Minder vossen dan gedacht
In Natura
Elektrische wolken
Sterrenkundigen zien komeet uiteenvallen
Volgende ruimterobot
zoekt water op Mars
Kalf krijgt eerste Nederlandse kunsthart
WOENSDAG 2 AUGUSTUS 2000
REDACTIE: RIEN POLDERMAN 023-5 15
Een mens is van vlees en bloed, maar verder ver
schilt hij niet veel van een keukenmachine of een
computer. Hij is in wezen een elektrisch apparaat.
Geen onderdeel komt in actie als het daarvoor niet
opdracht heeft gekregen van de hersenen door
middel van stroomstootjes via de zenuwen. Via de
zelfde bedrading ontvangen de hersenen alle mo
gelijke gegevens uit zelfs de meest afgelegen plekjes
van het lichaam. Op al die stroom bij elkaar zou je
een lamp kunnen laten branden. Bij dieren is het al
net zo. Alle levende wezens werken op elektriciteit.
Ook levenloze dingen zijn elektrisch. Zoals wolken.
Hun elektrische lading wordt veroorzaakt door
wrijving. In een wolk gebeurt hetzelfde als wat in
ons haar gebeurt wanneer je een wollen trui uit
trekt. Als gevolg van de onderlinge wrijving worden
zowel de trui als het haar elektrisch geladen. Het
haar plakt aan de trui vast en er slaan zelfs knette
rende vonkjes over. Er is een klein onweer gaande.
Wolken raken elektrisch geladen door de wrijving
van sterke opwaartse warme luchtstromen en kou
de neerwaartse luchtstromen. De door een zomer
se dag verwarmde lucht stuwt de wolk zo hoog op
in de bovenste en dus zeer koude luchtlagen dat
het vocht erin gaat condenseren en in de vorm van
sneeuw, hagel en regen neervalt. Door de wrijving
van deze banen worden elektrische ladingen opge
bouwd waarbij het onderste gedeelte negatief gela
den is. Onder zo'n negatief veld is de lading van de
aarde altijd positief en hiertussen ontstaat voortdu
rend toenemende spanning.
Op zeker moment zoekt deze spanning ontlading
en springt de vonk over. Uit de wolk flitsen een
paar vrij zwakke, zigzaggende bliksems, terwijl van
af de grond een sterke, rechtlijnige lading opflik
kert. Als de bliksems elkaar ontmoeten is er tussen
wolk en aarde een elektrische verbinding ontstaan.
Een ongelooflijk krachtige elektrische stroom
schiet dan met een snelheid van 100.000 kilometer
per seconde naar de wolk en produceert de flits die
wij als bliksem zien. Gedurende het uiterst korte
moment dat deze flits zichtbaar is, gaat de elektri
sche lading heen en weer tussen wolk en aarde. De
bliksem slaat dus altijd meerdere keren op dezelfde
plaats in.
De kracht van een bliksemontlading is fenomenaal:
tot 30 miljoen volt! De temperatuur ervan bedraagt
20.000 graden of meer. Dat is hoger dan de opper-
vlaktetemperatuur van de zon! Deze verzengende
hitte doet het sap van getroffen bomen zo snel ver
dampen dat ze eenvoudigweg exploderen. Slaat de
bliksem in zand in, dan versmelt dit soms tot glas
achtige klonten. De totale energie van een flinke
onweersbui overtreft die van menig atoombom.
Door de geweldig hoge temperatuur van de flits
wordt de lucht rondom zo plotseling en sterk ver
hit, dat ze als het ware ontploft. Dit brengt schok
golven teweeg die wij als donder horen. Een nabije
blikseminslag veroorzaakt een donderslag die
klinkt als een explosie. Een bliksem verder weg
klinkt als een lang aanhoudend gerommel, omdat
de geluidsgolven verstrooid worden door zowel de
atmosfeer als door bomen en gebouwen.
Aangezien de lichtsnelheid veel groter is dan die
van het geluid, is het goed mogelijk te bepalen hoe
ver weg het onweer is. Licht beweegt zich met een
snelheid van 300.000 kilometer per seconde. Een
bliksemflits zien wij dus op hetzelfde moment als
waarop hij optreedt. De geluidssnelheid bedraagt
echter maar 330 meter per seconde. Door te tellen
hoe lang het duurt voordat je de donder hoort als
je de bliksem hebt gezien, valt de afstand tot de on
weersbui te schatten. Een ruwe richtlijn hierbij is
dat drie seconden overeenkomen met een kilome
ter afstand.
