ZATERDAGS
BIJVOEGSEL
Doktertje spelen
ZATERDAG 29 JULI 2000
De huisarts heeft concurrentie. Er zijn
steeds meer hulpmiddelen beschikbaar
om zelf te meten of je iets mankeert.
Thuis dokteren is allang geen spelletje
meer. Voor een paar tientjes is het
mogelijk te kijken of je het HTV-virus in
je bloed hebt, aan hepatitis B lijdt of
prostaatkanker hebt. Een welkome
ontwikkeling voor de steeds mondiger
wordende patiënt of een onnodige bron
van onrust?
Over één ding is iedereen het eens:
meten is nog lang geen weten.
Het is 1965. Uit de zilverkleurige
Mercedes Spart voor de deur
van Organon stappen twee
goedgeklede heren. Ze komen met een op
merkelijk verzoek. Ze willen de laboratori
umtest om zwangerschappen aan te tonen
rechtstreeks aan de consument verkopen. De
heren tekenen voor de distributie. Hun be
drijf, Beate Uhse - een Duits verzendhuis van
seksartikelen in opkomst - is er goed voor,
zeggen ze. Onvèrfïchterzake keren ze huis
waarts.
Het zou nog ruim vijf jaar duren voor
Chefaro, een zusterbedrijf van Organon, de
zwangerschapstest Predictor op de markt
brengt. Een miljoenencampagne onder de
slogan 'Zoiets doe je samen' baande het pad
naar een doorbraak voor het zelf uitvoeren
van een medische test "in de beslotenheid
van het eigen huis. Jaarlijks kopen een half
miljoen Nederlandse vrouwen de setjes.
Berndt Baron van Till, woordvoerder van
Chefaro moet er smakelijk om lachen. „De
huisartsen stonden aanvankelijk niet te jui
chen. Predictor zou leiden tot onnodige me-
dicalisering van zwangerschappen. Tegen
woordig voert bijna geen dokter de test meer
zelf uit. Zo betrouwbaar en geaccepteerd is
het onderzoekje inmiddels."
Nog altijd is de zwangerschapstest een
topper bij de 'doe-het-zelvers'. Alleen de
bloedglucosetest die suikerpatiënten thuis
kunnen uitvoeren, scoort nog beter.
Het verhaal van Van Till komt Marcel van
Scheepen bekend voor. „Toen wij vorig jaar
met de HIV-test kwamen gebeurde precies
hetzelfde", vertelt de manager medical af
fairs van MiraTes. „Inmiddels zijn honder
den setjes via internet aan de man gebracht.
Nog geen echte binnenlopen maar een be
vredigend aantal."
Binnenkort staat het bedrijf ongetwijfeld
een nieuwe golf van kritiek te wachten wan
neer een test om prostaatkanker op te spo
ren op de markt wordt gebracht. Het onder-
zoekspakketje dat via de apothekers verkocht
gaat worden is de vijfde thuistest uit een se
rie van zes die het Rotterdamse bedrijf distri-
bueert. Naast de HIV-test is het mogelijk
thuis vast te stellen of er sprake is van een
maagzweer en hetzelfde geldt voor hepatitis
B of C. De zesde test, die zich richt op borst
kanker, zal voorlopig alleen de huisarts be
reiken, zegt Van Scheepen. De interpretatie
van de testresultaten is te ingewikkeld. Dat
deze set via internet toch nog altijd wordt
aangeprezen als thuistest, berust volgens
Van Scheepen op een misverstand. Inmid
dels heeft het bedrijf opdracht gegeven de
advertentie te verwijderen.
Van Scheepen: „Bij het op de markt bren
gen van thuistests zijn voor ons twee vragen
bepalend: is het onderzoekje betrouwbaar
en is er een behandelingsmogelijkheid? Tes
ten heeft alleen zin als je de mensen vervol
gens ook iets te bieden hebt."
