Grauwe kiekendief fladdert uit diep dal
In Natura
Liefde gaat
door de neus
Graanbaron maakt plaats voor veeboer
WOENSDAG 23 AUGUSTUS 2000
160
REDACTIE RIEN POLDERMAN 023-51|
Je zult een vogel nooit ergens aan zien snuffelen, zoals bij
voorbeeld een hond dat doet. Er is namelijk bijna geen vo
gel die goed kan ruiken. Alleen de kiwi schijnt met behulp
van zijn reukorgaan voedsel op te kunnen sporen. Ook
slangen ruiken slecht. Dat wil zeggen via de neusgaten die
ze vóór in hun snuit hebben. Bij hen is het de tóng die
ruikt. Deze bestaat aan het uiteinde uit twee gedeelten:
een gedeelte dat reukorgaan is en een tweede gedeelte,
dat smaakorgaan is.
Door zijn tong onafgebroken naar buiten te laten flitsen,
snuffelt een slang. De geuren die worden opgenomen,
worden vervolgens doorgegeven aan een merkwaardig or
gaantje dat zich in de schedelholte en tegen het gehemelte
bevindt. Dit orgaan registreert niet alleen de door de tong
waargenomen geuren, maar vervangt bovendien het ge
hoororgaan. Het heet het 'Orgaan van Jacobson'.
Slangen hebben geen oren en kunnen dus niet horen in
de ware betekenis van het woord. Een slangenbezweerder
kan net zo goed blazen op een stokje, want de slang hoort
toch geen fluit. Slangen horen geen geluiden, maar voelen
ze als het ware. Het Orgaan van Jacobson reageert feilloos
op iedere trilling in bodem en lucht. Het kleinste gerucht
in de omgeving wordt door de slang onmiddellijk opge
merkt.
Het Orgaan van Jacobson is oor en neus in één. En nog
veel meer bovendien, want het is ook in staat de kleur in
frarood waar te nemen. Dit gebeurt in samenwerking met
twee speciale infraroodgroeven die als een paar warmte-
gevoelige ogen aan weerszijden van de neus liggen. Infra
rood is de 'ideur' die uitgestraald wordt door een warm
voorwerp of een levend lichaam. Een slang heeft met zijn
Orgaan van Jacobson een prooidier al lang in de smiezen
voordat hij het visueel kan waarnemen.
Het orgaantje is verder speciaal afgestemd op geurstoffen
van de eigen soort. Allerlei dieren, met name de sociaal-
levende, scheiden chemische substanties af die een sig
naalfunctie hebben. Sommige van deze zogenoemde fero
monen zijn waarschuwingsignalen en verdwijnen meteen
weer, andere worden gebruikt om onderling contact te
houden en blijven veel langer actief. Dikwijls zijn het sek
suele lokstoffen. Ze zijn geweldig krachtig. Feromonen bij
voorbeeld die door vrouwelijke vlinders worden uitge
scheiden, kunnen door de wind kilometers ver worden
meegevoerd.
Het was de Deense chirurg Ludwig Jacobson die het or
gaantje ontdekte. Onderzoek wees uit dat veel dieren er
over beschikken, vooral om feromonen waar te kunnen
nemen, maar dat het bij de mens al tijdens de embryonale
ontwikkeling zou zijn verdwenen. In de pas voorbije jaren
negentig werd echter een nieuw onderzoek gestart, waar
bij aan het licht kwam dat het Orgaan van Jacobson wel
degelijk aanwezig is bij alle mensen.
Het bestaat uit twee afdelinkjes, die aan weerszijden lig
gen van het neustussenschot. Het is voorzien van heel bij
zondere zenuwcellen die ongevoelig zijn voor gewone
geuren, maar zeer ontvankelijk voor feromonen. Deze cel
len staan in directe verbinding met het deel van de herse
nen dat zich bezighoudt met seks, liefde en erotiek. Het
zijn dus de door het Orgaan van Jacobson naar de herse
nen gestuurde feromonensignalen die ons in liefde doen
ontvlammen. Liefde komt uit de scheikundedoos. De
Amerikanen noemen de vonk die tussen twee mensen
overslaat dus niet voor niets 'chemistry'. Je wordt niet op
een ander verliefd vanwege blauwe ogen, beeldig figuur of
leuk karakter, maai" als gevolg van de feromonen die je Or
gaan van Jacobson bereiken.
