Adembenemender
dan James Bond
Boeken
bevlogen popbrieven
De zachtmoedige
les van een
hardvochtig bestaan
Het heimwee van de emigrant
iTERDAG 22 JULI 2000
Nederlandse vertaling van onthullingen uit KGB-archief
I 4 :«f1414 hM 4? I
e supergeheime aantekeningen, die voormalig KGB-
jent VasUi Nikititsj Mitrokhin in 1992 in handen stelde
in de Britse 'Secret Intelligence Service', waren dodelijk
jor het wereldnetwerk van geheime agenten uit de Sov-
lunie. Van de ene op de andere dag lag de identiteit
in honderden spionnen op straat. Geheime agenten
ie niet geheim zijn, hebben in het algemeen weinig ef-
ct meer. In 'Het Mitrokhin Archief is alle informatie
gebundeld.
NON-FICTIE - RECENSIE
itrokhin Archief' door Christopher
-drew en Vasili Mitrokhin. Uitgeverij
.W. Bruna. Prijs 69,95.
Mitrokhin was het jammer
it de KGB op het moment van
jn onthullingen al als een
idding in elkaar was gezakt.
ooit triomferende geheime
jenst was met het communis
ten onder gegaan. Het vrij-
imen van het Mitrokhin ar-
hief, bestaande uit tienduizen-
en overgeschreven dossiers
m Russische spionage-activi-
ten tussen 1930 en 1985, was
genadeklap voor een toch al
Daarmee ontliep de KGB
oor de buitenwereld de abso-
vernedering, die het gevolg
in het blootleggen door de
tgenstander van je diepste ge-
dmen. Het overkwam de Rus
aantal maal eerder in
Wonderlijke westerse landen,
aar nog nooit waren er in één
eer zoveel namen van geheim
-enten bekend geworden. Alle
wrgaande keren had de
ienst jaren nodig om weer
lerke informatieposities op te
ouwen.
Intrigerend, ontluisterend,
bijsterend, prikkelend en
nthutsend is de geschiedenis
Russische spionage-activi-
iten, zoals die aan de hand
m de Mitrokhin-aantekenin-
staat beschreven in HetMi-
okhin Archief. Soms wordt de
ereld van James Bond werke-
lijkheid in deze vuistdikke pil,
soms blijkt de werkelijkheid
adembenemender dan de film.
Maar meestal spre
ken de feiten voor
zich. Hoogleraar
moderne geschie
denis en spionage-
autoriteit Christop
her Andrew heeft
de aantekeningen
van de overloper
Mitrokhin bewerkt
en in een histori
sche volgorde ge
presenteerd. Het
resultaat is een
schier onuitputte
lijk verslag van het
leven van talloze Russische spi
onnen over de hele wereld.
Andrew en Mitrokhin tonen
top en neergang van het com
munistische spionnenbedrijf.
Met hoogstandjes van de Uit
muntende Vijf, zoals de ver
maarde Britten Philby, Burgess,
Maclean, Cairncross en Blunt
voor en na de Tweede Wereld
oorlog door het leven gingen.
Met het op kanppe wijze in de
wacht slepen van werktekenin
gen van de eerste atoombom
ep met het infiltreren bij de
Duitse kanselier Willy Brandt.
Maar ook schade door overlo
pers of het missen van kansen
door een foute interpretatie van
juiste gegevens komen uitvoe
rig aan de orde.
Tot zijn verbijstering maakt
de lezer kennis met plannen
om de benen te breken van de
uit Rusland gevluchte danser
Nureyev. En tot zijn vermaak
leert hij dat de eeuwenoude re
gels van liefde en beminnen
perfecte instrumenten zijn om
geheimen te ontfutselen van de
vijand. Spionage is leugen en
bedrog, risico's en berekening,
overwinning en nederlaag, en
vooral veel onzekerheid.
Waar de ideologie van het
communisme tussen eind jaren
'30 en pakweg 1970 veel wester
lingen deden besluiten zich ten
dienst te stellen van het Rode
Ideaal, daar over
heerste in de jaren
'80 geldzucht als
motief om spion te
worden. Met het
verstrijken der jaren
werd het tevens
minder interessant
om politieke inlich
tingen te verzame
len en hechtte men
meer waarde aan
economische infor
matie over nieuwe
technologische en
defensie producten.
