'We kunnen Nederland
twee keer zo groot maken'
237
ZATERDAG 29 JULI 20
Gebrek aan kennis groot risico bij ondergronds bouwen
Nederland snakt naar ruimte en steekt daarom de komende jaren miljarden guldens in ondergrondse projecten. In de nabije
toekomst zullen grote tunnels mensenmassa's van A naar B pompen, worden ondergrondse winkelcentra bevoorraad door een
buizenstelsel en verdwijnt afval door een gangenstelsel rechtstreeks in de stort. Plannen en mogelijkheden genoeg, maar duidelijke
regelgeving ontbreekt. En een proefproject als de Haagse tramtunnel valt vooralsnog alleen maar negatief op.
„Wie denkt dat ondergronds bouwen hetzelfde is als boven de grond iets neerzetten, heeft het goed mis. Je moet ondergrondse bouw aan hele
strenge eisen onderwerpen", zegt Henk Oud, de 'Tunnelmeneer van Nederland'. foto gpd charles strijd
Inpoldering is uit; wie de ruimte zoekt
en de drukte mijdt, gaat ondergronds.
Tal van projecten staan op stapel.
Tussen Aalsmeer en Schiphol moet een tun
nel komen, speciaal voor het transport van
bloemen. Musea, schouwburgen, winkelcen
tra, knooppunten voor openbaar vervoer en
parkeergarages verdwijnen in toenemende
mate onder de grond. Elke zichzelf respecte
rende gemeente die lijdt aan verkeersop
stoppingen heeft wel één of meer plannen in
de kast liggen voor een tunneltje hier of daar.
Een aantal stedelijke gebieden, onder meer
in Utrecht, Arnhem/Nijmegen en Leiden,
overweegt zelfs de dichtslibbende binnen
stad te bevoorraden via een 'buizenpoststel-
Het meest in het oog springende voor
beeld van ondergronds bouwen is de inmid
dels beruchte Haagse tramtunnel. Na diverse
lekkages is de verwachte opleveringstijd met
jaren opgerekt en zijn de aanvankelijke kos
ten van 280 miljoen opgelopen tot zeker 425
miljoen gulden. De opengereten binnenstad
van Den Haag zucht en kreunt onder het
tramtunneldrama. Een debacle waar in
Zwolle met gemengde gevoelens grapjes
over worden gemaakt. Want de wethouder
die tot voor kort in Den Haag verantwoorde
lijk was voor het drama, is nu burgemeester
in Zwolle. En hoe ironisch: laat de hoofdstad
van Overijssel nou net een ambitieus plan op
de plank hebben liggen om een stationshal
compleet met winkeltjes ondergronds aan te
leggen.
Tramsoap
Ook duizenden Amsterdammers volgen de
'tramsoap' met argusogen. Voor het eind van
het jaar moet in de hoofdstad een begin ge
maakt worden met een nog veel groter en
omstreden ondergronds megaproject: de
Noord-Zuidlijn. Het bijna tien kilometer lan
ge metrotraject passeert op enkele tientallen
meters diepte onder meer de monumentale
binnenstad.
De geboorde metrotunnel in Amsterdam
is in alle opzichten van een heel andere orde
dan de gegraven, veel ondiepere tramsluis in
Den Haag. „Maar net zozeer als in Den Haag
gaat het in Amsterdam om een nog niet be
proefde methode", zegt Tjerk Dalhuisen van
'De Bovengrondse', een vereniging die zich
namens ten minste 1350 Amsterdammers
verzet tegen de Noord-Zuidlijn. „Een verge
lijkbare methode is wel gebruikt bij de Twee
de Heinenoordtunnel ten zuiden van Rotter
dam. Maar daarmee is op geen enkele ma
nier aangetoond dat je schadevrij onder een
stad kunt doorboren. Ze trekken straks in
Amsterdam een enorme mol onder de stad
door, recht onder monumentale panden die
nog op houten palen staan. De bebouwing
kan dat enorme geweld niet aan. Waarom
gaan ze niet eerst eens lekker boren in de
polder en wat tunnels trekken onder een
paar boerderijen?" Dalhuisen is bereid ein
deloze procedures te voeren om de metro
tunnel tegen te houden.
Een vervelende, starre en onhoudbare op
stelling, vindt Henk Oud. De bouwkundig in
genieur van Rijkswaterstaat, die zichzelf door
zijn jarenlange betrokkenheid bij tal van on
dergronds bouwprojecten bestempelt tot
'Tunnelmeneer Nederland' is tevens voorzit
ter van het Centrum Ondergronds Bouwen
(COB). Deze club van overheidsinstellingen
als gemeenten en ministeries, maar ook gro
te infrastructurele bedrijven als Schiphol en
de NS probeert samen met grote aannemers
en ingenieursbureaus Nederland op te stu
wen naar de wereldtop wat betreft onder
gronds bouwen.