Het Orgaan van Jacobson werkt hecht samen met de hy
pofyse. Om het liefdesgevoel in stand te houden, scheidt
de hypofyse hormonen af die zenuwbanen reguleren.
Raakt dit orgaan beschadigd of ondergaat het anderszins
veranderingen, dan is het vlug afgelopen met de paarbin-
ding. Mensen die in hun jeugd een operatie of aandoe
ning van de hypofyse hebben gehad, kunnen wel gevoe
lens van aanhankelijkheid en grote genegenheid tonen,
maar zullen zich niet hechten. Verliefdheid is er voor hen
niet bij.
Zeker is, dat er verband bestaat tussen seks en reuk. Een
kwart van de mensen bij wie, om welke reden dan ook, de
neus niet goed meer functioneert, raakt zijn belangstelling
voor seks kwijt. Maar als het Orgaan van Jacobson zijn
werk goed doet, hebben feromonen grote effecten op ons.
Van mannen, die met vrouwelijke feromonen in aanra
king komen, gaat de baard bijvoorbeeld sneller groeien.
Vrouwen, die bestormd worden door mannelijke feromo
nen, worden vruchtbaarder. Vele van onze functies en ge
dragingen worden dus door factoren van buitenaf be
paald, hetgeen we niet zo leuk vinden, aangezien we alle
maal de illusie koesteren dat we onszelf volledig in de
hand hebben.
THEO SCHILDKAMP
Het Oldambt in Oost-Groningen.
Finsterwolde, Beerta, Nieuweschans.
Het land van de graanbaronnen,
maar ook de bakermat van opstandi
ge landarbeiders. Straatnaambordjes
als 'Hamer en sikkellaan' herinneren
aan de tijd dat de Communistisch
Partij Nederland hier heerste. Het is
een door de wijdsheid opmerkelijk
landschap, waar het wuivend graan
tot voorbij de horizon reikt.
Ben Koks is er kind aan huis. Niet al
leen weet hij precies waar de grauwe
kiekendief nestelt. Bevlogen wijst hij
op een plukje populieren links van
ons. Daar bouwde een havikpaar
hun horst. Even verderop huist een
buizerdstel, en hoog in de hoogspan
ningsmast het nest van boomvalken,
enzovoorts. Wat nou, geen natuur in
deze qua natuurbeleid witte gebie
den? Draai het raampje naar bene
den, en luister naar de veldleeuwerik
die jubelend ten hemel stijgt, of naar
het mysterieuze gerasp van de kwar
telkoning.
Het is stevig crisis in de landbouw,
idem in de natuur. Doorgeschoten
agrarische intensivering heeft plant
en dier genekt, maar de akkerbou
wers evenmin kunnen redden. De
prijzen voor de producten zijn over
het algemeen om te huilen. Wijlen
dr. Sicco Mansholt, oud-landbouw
minister en zelf nazaat van een -ro
de- Groninger graanbaron, voorspel
de het. Een goed moment vindt Koks
om de handen ineen te slaan. Hij ge
looft dat akkerbouwers in de strijd
om het behoud van de natuurwaar
den in cultuurland van cruciaal be
lang zijn. Noem ze maar partners.
Elk jaar ziet hij hun aantal echter af
nemen, en akkers veranderen in wei
degrond. In het Oldambt rukken de
koeien op.
Uitgekochte boeren uit het westen
(Schiphol, stadsuitleg, bollen) ko
men met zakken geld naar Oost-Gro
ningen en beginnen daar opnieuw,
of stichten een filiaalbedrijf. Voor
wat in het westen één bunder ople
vert (soms een paar ton), kopen ze er
in het Oldambt al snel een paar te
rug.
Er wuift steeds minder graan. Het
wijkt voor monotone raaigrasvelden.