Aangezien ook de contra-spio-
nage verbeterde, bleek het in de
dagelijkse praktijk steeds moei
lijker de gewenste informatie te
verzamelen. Maar Het Mitrok
hin Archief leert dat spionage
altijd en overal mogelijk is.
De oorspronkelijke Engelse
uitgave van dit fascinerende
boek verscheen in september
vorig jaar. Nu is eindelijk de
Nederlandse vertaling beschik
baar. Bij het uitkomen van de
Engelse editie beloofde Andrew
de Nederlandse vertaling aan te
vullen met op Nederland be
trekking hebben gegevens. Dat
is niet gelukt. In tegendeel. Een
klein deel uit de Engelse uitgave
is volgens de uitgever zelfs niet
in deze vertaling opgenomen.
Zou de Binnenlandse Veilig
heids Dienst hebben ingegre
pen?
Eindeloos ijsberen of gegooi met asbakken en proppen
papier -welke taferelen spelen zich af in de werkkamer
van de schrijver? Deze rubriek geeft een inkijkje in het
schrij fproces. In deel vier: Cor Vos (1976) die dit
najaar debuteert met de roman 'Lydia'.
„Ik zakte voor mijn
VWO-examen, waar
na al mijn vrienden
verhuisden naar de
grote stad. Eenzaam
en alleen bleef ik ach
ter. In die tijd ben ik
gedichten gaan
schrijven. Ik maakte
er eigen dichtbundel
tjes van die ik ver
kocht voor een rijks
daalder. Prima han
del. Met een zak vol
klinkende munten
liep ik 's avonds het
café in. Nog nooit
had ik zoveel geld ge
had. Maar goeie ge
dichten, nee, dat wa
ren het niet. Een van mijn vrienden was de
zoon van een literaire recensent bij een lande
lijke krant. Zijn vader zei: 'Of je iets van poëzie
heb begrepen, ik vraag het me af.'
Dus ben ik Nederlands gaan studeren. Na twee
jaar studie kon ik een paar weken les geven in
Polen. Ik sprak geen woord Pools, kende er nie
mand -alle tijd om te schrijven. Terug in Ne
derland heb Lk me bij Perdu, een Amsterdamse
boekwinkel en uitgeverij waar ook veel literaire
avonden plaatsvinden, aangemeld. Ben ik twee
jaar voorzitter van geweest. Ik haalde schrijvers
binnen, leerde het circuit kennen, maar kwam
zelf nog amper aan schrijven toe. Dat moest
anders. Een vakantie naar Portugal gaf de door
slag. Daar ben ik in de voetsporen van Fernan
do Pessoa rond gaan wandelen. Dat idee is
langzamerhand uitgegroeid tot mijn roman Ly
dia, waarin de hoofdpersoon een moderne ver
sie is van de schrijver. Vorig jaar had ik zestig,
zeventig pagina's af. In de kroeg kwam ik ie
mand tegen die stage liep bij de Bezige Bij. Hij
wilde wel een goed woordje voor me doen. Ja,
dikke neus, vier pils, daar geloofde ik niks van.
Maar anderhalve
maand later had ik
een contract onderte
kend. Ze hadden er
bij de uitgever alle
vertrouwen in.
Sindsdien heb ik me
helemaal op het
schrijven gestort en
vrijwel geen studie
punt meer gehaald. Ik
kan niet twee dingen
half doen. Na een dag
schrijven is iets sim
pels als eten koken
som§ al teveel. Hal
verwege het schrijven
werd ik ook nog eens
verschrikkelijk ver
liefd. We zijn zeven
maanden bij elkaar geweest. Zij was beeldend
kunstenares en ging s'morgens weg naar haar
atelier. Ik kroop dan achter mijn computer.
Heerlijke tijd.
De laatste vier maanden kon ik werken in een
huis van vrienden, in Heemstede. Geen enkele
afleiding, behalve de duinen. Je moet wel ach
ter je pc gaan zitten. Miles Davis op de achter
grond, Kind of Blue, en maar schrijven. Zes, ze
ven uur per dag. Het werkte goed. Vooral op
het eind. Als je de losse eindjes aan elkaar
knoopt en allerlei zaken ineens spontaan in el
kaar passen. Dan gaat het boek jou als het ware
dingen terugvertellen.