Dagelijks woeden er zo'n 45.000 onweersbuien
rond de aarde. In de gematigde streken, zoals bij
ons, treden ze voornamelijk 's zomers op, maar bo
ven de tropen gebeurt dit het hele jaar door. Het
meest onweergevoelige gebied is het zuidoosten
van de Verenigde Staten, waai" het gemiddeld hon
derd dagen per jaar onweert. Allemaal tezamen
produceren de onweersbuien per seconde hon
derd bliksemontladingen die het aardoppervlak
bereiken. Dat komt neer op meer dan acht miljoen
inslagen per dag. In ons land komen jaarlijks ge
middeld twee tot drie inslagen per vierkante kilo
meter voor. Het dodental als gevolg van bliksemin
slag is vijf per jaar. In Noord-Amerika worden elk
jaar ongeveer 400 mensen door bliksem getroffen.
Een kwart van hen overleeft de voltreffer niet.
THEO SCHILDKAMP
Tellen in woeste delen Waterleidingduinen blijkt erg moeilijk
Er zijn minder vossen in de Wa
terleidingduinen dan algemeen
wordt aangenomen. Uit tellin
gen en schattingen door duin
wachters blijkt dat er tien jaar
geleden veel meer vossen in dit
duingebied tussen Zandvoort
en Noordwijkerhout voorkwa
men dan nu. Preciese aantallen
zijn echter niet te geven, omdat
het tellen van vossenburchten
in het ondoordringbaar stru
weel niet mogelijk blijkt.
1983 was een topjaar van vos
sen in de 3400 hectare grote
Waterleidingduinen. In 47
burchten huisden 94 vossen,
die in het voorjaar zo'n 200 jon
gen kregen. Met enkele zwer
vende vossen zonder burcht
was een totaal aantal van 300 in
dat jaar zeer aannemelijk.
Vandaag de dag blijkt de situa
tie heel anders. Zo telden en
schatten de duinwachters vorig
jaar slechts 23 burchten. Met de
jongen en de zwervers erbij zul
len er nu niet meer dan 100
vossen in de Waterleidingdui
nen zijn. Wandelaars hebben
zelf kunnen constateren dat het
duin tien jaar geleden vol met
vossenkeutels lag, terwijl er nu
veel minder uitwerpselen te
zien zijn. Het vinden van vos
senburchten is zelfs voor erva
ren duinwachters ondoenlijk in
de uitgestrekte gebieden vol
struweel. De dichte begroeiing
van duindoorn, meidoorn,
vlier, kruipwilg en liguster
maakt grote delen van de dui
nen ontoegankelijk voor de
mens. Bovendien verdwijnen
de sporen van vossen, omdat
vaker dan voorheen kraaien aan
de haal gaan met prooiresten.
Volgens onderzoekster Gert
Baeyens van Gemeente Water
leidingen Amsterdam, beheer
der van de Waterleidingduinen,
heeft de sterk vermindering van
de aantallen vossen direct te
maken met afname van het
voedselaanbod. Vossen troffen
in de duinen in de jaren '80 een
overvloed aan 'prooivlees', zo
als konijnen en op de grond
broedende vogels als meeuwen,
fazanten, eenden, wulpen, kie
viten, scholeksters en houtsnip
pen. Veel konijnen werden op
gevreten en de grondbroeders
zochten hun heil elders. Meeu
wen gingen bijvoorbeeld broe
den op fabrieksdaken in IJmui-
den. Bovendien levert begra-
zing door runderen en schapen
voor vossen minder aantrekke
lijke gebieden op. Ook mijden
vossen die delen van het duin
waar vaak wandelaars te vinden
zijn. Overigens wordt er niet op
vossen gejaagd in de Waterlei
dingduinen, net zo min als op
reeën, damherten, konijnen,
hazen en kraaiachtige vogels.