Ook komen er steeds meer varkens-
boeren, waarover weinig positiefs
over te vertellen is als het om na
tuurbehoud gaat. Deze autonome
ontwikkelingen gaan snel. De vraag
is of het in voorbereiding zijnde
soortbeschermingsplan voor de
unieke leefgemeenschap van de
grauwe kiekendief nog op tijd komt.
Of de politiek, zoals vaker, niet te
lang getalmd heeft.
Broeden achter een muur van strobalen en schrikdraad
Het is de natte droom van me
nig natuurontwikkelaar: nieu
we moerassen, lek geprikte
dijken en overstroomde uiter
waarden. Ben Koks (37), een
Niedorper die na zijn studie
biologie in Groningen is blij
ven hangen, kan zich er stevig
over opwinden. „Altijd die
flicking lepelaars en die
flicking otters." Niet dat hij
letterlijk een hekel heeft aan
de fraaie witte vogels of de
ambassadeur van het zoete
water, integendeel. Maar het
steekt hem wél dat in het over
heidsbeleid de droge platte-
landsnatuur, waar hij zich
sterk voor maakt, nog immer
als een verschoppeling wordt
behandeld.
Ben Koks staat op de loonlijst
bij SOVON, de in Beek bij Nij
megen gevestigde organisatie
voor vogelonderzoek in Neder
land. Zijn hoofdfunctie is coör
dinator wadvogeltellingen, nat
te natuur dus. Maai' hij is ook
kiek-o-loog in hart en nieren.
De Groninger spant zich sinds
1990 in voor het behoud van de
grauwe kiekendief als broedvo-
geL En dat is in ons land vooral
droge natuur. Koks ziet dez-e
zomer zijn noeste arbeid be
loond met circa 50 stel neste
lende grauwe kieken. Een re
cord. De circus pygargas flad
dert stilaan uit een diep dal om
hoog.
Wat de otter is voor het zoete
water, is volgens Koks de grau
we kiekendief voor het open,
vaak aan het water ontrukte
droge cultuurland. Een ambas
sadeur, een voorbeeldsoort.
Waar ze vliegen, heeft het land
schap extra waarden. Je vindt er
naast deze roofvogels vast en
zeker kerkuilen, kwartels, kwar
telkoningen, veldleeuweriken,
verschillende soorten kwik
staarten, dwergmuizen, enzo
voorts. Allemaal kritische bees
ten, die hoge eisen stellen aan
hun leefgebied.
Mede door de inspanningen
van Koks en kornuiten broeden
er nu weer tientallen paren
grauwe kieken in ons land.
Kerngebieden zijn Flevoland en
Oost-Groningen. Als we illuste
re natuurvorsers als J.P. Thijsse
en E. Heijmans mogen geloven
telde Nederland begin vorige
eeuw ergens tussen de 500-
1000 paar grauwe kiekendieven.
In 1989 was er nog maar één
paar over. Uitsterven leek on
vermijdelijk. Voornaamste oor
zaak: vernietiging van leefge
bieden (habitat).
Toen Thijsse en Heijmans in de
duinen, op de heidevelden en
in de hoogveengebieden nog
overal grauwe kiekendieven za
gen vliegen, kon je nog uren
dwalen over woeste, onontgon
nen gronden. Daar kon je de
roofvogels op het netvlies etsen.
Maar de tijden veranderden. De
heide verdween, het hoogveen
verdween, en tenslotte verruig
den ook de vroeger fraaie open
duingebieden door mestregens:
40 kilo stikstof per hectare. De
waddeneilanden vormden lan
ge tijd het laatste bolwerk, tot
ook dat viel.
Ben Koks: „De grauwe kieken
dief wist zich aanvankelijk goed
aan te passen. Zo'n 90% van de
populatie verhuisde naar cul
tuurgrond, bouwde nesten in
tarwe-, gerst- en graanakkers,
of in luzerne- en koolzaadvel
den. Helaas maakte die switch
de veeleisende vogels heel
Jonge, grauwe kiekendieven blijven op hun nest in het graanveld. De oogstmachine gaat er netjes omheen.
kwetsbaar, toen de akkerbouw
intensiveerde."