Nederland loopt volgens Van Scheepen
voorop in Europa bij het lanceren van nieu
we mogelijkheden op het terrein van zelfdia-
gnostiek. Alleen in Amerika is men nog ver
der. Daar zijn onderzoekssetjes verkrijgbaar
om aan de hand van een hoofdhaar te con
troleren of zoon of dochterlief cocaïne ge
bruikt heeft. Ook een poeptest, die speurt
naar bloedsporen die kunnen duiden op
darmkanker, is populair. Voor zeven dollar is
zekerheid te koop.
Schijnzekerheid
Maar juist die zekerheid is een controversieel
punt in de discussie over zelfdiagnostiek. De
meeste tests bieden een garantie van 95 tot
99 procent dat de gevonden testuitslag con
form de werkelijkheid is. Dat betekent dat
minstens een op iedere honderd tests schijn
zekerheid biedt Of iemand denkt ziek te zijn
maar is dat niet, of het omgekeerde is het ge
val. Een risico dat in geval van een HIV-test
Voor een paar tientjes kun je thuis dokteren, zoals met deze HIV-test.
foto c pd phil nijhuis
Opmars van de thuistests
Peter Huijgens, hoofd van de afdeling hematologie van het VU-ziekenhuis in Amsterdam: „Er
zijn wel degelijk risico's verbonden aan zelftests." foto united photos de boer poppe de boer
ernstige gevolgen kan hebben. Hoewel in de
bijsluiter duidelijk gewezen wordt op het
probleem van fout-positieve en fout-negatie-
ve uitslagen, valt onmogelijk te controleren
of de testpersoon zich daar iets van aantrekt.
„De gebruiksaanwijzing is duidelijk. Als
mensen de instructies niet opvolgen, kan ik
er niets aan doen", zegt Van Scheepen.
Peter Huijgens, hoofd van de afdeling he
matologie van het Amsterdamse VU-zieken
huis, trekt fel van leer tegen de tests. „Men
sen met klachten moeten naar de huisarts
gaan en zich niet afhankelijk maken van een
eigen test. Bij ongericht onderzoek is de sta
tistische kans dat je een ziekte aantreft net zo
groot als de kans dat het om een foute uit
slag gaat. Dat is een ijzeren statistische wet."
Een wet die ook Van Scheepen niet onbe
kend is, maar deze is niet van toepassing op
de MiraTes-producten vindt hij. „Onze tests
zijn bestemd voor de zogenoemde 'worried
well-groep'. Mensen die al ongerust zijn. Van
een ongericht onderzoek is geen sprake en
dus is ook de statistische betrouwbaarheid
van de test hoog." Of het profiel van de afne
mers inderdaad beantwoordt aan de ver
wachtingen van MiraTes is oncontroleer
baar.
Naast betrouwbaarheid is de schijnzeker
heid die thuistests kunnen bieden volgens
Huijgens een groot probleem. „Iemand die
een beetje geel ziet en een beetje koorts heeft
doet de hepatitistest en vindt niets. Die gaat
gerust slapen, zonder te weten dat hij een
galblaasprobleem heeft. Er zijn een stuk of
zes proefjes nodig om een juiste interpretatie
te geven over hepatitis. Dat is thuis met een
eenvoudige proef niet te doen."
Ook de prostaatkankertest is volgens Huij
gens een slecht idee. Dat heeft te maken met
het veelvuldig voorkomen van deze ziekte bij
oudere mannen. Een feit dat overigens ook
door MiraTes erkend wordt. „Wanneer je in
een bejaardentehuis zou testen, zal blijken
dat het overgrote deel van de mannen aan
prostaatkanker lijdt. Maar de meesten zullen
er niet aan overlijden. Het gaat om een vre
selijk trage vorm van kanker, een tuttebeltu-
mor. Het is daarom in de medische wereld,
ongebruikelijk om hierop te testen", aldus
Huijgens.