De meeste vossen leven in on
dergrondse burchten. Een
mannetje (rekel) en een vrouw
tje (moertje) maken een derge
lijk hol en bakenen rondom een
territorium af waaruit andere
vossen geweerd worden. Daar
zoeken ze hun voedsel en bren
gen ze in het voorjaar de jongen
groot. Slechts een paar zwer
vende, solitaire vossen krijgen
de kans zich tussen de territoria
in te vestigen.
THEO VAN DER KAAU
Mét
Jtm
DeMars Global Surveyor maak
deze foto, waarop details te zii
zijn die sterk aan de invloed v«
water doen denken. De kleinst
details zijn acht meter groot.
foto
In de Waterleidingduinen vinden vossen nu minder prooidieren dan tien jaar geleden.
foto martijn de jonge
Een komeet die deze weken,
overigens net onzichtbaar voor
het blote oog, langs de hemel
trekt verbaast sterrenkundigen
door zijn ongewone massaver
lies. Hele brokken verliezend en
met omvangrijke stofmassa's
om zich heen zwaaiend trekt hij
door het zonnestelsel. Hij lijkt
de tocht langs de zon niet te
overleven. Kennelijk is de con
structie van dit soort 'vuile ijs
bergen' nog brozer dan bros.
Onderzoekers van het Space
Telescope Science Institution
en van de Johns Hopkins Uni
versity maakten deze week be
kend dat komeet Linear van alle
bekende kometen die de laatste
eeuwen te zien waren, onver-
toond wild massa verliest. Zo
wild dat het wel eens zijn on
dergang zou kunnen inluiden.
Komeet Linear trok op 22 juli
op een afstand van 56 miljoen
kilometer langs de aarde en be
reikte op 26 juli zijn kortste af
stand tot de zon (114 miljoen
kilometer). Hij werd op 27 sep
tember vorig jaar ontdekt, in
het kader van het Lincoln Near-
Earth Asteroid Research (LI
NEAR) van de universiteit van
New-Mexico. In dit programma
zoeken astronomen naar aste
roïden (rondzwervende steen
klompen) in de buurt van de
aarde.
Tijdens zo'n zoekactie stuitte
men op de tot dan toe onbe
kende komeet. Kometen zijn
doorgaans geen steenmassa's
zoals asteroïden, maar meer
materieklompen waarin stof,
gruis en grotere fragmenten
door bevroren gassen aan el
kaar vastzitten. Eenmaal in de
buurt van de zon gekomen,
warmen de gassen op en komt
de materie vrij. Door de stra
lingsdruk van de zon worden
gas- en stofdeeltjes uit de ko-
meetkop weggeblazen. Die
deeltjes vormen vervolgens de
voor kometen zo karakteristieke
staart.
„Maar bij komeet Linear gaat
dat allemaal wel heel erg hef
tig", zegt komeetdeskundige
Harold Weaver van de John
Hopkins University. „Eind juli
ontdekten we op beelden die de
om de aarde draaiende Hubble
ruimtetelescoop van komeet Li
near had gemaakt, waarom de
komeet op 6 juli plotseling
meer dan anderhalf maal zo
helder werd. Op een Hubble-
foto, genomen op 7 juli, was ten
minste één fragment zichtbaar,
zo groot als een flink huis, dat
een etmaal eerder bijna explo
sief uit de komeetkern was vrij
gekomen, en dat toen al 300 ki
lometer van de kern was weg
gedreven. Dat vrijkomen ging
met een enorme stofproductie
Daarmee is in ieder geval de
plotselinge helderheidstoena
me van de komeet verklaard.
Weaver denkt dat de komeet de
zon voor het eerst bezoekt.
„Metingen en foto's versterken
het vermoeden dat hij uit
vluchtig materiaal bestaat: het
heeft er alle schijn van dat hij
op dit moment zelfs uit elkaar
begint te vallen." Het is voor
het eerst dat men een komeet
een dergelijk gedrag ziet verto
nen.