Nog een paar maanden dan komt mijn boek
uit. Gek: leest iemand in drie uur uit, waar jij
anderhalf jaar over hebt gedaan. Ik ben razend
nieuwsgierig naar de recensies, maar één ding
weet ik zeker. Als je kijkt wat aan debuten ver
schijnt bij een uitgeverij als Prometheus -nee,
dan kan ik het veel beter."
TEKST MARTIN HENDRIKSMA
Na 'Vergeef me' nu debuutroman Wally Lamb
ROMAN RECENSIE
taald uit het Engels door Inge de h
Johannes Jonkers. De Boekerij bv, Am
sterdam. 36,50.
Zeven zomers werkte Wally
Lamb aan zijn eerste boek. Het
duurde acht zomers, voordat de
Nederlandse vertaling ver
scheen. Het was het wachten
waard. Walvismuziek is de fan
tastische debuutroman van de
schrijver van Ver
geef me, zijn twee
de boek dat eerder
in het Nederlands
uitkwam.
Het boek gaat
over Dolores
('Vrouw van Smar
ten') Price, een
meisje uit een ge
broken gezin in
zo'n typisch Ame
rikaanse suburb,
dat haar vader ver
liest, haar on
schuld, haar moe
der, iedereen die om haar geeft.
En daarmee haar geloof in lief
de, in de goedheid van zichzelf
en anderen. Het is een vrouw,
die verbaast en verbijstert, een
vrouw die je haat en toch ook
wel weer begrijpt, met wie wre
de dingen gebeuren en die zelf
nog wreder is. Soms.
Zij en wij leren van een dikke
hond de eerste les 'over de af
schuwelijke kracht van de be
geerte, de macht van het ver
langen'. Zij en wij leren hoe je
'de waarheid kunt inslikken',
'smerige geheimen kunt op
eten'. En uiteindelijk leren wij
wat zij leert van een oude leraar
die een zieke vriend is gewor
den: 'Aanvaard wat mensen je
aanbieden. Drink hun milksha
kes. Neem hun liefde aan.'
Het is de zachtmoedige les
BRIEVEN RECENSIE
RICHARD STEKELENBURG
dit dagen in de week, brieven aan pop-
door Maarten Steenmeijer. Uitge-
verij Wereldbibliotheek. Prijs: 27,50.
ewondering kén dodelijk saai
oza opleveren. Kan. Maar het
een misverstand te denken
it het spreekwoord 'liefde
saakt blind' altijd opgaat. In
:ht dagen in de
eek richt Maarten
leenmeijer (do-
Spaanse letter-
inde en literair re-
bij Vrij Ne-
irland) zich als
tpassioneerd fan
zijn popidolen,
p passende wijze,
briefvorm. Om ze
bezielde maar
eldere, en bewon-
erende maar ook
iitische manier
lelgenoot te ma
in van zijn relatie met hun
iuziek.
Ray Davies houdt hij een
voor -hij presenteert
em het beeld van de ontwik-
ilingen die de voorman van de
inks zijns inziens doormaakte,
an onbegrepen en wat onbe-
olpen broer van de veel losse-
Dave ('een lui en een gitaar'),
een in elk geval serieus ge-
omen chroniqueur en verbit-
;rde workaholic, naar de ge-
iuterde artiest die zichzelf ein-
elijk een plaats heeft weten te
even. Steenmeijer gaat heel
icht op de huid van zijn on-
ierwerp zitten. Maar de be-
ondering is aanstekelijk. En
aarmee de verleiding groot om
oude Kinks weer eens uit de
latenkast te trekken.
Eenzelfde reactie roept ook
ijn schrijven aan Emmylou
iarris op, terwijl ik zelf met
1. (-) J. Egter van Wisselkerke,
eVneseborch, 27,50
2. (1) Ingmar Heytze e.a., Verdomd
interessant, maar gaat u verder...