Grootste kwaad is het uitmaai-
en van de nesten met eieren of
jongen. Niet alleen in Neder
land overigens. Op veel meer
plaatsen in Europa is de grauwe
kiekendief in de schemerzone
tussen zijn en niet-zijn terecht
gekomen, die alleen met kunst
grepen van uitsterven behoed
kan worden.
Koks is, als het om het behoud
van de grauwe kiekendief gaat,
een echte topsporter met uit-
paren dan het jaar er voor, en
meer jongen. Er zit nog steeds
groei in. Wat een verschil met
de beginsituatie. Toen werd ik
voor gek verklaard. Nu komen
hoge Haagse ambtenaren
nieuwsgierig kijken."
Koks maakt naam. Zelfs de
hoogste ambtenaar op het mi
nisterie van Landbouw, Na
tuurbeheer Visserij heeft een
dag meegelopen en was en
thousiast. Er wordt serieus ge
werkt aan een soortbescher
mingsplan voor de grauwe kie-
houdingsvermogen. Een roeier
tegen de stroom in. „Je neemt
een taak op je, en wilt die tot
een goed einde brengen. Als je
besmet raakt met het kiekenvi
rus laat het je nooit meer los.
Deverantwoordelijkheid die je
op je neemt, is ook wel eng.
Want wie pakt het op als me
morgen wat overkomt?"
Zijn beloning is het zien van
jonge kiekendieven, zwevend
boven het geschoren graan.
„Dat geeft de burger moed. Dit
jaar waren er weer meer brood-
kendief. Met het doel deze vo
gelsoort structurele oplossin
gen te bieden.
Op basis van zijn ervaringen
zegt Koks dat met tamelijk sim
pele ingrepen de grote open
cultuurlandschappen in Neder
land, zoals Flevoland, Oost-
Groningen, en wellicht ook de
Wieringermeer, hun natuur
waarden kunnen behouden,
danwel verbeteren. Hij vindt
dat de overheid deze 'witte ge
bieden' niet mag opgeven.
Natuurbeschermers en boeren
moeten in zijn visie nauw sa
menwerken, om beleidsmakers
te beïnvloeden en op andere
gedachten te brengen. Boeren
kunnen bijvoorbeeld meedoen
aan regelingen voor het perio
diek braak laten liggen van
landgedeelten en aan regelin
gen voor het randenbeheer
langs hun akkerbouwpercelen.
Daarmee worden voorwaarden
gecreëerd voor het behoud van
de droge natuur op cultuur
grond. De overheid dient daar
financieel aan mee te werken.
Vogelbeschermers zorgen er
voor dat nesten gevonden en
gemarkeerd worden, om te
voorkomen dat ze bij landwerk
zaamheden verloren gaan.
Dat vinden van een nest van de
grauwe kiekendief is volgens
Kok bepaald geen makkie. Vain
pakweg half april, als de vogels
terugkeren uit Afrika, tot half
augustus, als de laatste jongen
vliegvlug worden, is Koks van 's
morgens vroeg tot zonsonder
gang bijna dagelijks op pad met
zijn vaste maat Erik Visser. Ze
worden hiervoor betaald. Daar
naast is er een legertje van circa
20 vrijwilligers dat meehelpt.
In de voorbije tien jaar hebben
ze naast het praktische be-
schermingswerk heel wat voor-
lichtingsarbeid richting akker
bouwers verzet. Die willen over
het algemeen best rekening
houden met de natuur, ze vin
den het op een gegeven mo
ment ook hartstikke mooi als er
in hun akkers grauwe kieken
dieven nestelen. Anders dan bij
de weidevogelbescherming in
bijvoorbeeld Noord-Holland
krijgen deze boeren geen belo
ning per nest. Wel kunnen ze
een billijke vergoeding krijgen
als nestbescherming tot enig
FOTO'S MARTIJN DE JONGE
productieverlies leidt.