Volgens Hans Bonfrer, klinisch chemicus
van het Anthonie van I.eeuwenhoekzieken-
huis in Amsterdam is ook het gebruik van de
borstkankertest af te raden. Zelfs indien deze
- zoals MiraTes claimt - alleen bestemd is
voor artsen en klinieken. „De test is niet ge
voelig genoeg om tijdig te ontdekken of je
borstkanker hebt. Bovendien is hij niet spe
cifiek genoeg, dat wil zeggen dat niet is na te
gaan om welke soort kanker het gaat. Het
zou buitengewoon onverstandig zijn wan
neer deze test gebruikt zou worden om te
zien of iemand kanker heeft. Wij gebruiken
soortgelijke testen alleen om vast te stellen of
medicatie aanslaat."
Behalve de psychische belasting van het
weten dat je kanker hebt, zijn er andere re
denen om terughoudend te zijn bij het uit
voeren van de test, zegt Cora Honing,
woordvoerster van de Nederlandse Kanker
bestrijding. „De behandeling van prostaat
kanker gaat gepaard met behoorlijke bijver
schijnselen. Mannen kunnen incontinent of
impotent worden. De kankerbestrijding in
Nederland onderzoekt sinds vijf jaar of de
voordelen van het op grote schaal ongericht
onderzoeken van oudere mannen opwegen
tegen de nadelen van de ingrijpende behan
deling. Het is een grijs gebied, we zijn er nog
niet uit. De zelftesten doorkruisen intussen
het zorgvuldige beleid dat we in Nederland
op dit gebied voeren."
Geruststellend
Die zorgvuldigheid van het beleid wordt niet
in de hand gewerkt door een verregaande
vorm van overheidsbemoeienis. Wettelijke
belemmeringen zijn er nauwelijks. De gren
zen worden bepaald door Europese regelge
ving. In een dit voorjaar uitgebracht advies
over zelftests zegt de Raad voor de Volksge
zondheid Zorg (RVZ) dat de consument
het best zelf kan bepalen of hij zich zonder
medische begeleiding wil testen. 'Voor zover
op dit moment te overzien valt, zal het niet
zo'n vaart lopen met de ontwikkeling van
zelftests. Ook is men in Nederland niet zo
geneigd om buiten medische begeleiding om
zichzelf te (laten) testen. De dokter is dicht
bij en voor de Nederlander een betrouwbare
partner bij gezondheidsproblemen', aldus de
Raad in haar advies.
Veel zorgen over misbruik van die situatie
hoeft de Nederlandse consument zich niet te
maken, zegt ook Van Till, één van de advi
seurs van de RVZ. „In dit veld is geen ruimte
voor cowboys. De onderlinge controle is ook
groot. Toen een paar jaar geleden een dubi
euze aidstest op de markt kwam, hebben de
apothekers en drogisten die wisten dat de fa
brikant niet bij DiagNed (de koepelorganisa
tie van bedrijven als Chefaro en MiraTes die
thuistests verkopen;red.) was aangesloten
gezegd dat ze het product niet in de schap
pen wilden. De meeste tests die het wèl ha
len hebben hun waarde al in het laboratori
um bewezen."
Maar ook commerciële overwegingen
houden de kans op slechte producten klein.
„Een test blijft alleen op de markt als het een
commercieel succes is. Zo realistisch en plat
is het. Produceer je een slecht product of een
test waar bijna geen vraag naar is, dan flopt
het. Dat geldt bijvoorbeeld voor een choles-
teroltest. Die is makkelijk te produceren,
maar wat hebben mensen eraan? Bovendien
moeten ze zichzelf prikken. Dat is een stevi
ge barrière voor grootschalige verkoop", al
dus Baron van Till.