SDU, 19,90
3. (-) Addo Stuur, Windows 98 voor
Bruna, 49,50
James L. Gould, Het dierenbrein
Veen magazines, 79,50
5. (2) Volkert Vos, Noord-Holland in-
TE-producties, 19,90
6. (-) Paolo Goelho, De alchemist
beiderspers, 19,90
7. (-) Louise van Swaaij (e.a.), Atlas
in de belevingswereld
ijkgraaf Van der Veere, 35,-
8. (-) Stephen R. Covey, Prioriteiten
Contact, 55,-
(-) Deepak Chopra, De wereld van
Merlijn
De Boekerij, 15,-
(-) Diverse auteurs, Techniek in
Nederland in de twintigste eeuw
Walburg Pers, 89,50
haar muziek in feite niet veel
heb.
Maar Steenmeijer loopt niet
overal over van adoratie, inte
gendeel. Hij is bijvoorbeeld op
vallend kritisch, vinnig bijna,
richting zijn held Paul Simon.
„Waarom word ik maar zelden
opgewonden, ontroerd of opge
beurd door jouw muziek?",
vraagt hij. „Waarom kan ik me
met de beste wil van
de wereld niet voor
stellen dat jouw mu
ziek een existentiële
strohalm kan zijn?"
Ronduit vilein is de
schrijver in zijn brief
aan Paul McCart
ney, die wat hem
betreft nog maar
weinig onderdoet
voor vreselijke pu-
blieksknuffels als El-
ton John, David
Cassidy en The Car
penters. Steenmeij
er: „Je huid verslapt ziender
ogen en laat zich steeds minder
makkelijk plooien tot de opge
ruimde tronie die je de wereld
zo graag wilt tonen. De vellen
beginnen erbij te hangen. Het
wordt steeds moeilijker om te
versluieren dat je niet half de
man meer bent die je vroeger
Beide aanvallen komen voort
uit teleurstelling. „Paul, plak je
hart niet langer af met die malle
melodietjes. Snoer Mr. Hyde
niet langer de mond",
schreeuwt' hij de ex-Beatle uit
eindelijk toe. En het is opnieuw
de bevlogenheid die raakt. Dat
je het niet altijd eens zult kun
nen zijn met Steenmeijers ana
lyses -zo beweert hij dat de
Beatles hun beste werk vooral
vóój Sgt. Pepper's maakten-
doet daar weinig aan af; het
versterkt dat gevoel eerder.
1. 1) Kees van Kooten, Annie
Bezige Bij, 20,-
2. 2) .Thomas Rosenboom, Publieke
QuemJo, ƒ47,50
3. 4) Tim Parks, Italiaanse buren
Arbeiderspers, 25,00
4. 3) Nicci French, Onderhuids
Anthos, 34,90
5. 9) Hella Haasse, Fenrir
Querido, 29,90
6. -) Ross King, De Koepel van
Fotograaf Roel Visser stelde zich enkele jaren geleden ten doel het Nederland van rond
de eeuwwisseling vast te leggen. Het resultaat was eerder te vinden in opinieblad HP/De
Tijd, dat wekelijks onder de titel 'Hier in Holland' fullspread een plaat van hem afdrukte.
Nu zijn die foto's in een even schitterend als onthutsend fotoboek (Hier in Holland', uitg.
Thomas Rap. Prijs: 49,90) gebundeld 'Wat is er met Nederland gebeurd,' vraagt de be-
e Bij, 25,-
Arbeiderspers, 25,-
9. (10) Wally Lamb, Walvismuziek
De Boekerij, 36,50
10.'-) J.M. Coetzee, In ongenade
AmboAnthos, 39,90
,teld op b;
sntoptien w
in verkoopcijfer;
eüjks Sc
NON-FICTIE RECENSIE
JACOB MOERMAN
'Het wrede paradijs' door Hylke Speerstra.
Uitgeverij Contact, Prijs: 49,90,
Wat bezielde al die Nederlan
ders die kort na de Tweede We
reldoorlog emigreerden naar al
le delen van de wereld? In zijn
lijvige boek Het wrede paradijs
heeft Hylke Speerstra gepro
beerd het antwoord op deze
vraag te geven.
De cijfers liegen er niet om:
tussen 1948 en 1965 vertrokken
ruim een half miljoen Neder
landers om elders het geluk te
beproeven. In de inleiding van
Het wrede paradijs geeft
Speerstra aan dat de emigratie-
golf sneller op gang zou zijn ge
komen als de Nederlandse
Koopvaardij over voldoende
middelen had beschikt om aan
de vraag te kunnen voldoen. En
ook: 'In 1948 kostte een boot
kaartje enkele reis Amsterdam-
Sidney het jaarloon van een
landarbeider'.