BEN APELDOORN
Opnamen die de Hubbletelescoop maakte van de komeet Linear op achtereenvolgens 5, 6 en 7 juli. Op 5 juli
begon de helderheid van de komeet toe te nemen door uitdijing van de stofwolk er omheen. Door de zonne
warmte vrijkomend gas uit de ijzige komeetkern blies een leel van die kem weg. Dat losgekomen stukje is
op de foto van 7 juli te zien als een vlekje linksboven de komeetkem. foto gpd
De volgende onderzoekssonde
naar de mysterieuze planeet
Mars, de Mars Surveyor (MS)-
2001 die in april 2001 moet
worden gelanceerd, zal worden
uitgerust met twee nieuwe de
tectoren die kunnen nagaan of
er nu wel of geen water op Mars
is, of dat het daar ooit is ge
weest. Dit plan spruit direct
voort uit de eind juni door on
derzoekers van het Amerikaan
se Jet Propulsion Laboratory
(JPL) in Pasadena bekend ge
maakte ontdekking door de
sonde Mars Global Surveyor
(MGS) van details op de planeet
die alleen maar door stromend
water kunnen zijn veroorzaakt.
De onderzoekssatelliet MGS
draait al enige tijd uitgekiende
rondjes rond Mars en stuurt
scherpere foto's van het Mars
oppervlak naar de aarde dan
ooit door een Marssonde wer
den gemaakt. „Wat de MGS on
langs fotografeerde kan alleen
maar onder invloed van water,
in sommige gevallen zelfs over
vloedig stromend water, zijn
ontstaan," zegt professor Wil
liam Boynton, een planeetwe
tenschapper van de universiteit
van Arizona. „Sommige details
lijken heel fris, alsof ze pas gis
teren ontstonden. Dat kan er
op wijzen dat er op of aan het
oppervlak nog steeds water of
ijs actiefis."
De aanwezigheid van water op
Mars, de enige planeet in ons
zonnestelsel die qua klimaat
het dicht bij onze aarde staat, is
van geweldig groot belang voor
bemande expedities naar de
planeet. Tonnen broodnodig
water voor de leeftocht van zo'n
omvangrijke expeditie hoeven
dan niet per se vanaf de aarde
worden meegenomen. Boven
dien kan het water ter plekke
worden 'ontgonnen' voor de
productie van diepgekoelde
waterstof en zuurstof dat de
brandstof vormt voor. de terug
reis.
„De voorbereidingen voor een
Marsexpeditie zouden, als zeker
is-dat er op Mars voldoende
water voorkomt, in een stroom
versnelling kunnen raken", al
dus Boynton. „Voorstanders
van zo'n immense expeditie
denken dat omstreeks het jaar
2025 een Marsreis van ongeveer
tien mensen zou kunnen begin
nen. Mèt de aanwezigheid van
water op Mars - vooropgesteld
dat het vocht makkelijk bereik
baar is, dus niet te diep onder
het oppervlak zit - zou dat een
jaar of tien eerder kunnen zijn.
In 2015 dus."
In de oorspronkelijke versie zou
de Mars Surveyor-2001 worden
voorzien van een kleine lander
die op het oppervlak van Mars
een zachte landing zou hebben
moeten uitvoeren. Maar na de
jammerlijk mislukte expedities
van de Mars Observer (1998),
gevolgd door de Mars Climate
Orbiter en de Mars Polar Lan
der, nu bijna een jaar geleden,
zag men daar van af. In plaats
van de lander werden drie extra
instrumenten in het ruimte
vaartuig ingebouwd. Twee
daarvan zijn gemaakt om water
te detecteren: de Gamma Ray
Spectrometer (GRS) en het
Thermal Emission Imaging Sys
tem, kortweg Themis. Het der
de instrument luistert naar de
afkorting Marie, wat staat voor
Mars Radiation Environment
Experiment.
„Marie is ontworpen om voc
leven schadelijke straling in
directe omgeving van Mars
kaart te brengen", zegt Boyn
ton. „Bij voorbeeld kosmiscl
straling uit het heelal en alle
stralingsoorten die door de
worden uitgezonden. Exped
tieleden zullen toch gauw ve
maanden op Mars moeten
doorbrengen alvorens de on
derlinge stand tussen Mars
aarde weer gunstig wordt vo
de terugreis."
De GRS gaat de gebieden in
kaart brengen waar water w(
vermoed en ook de minerale
sche samenstelling van het
Marsoppervlak. Themis gaat
dat laatste ook doen, maar v
nauwkeuriger. Het belangrijl
doel van Themis is juist dié
mineralen in kaart te brenge
die alleen maar onder invloe
van water kunnen zijn ge
vormd.