Oud: ,,Als we willen, kunnen we Neder
land twee keer zo groot maken. Nu liggen
heel veel bouwsels en infrastructurele wer
ken onnodig boven de grond. Maar een su
permarkt waarvan doorgaans toch de ramen
zijn afgeplakt, kun je net zo goed onder de
grond stoppen. Daglicht mis je in zo'n geval
niet. En zelfs al leg je een compleet winkel
centrum onder de grond, zoals in het buiten
land al op verschillende plaatsen is gebeurd,
dan kun je met kunstgrepen - bijvoorbeeld
buizen met spiegels - toch de zon naar bin
nen laten schijnen."
Door de kennis en ervaring die is opge
daan bij het boren van de Tweede Heinen
oordtunnel, kunnen volgens Oud nu model
len worden gemaakt voor andere projecten.
„Daardoor kunnen we schadevrij boren in
gebieden waar we nog geen ervaring heb
ben." De topman van Rijkswaterstaat stelt
dat ondergronds bouwen meer is dan het
nieuwste speeltje van de bouwsector. Hij
krijgt steun van de Arnhemse futuroloog Ru-
dolf Das. „In dit drukke, volle land is het
hoogst noodzakelijk om steeds meer bouw
sels en infrastructuur onder de grond te
huisvesten. We hebben dit soort technologie
gewoon nodig om ons land de komende de
cennia leefbaar te houden."
Proefopstelling
Onderzoeksinstituut TNO Bouw in Rijswijk
en de Technische Universiteit Delft hebben
een gigantische proefopstelling ontwikkeld.
In een grote hal van de universiteit staat het
metershoge, ronde gevaarte. Hydraulische
vijzels bootsen met ongekende krachten de
druk na op betonnen ringen, die de tunnel
boormachine achterlaat als omhulsel van de
gangen die hij maakt.
„Mede dankzij de informatie die wij hier in
het laboratorium verzamelen, kan de boor
meester ondergronds de machinerie op elk
moment bijstellen om ongewenste schade te
voorkomen", zegt Geert-Jan van Oosterhout,
projectleider van de proefnemingen. Volgens
Van Oosterhout is Nederland hard bezig om
de achterstand op Duitsland en Japan in te
lopen. „Als we zo doorgaan, kunnen we zelfs
een positie in de kopgroep bemachtigen."
Daarmee wordt ondergronds bouwen en
boren meteen goedkoper. Het 'terugverdien
effect' noemen ze dat bij het Nederlands
Verbond van Ondernemers in de Bouwnij
verheid. „In het begin is het niet alleen tijd
rovend eri duur, je hebt ook nog aanloop
problemen", zegt Leo Steijn van het NVOB.
„Maar de extra kosten die daarmee gemoeid
zijn, kun je daarna wegstrepen tegen de extra
opbrengsten. Als je in de grond een snelweg
aanlegt met daarboven een winkelcentrum
kun je daar weer bovenop nog een heel ge
bouw neerzetten. Zo kun je dezelfde dure
grond meerdere keren gebruiken."
In de regio Den Haag wordt dat in praktijk
gebracht. Over de A12, die in een tunnelbak
de stad binnenloopt, verrijzen allerlei bouw
sels. Een paar kilometer verderop worden
boven de verdiept aangelegde Noordelijke
Randweg woningen en kantoren gebouwd.
Met de extra grondopbrengsten uit de be
bouwing bovengronds wordt de aanleg van
de weg gefinancierd.
Proefkonijn
In Amsterdam vrezen tegenstanders van de
metrotunnel dat de stad proefkonijn is. Vol
gens TNO'er Van Oosterhout is schade tij
dens ondergrondse boor- en bouwwerk
zaamheden nooit helemaal uit te sluiten. En
dat stelt ook COB-voorzitter Oud. „Je kunt
altijd een verrassing tegenkomen in de
grond. Maar dat wil niet zeggen dat je dan
maar geen nieuwe wegen inslaat." Oud heeft
tijdens zijn vele reizen naar 'voorbeeldland'
Japan tal van geslaagde projecten gezien die
ook in Nederland toekomst hebben. „Daar
gebeurt in transport en distributie bijna alles
onder de grond." Oud noemt voorbeelden
als de immense, ondergrondse rivier onder
Tokio, bedoeld als bassin voor wateropslag,
en het bevoorradingssysteem in Kobe via
tunnels. „Tijdens de grote aardbeving bleven
de tunnels heel en de bruggen niet. Onder
gronds bouwen kan dus veilig, zelfs in aard-
bevingsgebied."