Dat kon niet verhinderen dat
rond 1950 de volksverhuizing
een collectieve onrust heers
te om elders het geluk te zoe
ken. Nederlanders vertrokken
vaak slecht voorbereid naar
Noord-Amerika, Canada, Zuid-
Afrika, Australië en Nieuw-Zee-
land. Het jaar 1952 betekende
een hoogtepunt, toen 48.690
emigranten Nederland achter
zich lieten. Waarom? Een van
de redenen was natuurlijk het
hoge aantal werklozen. Maar
daarnaast hebben nog meer
factoren een rol gespeeld.
Zo besloten veel jonge man
nen te emigreren die in 'Ons
Indië' hadden gevochten en na
thuiskomst Nederland snel
voor gezien hielden. Ook was
de Koude Oorlog van invloed,
en die woedde in volle hevig
heid; een enquête uit 1947 wees
uit dat zeventig procent van de
Nederlandse bevolking ervan
overtuigd was dat de Derde
Wereldoorlog voor de deur
stond.
Voor Het wrede paradijs
sprak Speerstra met emigranten
uit alle delen van de wereld en
tekende hij hun verhalen op.
Speerstra, Fries in hart en nie
ren en voormalig hoofdredac
teur van de Leeuwarder Cou
rant, heeft daarbij wel duidelijk
de voorkeur gegeven aan zijn
eigen wortels; verreweg het
grootste deel van Het wrede pa
radijs is gevuld met verhalen
van Friese emigran-
Maar er zijn ook
anderen. Zo sprak
Speerstra met de
88-jarige Sientje
Bierman-Randel in
een bejaardente
huis in Australië,
een uur rijden van Melbourne.
Als meisje woonde ze in Gro
ningen, waar ze werkte als ver
koopster in een modezaak. In
1931 beviel ze van het eerste
kind, veertien jaar later waren
het er acht. Haar
handelaar en na de oorlog be
gon het besef steeds meer door
te dringen dat hij moest er
greren om verder te komen
het leven: 'Ik zit in het verkeer
de land in het verkeerde vak'
Na het bezoeken van een voor
lichtingsavond over de 'gewei
Het
wrede
paradijs
van een hardvochtig bestaan,
de zoetsappige boodschap van
een boek dat veel softer lijkt
dan het is. Dat komt door de ti
tel Walvismuziek en de voor
kant -een naakte vrouw op haar
rug gezien in een zee van groe
ne, bruine en zwarte slierten.
De Amerikaanse titel 'She's Co-
me Undone' is weliswaar moei
lijk te vertalen ('Zij is bezwe
ken', 'Zij is tenietgedaan'), maar
geeft wel een heel andere in
druk.
GelukJdg doet de Nederland
se vertaling geen en
kele afbreuk aan de
oorspronkelijke
Amerikaanse versie.
De twee vertalers
-Inge de Heer en Jo
hannes Jonkers
hebben met hun
taalgebruik de vaart
in het verhaal kun
nen houden, kozen
mooie woorden en
schreven zinnen die
'blijven hangen'.
Voor sommigen
zal de wetenschap dat het boek
door Oprah Winfrey werd ge
prezen in haar tv-show (in
Amerika een garantie voor veel
extra drukken) alleen maar de
gedachte versterken dat dit vast
een typisch vrouwenboek is,
waarin de ongetwijfeld zielige
hoofdpersoon op eigen kracht
toch het geluk vindt.
Maar de boeken uit 'Oprah's
Book Club' zijn geen veredelde
doktersromans en het leuke van
Walvismuziek is nu juist dat het
door een man is geschreven.
Wally Lamb leidt ons in bijna
400 boeiende en meeslepende
pagina's door het leven van Do
lores Price. Wij leren haar ken
nen als zij vier jaar oud is. We
laten haar pas los als zij tegen
de veertig is, en we doen het
met pijn in het hart.
Op een donkere nacht verliet ik mijn stil
le huis door Peter Handke. Het is zomer.