Een halfjaar na zijn lancerid
in april 2001 zal de Mars Sur
veyor zijn doel kunnen berei
ken. Om brandstof voor het i
remmen te besparen zal hij,
als de wel succesvolle MGS, i
aantal keren door de bovenl;
gen van Mars' ijle atmosfeer
vliegen, het zogeheten 'atme
urfen'.
De hele expeditie zal inclusi<
de reis naar Mars ruim drie j
in beslag nemen. Aan de 760
logram zware Mars SurveyorL'
2001 komt een prijskaartje te1
hangen van 640 miljoen gul
den. Flink wat duurder dan
Observer, Climate Orbiter of1
Polar Lander. Maar die drie
'koopjes', voortgekomen uit
'beter-sneller-goedkoper'-pr
cipe dat NASA de laatste jaree
onder druk van bezuiniginge
in acht nam, lieten zien dat
goedkoop in de ruimtevaart
perduur kan uitpakken.
BEN APELDOORN
Het eerste Nederlandse kunst
hart wordt al in september ge-
implanteerd. Maar voorlopig
zullen alleen kalveren met het
metalen hart worden uitgerust.
De operaties worden uitge
voerd onder leiding van de Ne
derlandse hartchirurg J.
Laphor. Hij denkt tien tot twaalf
proefoperaties op dieren nodig
te hebben, voordat het scalpel
in een menselijke patiënt wordt
gezet.
De opwinding afgelopen week
end nadat in Tel Aviv een 64-ja-
rige patiënt
een kunsthart had gekregen,
noemt Laphor wat voorbarig.
De patiënt is inmiddels overle
den. „Het ging om een steun-
hart, een variant op het type dat
we in Nederland ook al enige
tijd implanteren. Het nieuwe is
dat een ander soort pompme-
chanisme wordt gebruikt. Het
steunhart is ook nog niet
draadloos, maar met slangetjes
verbonden aan een batterij die
buiten het lichaam in de kle
ding van de patiënt wordt mee
gedragen."
Laphor is de drijvende kracht
achter het Hart-Long Centrum,
een gezamenlijk initiatief van
het Universitair Medisch Cen
trum (UMC) Utrecht en het Sint
Anthonius Ziekenhuis in Nieu-
wegein. Dit voorjaar maakte hij
al bekend van plan te zijn bin
nenkort een kunsthart in een
mens te plaatsen.
Hoewel de operatie nog iets
langer op zich laat wachten dan
gedacht, wijst alles erop deze
over ongeveer een jaar in Ne
derland zal kunnen worden uit
gevoerd. Laphor: „De financie
ring is rond, zodat we in sep
tember kunnen beginnen met
het eerste kalf. Die proefopera-
tie herhalen we vervolgens om
de drie a vier weken met een
nieuw kalf."
Bij de proeven wordt vooral
scherp gelet op het ontstaan
van bloedstolsels. Dit is het be
langrijkste probleem bij het im
planteren van kunststoffen in
het menselijk lichaam.
Het bijzondere van het kunst
hart zijn de omvang en de ener
gievoorziening. Net als een pak
je sigaretten is het hart tussen
de 8 en 10 centimeter groot en
weegt slechts 350 gram. Het is
ontwikkeld door het Ameri
kaanse bedrijf AbioMed. Een
draadloze batterij, die gewoon
in de kleding kan worden ge
dragen, voorziet het kunstor
gaan van energie.
Doordat slangetjes en draden
ontbreken, is het risico van in
fectie van huid en ingewanden
veel kleiner. Afstotingsproble
men, zoals bij implantatie van
organen van menselijk weefsel,
zijn er bijna niet. Het lichaam
verdraagt een kunsthart net zo
gemakkelijk als een kunstheup.
Nu de eerste transplantatie
aanstaande is, ligt de vraag op
tafel wie deze ingreep gaat be
talen. Een kunsthart kost tussen
de 95.000 en 130.000 gulden.
Dat bedrag moet nu nog door
ziekenhuizen zelf worden be
taald. Een situatie die niet lang
vol te houden is. De Nederland
se Hartstichting zou graag zien
dat vergoeding van de ingreep
een overheidszaak wordt. „Wij
vinden de ontwikkeling van het
kunsthart een goede zaak. Het
is een alternatief om mensen
bij gebrek aan een donorhart in
leven te houden in afwachting
van een echt hart", zegt cardio
loog V. Manger Cats, medisch
directeur van de Hartstichting.