Peter Huijgens is minder enthousiast over
het laissez faire-advies van de RVZ. „Die
gaan straks op hun neus. Er zijn wel degelijk
risico's verbonden aan zelftests." Ook in de
heilzame werking van de markt gelooft Huij
gens niet. Commerciële motieven kunnen de
kwaliteit van de thuistests zelfs negatief be
ïnvloeden denkt hij. Huijgens: „Zo'n HIV-
kitje is al snel verouderd, maar de fabrikant
moet wel z'n ontwikkelingskosten zien terug
te verdienen. Dus blijft het setje op de markt,
ook als we binnenkort veel sneller kunnen
zien of iemand drager van het virus is."
Internet
De kritiek op thuistests richt zich vooral op
de zogenoemde screening tests. Dat zijn on-
derzoekjes die moeten uitwijzen of iemand RENS KOLDENHOF
iets mankeert. Minstens zo populair zijn de
monitoring tests. Bij monitoring is de dia
gnose al gesteld. Thuistests maken het mo
gelijk het verloop van de ziekte in de gaten te
houden. Een uitkomst voor bijvoorbeeld sui
kerpatiënten. Die kunnen dankzij een bloed
glucosetest zelf dagelijks bepalen of ze goed
zijn 'ingesteld'. Ook een bezoekje aan de
trombosedienst kan in de toekomst voor veel
mensen tot het verleden behoren. Onderzoe
kers van het Academisch Medisch Centrum
in Amsterdam ontwikkelden een apparaatje
waarmee patiënten die problemen hebben
met hun bloedstolling, zelf de hoeveelheid
antistolling kunnen bepalen. De doe-het-
zelfmethode bespaart nu al tien procent van
de mensen een bezoekje aan de trombose
dienst.
Dat geldt niet voor Rob Bakker. De arts en
voormalig directeur van het Westeindezie-
kenhuis in Den Haag tobt met trombose in
zijn been en komt net terug van een controle
bij de trombosedienst in Haarlem. Bakker
startte in 1996 met de internetsite www.zie-
kenhuis.nl. Twee andere sites, gezondheids-
plein.nl en uwdokter.nl volgden. De sites
trekken dagelijks vijfduizend mensen. Voor
Margriet verzorgde hij vorige maand de eer
ste bevalling die live werd uitgezonden op
internet. Maar liefst honderdduizend men
sen volgden de bevalling die met behulp van
een keizersnede werd uitgevoerd.
Vooral veel vrouwen zoeken volgens Bak
ker op het net naar informatie over het wel
en wee van kinderen, partners en vrienden.
Een opvallend gegeven voor een nog door
mannen gedomineerde technologie. Wie
thuis testen te ver vindt gaan maar toch een
dokter op afroep beschikbaar wil hebben,
kan bij Bakker terecht. Ongeveer tachtig des
kundigen beantwoorden op het net vragen
over de meest uiteenlopende zaken. „De
emancipatie van de consument neemt toe.
Daar geloven we in. Wij geven ze het gereed
schap om hun gezondheid onder controle te
houden. Mensen hebben behoefte grip op
hun situatie te krijgen."
Hoewel de artsen op internet zich geregeld
op diagnostisch terrein begeven bevelen ze
geen therapie aan. „Wat wij bieden komt
niet in plaats van de dokter maar is er een
aanvulling op. Bij de intemetdokter kun je
een second opinion krijgen. Ook kunnen ze
antwoord geven op de vraag of de sympto
men die jij of je familie hebt, reden zijn een
huisarts te bellen."
Behalve deskundigen zijn ook de contac
ten met lotgenoten belangrijk, vindt Bakker.
„Praten over je stoma met een lotgenoot is
vele malen effectiever dan een gesprek met
een deskundige. Van zo iemand neem je nu
eenmaal sneller aan hoe je om moet gaan
met geurtjes."
Binnenkort hoopt Bakker te tekenen voor
het jongste initiatief op het gebied van thuis
dokteren: de nachtdokter. „We zijn met een
televisiemaatschappij in onderhandeling om
een dagelijkse uitzending te verzorgen van
de nachtdokter. Het programma draait om
één vraag: Wil ik met deze situatie de nacht
in?" Zo komt de huisarts straks dagelijks op
visite.