Nestbescherming is één, ervoor
zorgen dat de jongen vliegvlug
worden is twee. Ook dat is, al
dus Ben Koks, bij kiekendieven
eenvoudiger dan bij weidevo
gels. Grutto- en kievitpullen
zijn zogeheten 'nestvlieders'. Ze
verlaten het nest direct nadat ze
uit het ei zijn gekropen. Waarna
ze het risico lopen alsnog kapot
gemaaid te worden. Kiekendie
ven daarentegen zijn 'nestblij
vers'. Tot ze kunnen vliegen
blijven ze op de nestplaats. Er
omheen kan de boer rustig
oogsten.
Koks en consorten zetten een
stuk land van 11 bij 11 meter
rond het nest af. Soms met
tweehoog gestapelde strobalen,
maar in elk geval met schrik
draad. Strobalen en schrik
draad zijn bedoeld om vossen,
wilde katten en honden op af
stand te houden. Koks onder
schrijft de kunstmatigheid hier
van: „Zo'n muur van strobalen
en schrikdraad is bizar. Alleen,
we zien geen alternatief. Voor
mij hoeven vossen niet gescho
ten te worden. Maar grauwe
kiekendieven zijn niet tegen ze
opgewassen. We zitten in een
periode van populatieopbouw.
Dan moetje de teugels strak
houden ten opzichte van Rein-
tje."
„Dat ze eieren en jongen eten is
niet eens het ergste. Dat is de
natuur. Ze pakken echter ook
broedende vogels, die op het
nest blijven zitten. En dat is het
kapitaal waar we mee werken.
Als je slechts 40-50 broedparen
hebt, is het verlies van twee vol
wassen vrouwtjes door vossen-
vraat heel erg", legt Koks uit.
BERT DE JONG
Bacterie met
muizen-gen tegi
cadmiumvervuil
Bacteriën met een kleverig
worden straks ingezet omi
vuilde grond sneller te rein
De eiwitmantel neutralise!
giftige metalen in de bodei
waardoor planten beter ku
groeien. Dat blijkt uit Spaa
onderzoek dat is gepublice
in het blad Nature Biotechi
gy-
Het celoppervlak van micn
ganismen bindt van nature
zware metalen. Maar dieb
ding is te zwak om van enj
betekenis te zijn voor bodi
reiniging. Bacteriën kunne
plakkeriger worden gemaa
door ze genetisch te veran
ren. Door verrijking met e
muizen-gen produceert de
teriestam Ralstonia eutrop
die van nature ongevoeligi
voor metalen, aan de buit!
kant eiwitten die cadmium
den. Als dit metaal eenmaj
vast zit geklonken aan bact
wordt het niet opgenomen
door de plant. Plantvergift
blijft achterwege.
Het probleem van vervuili
met zware metalen is bek<
Spanje. In april 1998 stroo
er vijf miljoen kuub vervui
water uit een afvalreservoi
een mijn bij Sevilla. De eet
sche effecten hiervan zullf
nog jaren voortslepen. Zin
lood en andere metalen si]
len door naar het grondwi
en komen uiteindelijk tere
de voedselketen.
Micro-organismen zijn eei
goedkope manier om groi
schoon te maken. Bacterie
kunnen gifstoffen, zoals o
oplosmiddelen, omzetten
onschadelijke gassen. Maj
metalen kunnen nooit wo
veranderd in een neutrale
wat die bacterie ook doet.
kan metaal minder schadi
worden gemaakt door het
binden aan microben, zod
het niet langer het bodernl
verstoort. Micro-organism
produceren geen eiwitten
een voorkeur voor metale
De Spaanse onderzoekers
pen de natuur een handje
deden een beroep op mui
die graag aan metalen voc
pen knagen. Die metalen
den in hun maag geneutr
seerd door metallothionei
Het verantwoordelijk g
de aanmaak van die eiwitt
door de Spanjaarden toeg
voegd aan de bacteriestan
stonia eutropha, zodat die
staat is met cadmium te b
den. De veranderde bacte
binden driemaal zoveel c
um vergeleken met onbel
delde organismen.
