Na de nobelprijs
Russen lanceren eerste woonverblijf ruimtestation
In Natura
Ruwe bolster, blanke pit
Hersenoperatie mogelij
zonder schedel te opent
Romeinse wachttoren
bij Leidse Rijn
Australië wil albatros red
WOENSDAG 12 JULI 2000
160
REDACTIE: MARGOT KLOMPMAKER
De speerdistel is een ruige knaap; een harde jongen, voor
geen kleintje vervaard. Van oorsprong is hij een steppeplant
en dientengevolge nog altijd niet veeleissend. Hij neemt ge
noegen met een voedselarme bodem in plaats van rijke
grond, met droge voeten in plaats van natte. Kortom: een
taaie rakker, die zich tot de tanden heeft bewapend om de
'struggle for life' aan te kunnen. Smalle, harde bladeren
voorkomen vochtverlies door verdamping, wat hem vroeger
goed van pas kwam in zijn oorspronkelijke, droge leefomge
ving. En hij is dicht bezet met vlijmscherpe stekels, die zelfs
dikke werkhandschoenen moeiteloos doorboren. Deze
agressieve puntigheid is geen zinloos vertoon, geen doelloos
wapengekletter, maar beschermt de plant tegen de hongeri
ge hoefdieren die in het verleden bij honderdduizenden over
de steppe zwierven. Om zich van voortbestaan verzekerd te
weten vormt hij na de bloei bovendien een enorme over
vloed aan zaden. Deze zijn stuk voor stuk voorzien van een
donzig pluis, zodat de wind ze kan meevoeren op verove
ringstocht door de wereld.
Kracht gaat echter dikwijls gepaard aan zachtheid. U kent de
uitdrukking wel: ruwe bolster, blanke pit. Of: groot van lijf,
klein van hart. Welnu, ook de speérdistel laat zich van alles
welgevallen ondanks zijn krijgshaftig voorkomen. Larven
vreten ongehinderd door zijn wortelstelsel; konijnen zetten
de tanden in zijn groen; mieren, zweefvliegen, bijen, hom
mels en vlinders slobberen zijn nectar op; bladrollerrupsen
hollen zijn inwendige uit en putters richten orgieën aan te
midden van zijn bloemen en zaden. Het gaat geen enkele
speerdistel echt voor de wind. Zijn bestaan kan met recht en
met enig dichterlijk sentiment 'het korte leven van een vecht
jas' genoemd worden. Want kort is het. Twee jaar. Onze ver
vaarlijke reus behoort tot de nog geen tien procent van de in
heemse planten die tweejarig is.
Gedurende het eerste levensjaar is de speerdistel een dwerg.
Niet meer dan een rozet van stekelige bladeren. In schrale
tijden geliefde kost voor konijnen. Maar in het tweede jaar
verheft zich uit deze rozet een manshoge stengel, als het wa
re gevleugeld met smalle bladeren, die uitlopen in venijnige
doornen. Is de hoogte van bijna twee meter bereikt, dan
vormt zich op een met punten bezaaide kogel een roodvio-
lette kuif van draadachtige bloempjes vol nectar. Hieruit ont
wikkelen zich de talloze, van pluizige parachutes voorziene
zaden. Als dit gebeurd is, sterft de plant. Waardig en in de
glorie van zijn dagen, zoals het een held betaamt.
De wind moet de zaadjes wegdragen naar onbekende verten.
Maar zo voorspoedig volgens plan gaat het meestal niet. Het
merendeel van het zaad valt gewoon naar beneden om in de
schaduw van moeder speerdistel te verkommeren. Daar, op
de grond, raakt binnen de kortst mogelijk tijd het pluis los
van de zaden, zodat deze vleugellam zijn. Muizen vinden
dan de tafel gedekt.
Een plantkundige heeft berekend dat meer dan negentig
procent van het zaad verdwijnt in de magen van zaadeters in
alle mogelijke soorten en maten. De overige kleine tien pro
cent zou wel eens nieuwe speerdistels kunnen vormen om
vervolgens uit de grond te worden gerukt door boer, tuinder
of tuinier. Het is dus voor de speerdistel van levensbelang
om massa's zaden te produceren. Dat doet hij enthousiast en
met veel verantwoordelijkheidsgevoel.
Er is een vogeltje dat de speerdistel terzijde staat in het ge
vecht om het bestaan. Dat vogeltje is de putter. Een vreemde
naam, die het te danken heeft aan de behendige wijze waar
op het met zijn pootjes weet om te gaan. Vooral bij het eten
doet het dit bijzonder handig. In het verleden werd het
beestje daarom in een kooitje opgesloten, waarna het werd
geleerd met zijn pootjes en snavel een miniatuuremmertje,
gevuld met water, aan een touwtje naar boven te hijsen. Wa
ter putten, dat kon het! Maar zijn eigenlijke naam is distel
vink, omdat hij verzot is op distelzaad en niet van de speer
distel is weg te slaan.