De apotheker van Taxham, een voor
stadje van Salzburg, wijdt zich aan zijn
werk. Op een donkere avond begeeft hij
zich op weg naar het vliegveld. Midden
in het bos wordt de apotheker door een
slag op zijn hoofd getroffen. Er dreigt ge
vaar -en aan dat gevaar wil hij zich
blootstellen. Zevende boek van Peter
Handke, die de laatste tijd bewust 'in
exil' leeft in Parijs. Uitgeverij de Prom,
39,95.
kende journalist H J.A. Hofland zich droef af in zijn voorwoord. Het is waar, voortdurend
bekruipt je een gevoel van schaamte bij de foto's van Visser. Proleten staren je aan, patje-
peeërs, corpsballen, voetbalsupporters (zie foto), en wat al niet meer. De lulligheid spat
van de bladzijden. Visser heeft Nederland fotografisch gefileerd, een knappe prestatie.
FOTO ROEL VISSER
dige vooruitzichten'
van een 'groot en vrij
land met haast altijd
prachtig weer' stond
zijn besluit vast.
De
Sientje kan terugkij
ken op een leven dat
heeft bestaan uit
hard werken, maar ook uit vele
gelukkige momenten. Zoals
vrijwel alle emigranten in het
buitenland goed hebben ge
boerd en niet ontevreden terug
blikken. Maar Het wrede para
dijs is vooral een boek gewor
den over heimwee. Het is dan
ook niet toevallig dat een kolo
nie in Paraguay nog steeds de
naam 'Friesland' heeft en dat
sommige emigranten nog
steeds geabonneerd zijn op het
Agrarisch Dagblad en de Libel
schrijvers van dit beleggingsboekje voor
kinderen doen geloven. Immers, 'je ver
diensten uit een krantenwijk en geld dat
je op je verjaardag krijgt, kunnen op de
beurs veel harder groeien dan op een
suffe spaarrekening'. De auteurs gaan in
op vragen als: hoe werkt de beurs, wat is
een aandeel, waarom stijgen of dalen
beurskoersen en waar moet je op letten.
Uitgeverij Elmar, 29,50.
De koepel van Brunelleschi door Ross
King. Een van de hoogtepunten uit de
geschiedenis van de bouwkunst is de
dom van Florence en zijn imposante
koepel. Voor het ontwerp van het koepel
gewelf dat de kathedraal moest over
spannen werd in 1418 een concours
uitgeschreven. Op het spel stonden 200
gouden florijnen, een imposant bedrag.
Het enige plan dat uiteindelijk bruikbaar
was, was dat van goudsmid en klokken
maker Filippo Brunelleschi. De bouw
van de koepel werd zijn levenswerk. Ro
manschrijver Ross King vertelt het hele
verhaal van de bouw van de koepel, van
ontwerp tot inwijding. Uitgeverij De Be
zige Bij, 39,90.
Tussen vijandige buren door Martin
De docu
mentair fotograaf heeft een bijzondere
belangstelling voor vrede en veiligheid in
Europa. Zijn foto's werden gepubliceerd
in The New York Times, The Times,
NRC Handelsblad en Vrij Nederland.
Werk van zijn hand is opgenomen in de
collecties van het Rijksmuseum en het
Legermuseum in Delft. Uitgeverij Mets
en Schilt, 39,90.
litie in Sydney: Kensington, een aborigi
nal. Ze sluiten vriendschap en Ken
sington introduceert Hole in een wereld
die deze niet kent: die van de oorspron
kelijke bewoners van Australië en hun
cultuur. "Vleermuisman' is het debuut
van econoom, journalist en popmuzikant
Jo Nesbo (1960). Uitgeverij Signature,
39,95.
De ziel der vissen door Antonio Gómez
Rufo. Als zijn ouders overlijden besluit
Bruno Weiss het kleine Oostenrijkse
stadje Weisberg te ontvluchten. De 19e
eeuw loopt op zijn eind en Bruno reist
door Europa, op zoek naar een thuis. Te
leurgesteld keert hij terug naar Oosten
rijk,
n zijn v
I. Met behulp
bedenkt hij een methode om aan de
geld dat hij wint, gebruikt hij om het
Uitgeverij de FYom, 34,95.