PETER DE JAEGER»
Nieuw systee
voorspelt hoe
water Pakista
In Pakistan wordt ge werk
het verbeteren van een sy
voor het voorspellen van
water in de Indus. Grote
stromingen in 1988 en 191
met meer dan duizend do t
ke slachtoffers en veel ma
schade waren aanleiding
toe. WL/Delft Hydraulics
National Engineering Senr
Pakistan hebben hiervooi
vervolgopdracht gekregen
„Een uniek systeem", ven
Henk Ogink, een van dec
natoren van het project.,
het maken van het systee
spelen, naast technische)
gistieke aspecten, ook tra
van mensen en institution
zaken een rol. Door tegen
stelde belangen, volle res
voor irrigatie en waterkra
lege voor hoogwaterbesti
is het belangrijk dat het si
teem betrouwbare voors]
gen doet over de hoogte f
volume van de hoogwatö
en het tijdstip van optred
Een probleem is het voor
len van de hoeveelheid n
slag. Buurland India geef
over geen informatie doo
Daarom bouwde Pakistai
1997 in Lahore aan de g
met India een nieuwe we
dar. De gemeten en voor
hoeveelheid neerslag woi
omgerekend in waterafvc
de Indus en zijrivieren.
Cryptogram
Horizontaal: 1. Volksliteratuur? (8); 5.
Vrouwtjeshond? (8); 6. De gang van een paard voor
varkens (4); 8. Het bakje van een kerel (4); 10. Stof
afbreken (5); 12. Halzen om hals brengen (5).
Verticaal: 1Doe aan sport op de buis! (6); 2.
Wennen aan beveiligen (6); 3. Kunstwerk van de
televisie (5); 4 Hei of zij (5); 7. Geen oppassend
beest (5); 9. Uitgebrand dier (4); 11. Volgens Frans
is ze niet religieus (3).
HET WEER
Oplossing van dinsdag:
eens-seine-Seinen
aalt-vaalt-Alvast
feit-fiets-Fetisj
leer-aleer-Alweer
reef-frele-Reliaf
odin-dingo-lndigo
plat-plaat-Panlat
maal-alarm-Amaril
mier-meier-Remise
aken-kapen-Kapoen
Gevraagd woord: SAFARIPARK
Zoals beloofd: zomerweer
Het was gisteren al bij al een erg behoorlij
ke zomerdag met flink wat zon en buien
die meestal net buiten de regio vielen.
Bloemendaal haalde nog een maximum
van 22 graden rond en in combinatie met
weinig wind is dat een erg aangename tem
peratuur. Na een frisse start deze morgen
(Valkenburg enSchiphol 9.9C) was ook van
daag de zon weer volop van de partij.
Aan dit zonnige verhaal kunnen we ook
morgen voor een groot deel van de dag een
vervolg breien, al komt er stilaan wat meer
bewolking opzetten. Dit alles heeft te ma
ken met de nadering van een koufront, dat
overmorgen wellicht tot het noordoosten
van Nederland doordringt, alvorens vrij
dagmiddag met een in kracht toenemende
zuidoostelijke stroming terug noordwaarts
geduwd te worden.
Vannacht is het nog niet zo ver en blijft
het zo goed als helder weer. De oostelijke
wind wordt zwak en later zelfs veranderlijk.
Onder deze condities kan het opnieuw
flink gaan afkoelen met minima rond een
graad of 9.
Morgen is vanaf de ochtend de zon volop
van de partij. Na een frisse start klimt het
kwik dan naar maxima rond 22 of 23 °C.
Wel komt er na de middag en 's avonds van
het noordwesten uit stilaan meer, vooral
hogere bewolking opzetten. De wind ruimt
overal van zuidoost naar west tot noord
west en blijft zwak of matig, zodat de tem
peratuur op de stranden iets achterblijft.
Morgennacht zijn er wolkenvelder
we houden het vrijwel zeker droog. I
de bewolking vallen de minima watl
uit met waarden rond 13 °C.
Vrijdag begint wat bewolkt, maar!
loop van de dag komt de zon er mee
meer aan te pas. Met een naar zuido i
mende stroming wordt dan stelselm i
drogere en warmere lucht aangevoö
Zaterdag is het hek helemaal van<
met volop zon en overal zomers wan
maxima. In de avond zou dan wel df
op onweer toenemen, om zondag ni 1
minder warm en wisselvallig weertyj
te schakelen.
Bron Johan Jaques, MeteoServices