Vrij laat in de zomer, wanneer de plant volop bloeit, stort de
distelvink zich op de bloempjes waarin het zaad nog aanwe
zig is. Hij rukt ze in grote hoeveelheden uit de bloemhoofd-
jes, waarbij hij de meest acrobatische toeren uithaalt. Hij
klimt en klautert en fladdert, en heel regelmatig hangt hij er
op zijn kop bij. Een gevaarlijk karwei, aangezien de naald
scherpe distelpunten het op zijn ogen hebben gemunt. De
korte, stijve veertjes van het rode gezicht bieden hem echter
enige bescherming. Niettemin worden er wel degelijk blinde
vinken aangetroffen.
Ondanks alle risico's gaan distelvinkjes vrolijk en onbezorgd
te werk, waarbij ze klingelende geluidjes maken en als bonte
vlinders van distel naar distel fladderen. Tijdens hun zoek
tocht naar distelzaad plukken en trekken ze in het wilde weg.
De zaden vliegen alle kanten op. Waait er een briesje of zelfs
een stevige wind, dan worden de talloze losgetrokken zaden
weggeblazen naar verre oorden. Naar andere schrale en dro
ge veldjes of terreinen waar de meeste andere planten geen
schijn van kans op leven hebben.
THEO SCHILDKAMP*
't Hoofd wil na de euforie weer aan de slag met onderzoek
In het half jaar na het ontvan
gen van de Nobelprijs 1999
voor de theoretische fysica
zijn de Utrechtse winnaars Ge
rard 't Hooft en Martinus Velt-
man overstelpt met buiten
landse uitnodigingen. Tv-op-
tredens, interviews, voor
drachten en ontvangsten. „De
helft van mijn tijd heb ik er
mee gevuld", zegt 't Hooft.
Langzaamaan richt hij zich
weer meer op onderwijs en
onderzoek: „Ik wil de kwan-
tumveldenleer zien te combi
neren met de zwaartekracht."
Als Nobelprijswinnaar krijg je er
een paar strepen bij op je
mouw, zegt natuurkundige Ge
rard 't Hooft (54): „Nu ik die
prijs heb gewonnen, zien de
mensen me anders, óók hier op
de universiteit. Mijn invloedrij
ke vakgenoot Feynman, Nobel
prijswinnaar in 1965, om
schreef de prijs ooit als een uni
form datje krijgt aangemeten."
't Hooft, hoogleraar theoreti
sche fysica aan de Universiteit
Utrecht, kreeg de prijs negen
maanden geleden, samen met
emeritus hoogleraar Martinus
Veltman (69) uit Bilthoven. Het
was een verlate erkenning voor
het onderzoek dat zij in de pe
riode 1970-1972 deden naar het
gedrag van de kleinste deeltjes
waaruit materie is opgebouwd
volgens de kwantumveldenthe
orie. Drie maanden later, op 10
december, ontvingen zij de
prijs uit handen van de Zweed
se koning Carl Gustaf.
Sindsdien blijft bij de twee
Utrechtse wetenschappers een
grote hoeveelheid uitnodigin
gen binnenstromen. „Veel
meer dan ik aankan", zegt 't
Hooft. Het gaat om optredens
in tv-programma's, interviews,
conferenties, lezingen, ont
vangsten voor Nobelprijswin
naars in het bijzonder en voor
wetenschappers in het alge
meen. Sinds de prijs vertoeft 't
Hooft de helft van zijn tijd in
het buitenland. Ervoor was dat
een kwart. „Ik heb op het Spi
noza Instituut van de faculteit
natuur- en sterrenkunde be
dongen dat ik tot januari geen
colleges geef."
De natuurkundige is net terug
van een bijzondere ontvangst
met een groot aantal andere
laureaten, ook van jaren gele
den, bij gravin Sonja Bernadot-
te in het Zuid-Duitse Lindau.
Met als afsluiting een concert in
het kasteel van haar en haar
man, graaf Lennart Bemadotte,
een afstammeling van het
Zweedse koningshuis." De gra
vin inviteert jaarlijks de prijs
winnaars van één van de bèta-
Gerard 't Hoofd, bij zijn huldiging als Nobelprijswinnaar. Onscherp op de achtergrond Martin Veldman.
FOTO ANP RAYMOND RUTTING
vakken waaivoor een Nobel
prijs bestaat - fysica, scheikun
de en geneeskunde - om met
elkaar van gedachten te wisse
len over hun vakgebied. Omdat
het dit jaar de vijftigste bijeen
komst was, waren alle laureaten
van alle jaren uitgenodigd om
aan de discussies deel te ne
men. En ook 650 studenten kre-
afgelopen maanden puntsge
wijs genoteerd. Drie A4'tjes vol.