Dat wil niet zeggen dat ondergronds bou
wen zonder gevaren is. „Het grote risico is
gebrek aan kennis", zegt Oud. „Wie denkt
dat ondergronds bouwen hetzelfde is als bo
ven de grond iets neerzetten, heeft het goed
mis. Je moet ondergrondse bouw aan hele
strenge eisen onderwerpen."
Oud werd als adviseur betrokken bij de
tramtunnel in Den Haag toen de zaak in de
soep dreigde te lopen. Hij laat er geen twijfel
over bestaan waar volgens hem het pro
bleem zit. „Welke ervaring heeft Den Haag
nou met ondergronds bouwen? Je moet uit
kijken dat een besparing van vijf miljoen gul
den op bijvoorbeeld materiaal je uiteindelijk
niet een veel groter risico oplevert. Ik heb het
gevoel dat ze in Den Haag een beetje zuinig
jes zijn geweest."
Dat is precies waar de tegenstanders van
de metrotunnel in Amsterdam zo bang voor
zijn. „Daarom grijpen we ook elke mogelijk
heid aan om de Noord-Zuidlijn tegen te
houden", zegt Tjerk Dalhuisen, die zelf
woont in een huis aan de beoogde metro
route. Op 17 augustus vecht vereniging De
Bovengrondse het bestemmingsplan voor de
metrolijn aan bij de Raad van State. „En dan
gaat het niet alleen om de gebruikte bouw
en boormethodes, maar ook om de financie
ring plus nut en noodzaak van het hele pro
ject. De Noord-Zuidlijn kan niet alleen ons
treffen, maar de hele stad. Ais het straks fout
gaat voor misschien wel drie miljard gulden
of meer, kost dat alle Amsterdammers geld
en ook belastingbetalers in de rest van Ne
derland."
Doemscenario
Voor dat doemscenario waarschuwt ook
professor Cor Schiebroek, de emeritus hoog
leraar weg- en waterbouw die het Haagse
tramtunneldrama al twee jaar geleden voor
spelde. „Nederlandse bouwers willen graag
ondergrondse bouwprojecten in slappe bo
dems van Mexico, Singapore en Japan in de
wacht slepen. Daarom moeten nu in eigen
land ondergronds kilometers worden ge
maakt met de HSL-lijn, de Westerschelde-
tunnel en de Betuwelijn. De Amsterdamse
Noord-Zuidlijn moet het ultieme visitekaart
je worden: een joekel van een tunnel in slap
pe grond onder het monumentale hart van
een van 's werelds beroemdste steden."
Schiebroek voorspelt nieuwe drama's. „De
sprongen zijn te groot. De ene grondsoort is
de andere niet en de ervaring ontbreekt. Dan
kun je het ondergronds bouwen wel met
modellen in de computer hebben, maar dan
heb je het nog niet in de vingers. Als we een
nieuw medicijn hebben, proberen we dat
toch ook niet meteen uit op mensen?"
Schiebroek waarschuwt andere gemeen
ten en provincies in den lande vooral voor
de enorm sterke lobby van het ondergronds
bouwen. „Kritiek uit de branche hoor je niet,
omdat iedereen bang is opdrachten mis te
lopen. En als een ondergronds project een
maal aan de gang is, wordt het niet gestopt.
Dan zit er al te veel geld in. Kijk maar naar
Den Haag, en de Amsterdamse tunnel zal er
ook wel komen tegen een meerprijs van een
miljard gulden door schade in de stad."
FERDI SCHR00TEN
HELEEN SLOB
De gigantische proefopstelling van Onderzoeksinstituut TNO Bouw in Rijswijk en
de Technische Universiteit Delft. Volgens de projectleider van de proefnemingen is
Nederland hard bezig de achterstand op Duitsland en Japan in te lopen. „Als we zo
doorgaan, kunnen we zelfs een positie in de kopgroep bemachtigen."
foto gpd ton schrapers
Als de overheid of een projectontwikkelaar
besluit diep onder een huis een tunnel te
boren hoeft er maar één persoon naar de
rechter te stappen om de bouw te voorko
men of stil te leggen. Dat kan zo'n project
jaren ophouden, door alle onduidelijkheid
over de wetgeving. Onteigening is de ultie
me oplossing, maar kost de opdrachtgever
ook tijd en geld. Veel ellende kan worden
voorkomen door snel over te gaan op be
stemmingsplannen waarin niet alleen
staat wat er op de grond gebouwd mag
worden, maar ook welke activiteiten waar
en op welke diepte in de bodem plaats
mogen vinden. In een dergelijk plan kan
ook worden vastgelegd dat iemand eige
naar is van de bodem tot een diepte van
bijvoorbeeld twintig meter onder zijn
huis, en niet van kilometers zoals nu het