In Nederland hebben honde
duizenden mensen hartprob
men. Er zijn nog veel te wein
donorharten beschikbaar. O
het ogenblik is het budget vo
harttransplantaties toereiken
voor maximaal zestig operatj
terwijl jaarlijks 500 tot 600 p?'
enten geholpen zouden kun
worden met een nieuw hart,
Het kunsthart is overigens g
permanente oplossing voor
hartpatiënten. Het hart gaat
niet langer mee dan twee tot
vijf jaar, omdat dan de moto
versleten is. Patiënten met e<
donorhart zijn vaak na vijftie
jaar nog in leven.
RENS KOLDENHOF
HET WEER
Cryptogram
Horizontaal: 1. Ritmische beweging met een autoped (8);
5. Schoongemaakt en daarmee uit! (8); 6. Voedsel van
een knaagdier (4); 8. Betoog voor de natie (4); 10.
Vreemde liefhebber van het blad (5); 12. Even gewezen
op dit apparaat (5)
Verticaal: 1Ligt achter de waker te dutten (6); 2. Een
draak is een griezel (6); 3. Onbekende op de
begraafplaats (5);
4. Schilderij waar het op aankomt (5); 7. Vuiligheid van
minder gewicht (5); 9. Plaats in een deelstaat (4); 11Die
vreemde koning was 'r vroeger (3).
Zomerse dag
Oplossing van dinsdag:
hoes-house-Onheus
ring-niger-Nering
ding-ginds-Design
kers-sterk-Estrik
sire-serie-Reisje
geel-elger-Gareel
elan-talen-Etalon
plan-alpen-Balpen
riem-immer-Immers
teer-teler-Teller
Gevraagd woord:
ONDERGEBIT
Iemand die over pakweg twintig, dertig jaar
de kale thermische jaarcijfers van 2000 in
ogenschouw neemt, zou tot de conclusie
kunnen komen dat de zomer best te prui
men moet zijn geweest. Op het KNMI in De
Bilt werd gisteren de 19de zomerse dag ge
registreerd en dat is precies het aantal waar
een jaar 'recht op heeft'.
Een beetje verder kijken leert echter dat
meer dan de helft van het aantal zomerse
dagen op rekening komt van mei. Dat is
leuk voor de lente maar in de praktijk blijkt
dat overmatige warmte in de voorzomer de
'waarachtige zomer', juli en augustus, dik
wijls de das om doet.
Ik kan mij dan ook goed vinden in de
spreuk "Een vroege zomer, is geen zomer"
die medewerker Hans Deerenberg uit
Nieuw-Vennep te berde bracht.
Gisteren noteerden veel plaatsen de eerste
zomerse dag sedert 21 juni en het viel op
dat het kwik gemakkelijk de grens van 25
graden passeerde. In Nieuw-Vennep werd
het 27,1 graden, op Schiphol 26,5 graden
en Valkenburg kwam uit op 26,3. Vlak aan
zee waren de temperaturen iels lager.
De hele dag oogde de lucht evenwel onsta
biel. Er waren wolken te zien die niet zel
den de voorbode zijn van onweer. Het ge
donder kwam dan ook al trok het meeste
natuurgeweld gisteravond oostelijk aan ons
voorbij. Op veel plaatsen kwam het tot ha
gel en in het oosten werden neerslaghoe
veelheden tot 35 millimeterin Apeldoorr
afgetapt. In de oostelijke provincies was
op veel plaatsen zeer zwaar onweer.
De komende dagen wordt het weerbeek
bepaald door een depressie die van de B
se eilanden naar de Noordzee trekt. Ond
invloed van het systeem is er morgen m(
bewolking dan de afgelopen dagen. Bov
dien is er een buienkans en zijn de temp
raturen met maximaal 21 graden wat lag
De wind waait uit het zuidwesten en is
de kust eerst nog vrij krachtig. In het we
einde wordt op de meeste plaatsen droo
weer verwacht met naast wolkenvelden
zonneschijn.
-