„Voor mezelf, en ten behoeve
van de jaarboeken van het Spi
noza Instituut." Opvallend zijn
de contrasten. Een tournee met
wetenschappelijke voordrach
ten langs Amerikaanse univer
siteiten en een onderhoud met
de voorzitter van de Europese
Commissie, Romano Prodi,
staan tegenover een interview
met het Houtens Nieuws (huis-
aan-huisblad in zijn woon
plaats) en een reünie van de
eindexamenklas van zijn mid
delbare school.
Ingenomen was 't Hooft met
zijn toespraak voor de Europese
Commissie over het Europese
onderzoeksprogramma voor de
elementaire-deeltjesfysica.
Vooral omdat veel onderzoeks
geld, speciaal voor jongere we
tenschappers, uit Brussel komt.
Ook zelf wil hij onderhand de
draad van zijn 'gewone' weten
schappelijke leven graag weer
opnemen: onderzoek en onder
wijs. Hij zou van het Nobel
prijswinnaar-zijn gemakkelijk
zijn 'beroep' kunnen maken en
doorgaan met het accepteren
van uitnodigingen uit het bui
tenland, maar daar voélt hij
niets voor. „Ik ga de frequentie
terugschroeven. Want ik heb er
alle belang bij mijn nu lopende
onderzoek weer volledig op te
pakken."
„Ik ben bezig met het formule
ren van een theorie, die de the
orie van Veltman en mij over de
elementaire deeltjes - die in
middels standaard is geworden
- combineert met de zwaarte
kracht: de invloed van de aan
trekkingskracht van planeten
en sterren op materie."
Natuurkundigen zijn het erover
eens dat hier de belangrijkste
problematiek ligt in hun vakge
bied, zegt 't Hooft: „Want
zwaartekracht moet ook be
staan als kracht tussen elemen
taire deeltjes onderling. Het
vreemde ervan is, dat die niet
lijkt in te passen in de bestaan
de formuleringen. De uitdaging
waarvoor we allereerst staan, is
een natuurwet op te schrijven
die logisch in elkaar zit en niet
totaal in strijd is met wat we al
weten over de deeltjes enerzijds
en de zwaartekracht anderzijds.
Dat is nog niet gelukt, maar op
dat gebied vinden heel grote
activiteiten plaats. Het is zoe
ken. Je.bent als een soort Sher
lock Holmes bezig. Het gaat om
reeksen van ideeën die uitein
delijk moeten leiden tot het
juiste antwoord."
JOSVAN DER MEER*
Een nieuw medisch instrument
maakt het mogelijk hersenope
raties uit te voeren zonder dat
de schedel hoeft te worden ge
opend. Kankergezwellen en an
dere soorten hersentumoren
kunnen worden behandeld met
dit zogeheten Gamma-mes, in
combinatie met de bestaande
PET-computertechniek die de
hersenen in beeld kan brengen.
Onderzoekers van het Erasmus-
ziekenhuis in Brussel hebben
dat maandag bekendgemaakt
op een congres over hersenon
derzoek. De combinatie van
beide technieken betekent vol
gens de onderzoekers een radi
cale doorbraak in de behande
ling van hersentumoren en is
uniek in de wereld.
De patiënten hoeven slechts
plaatselijk te worden verdoofd
en kunnen het ziekenhuis al na
een dag verlaten. In principe
zouden ze de dag daarna al
weer aan het werk kunnen.
Normaal gesproken moet bij
patiënten de schedel worden
'opengezaagd' om deti
in het hoofd te kunnen
deren. Daarna moeten
tot acht weken in het zi
huis blijven. Met de nie
techniek verliezen de p
bovendien niet hun ha
De behandeling is gesc
tumoren met een afme
drie centimeter. Het G;
mes werkt met straling
kercellen kan vernietig!
kwaadaardige cellen zij
eerst gemerkt. Met del
via PET kan de te open
plaats in de hersenen c
millimeter nauwkeurig
bepaald. Daarna wordi
mor vernietigd met rad
ve kobaltstraling.
Sinds de introductie af;
januari zijn in het Eras;
kenhuis al meer dan ta
tiënten behandeld me!
we techniek. Het ondei
mede gefinancierd doo
ropese Commissie.
maken de archeologen
de vondsten in de rivie
ding.
Rondom de plek van di
toren zijn ook twee pal
ken van gevlochten wil
nen aangetroffen. Omi
doden en de honger te
vingen deRomeinse so
kennelijk paling. Verde
het stukje grond aardei
resten van schoenen, d
nen, enkele sieraden ei
re voorwerpen uit die li
vonden.
Deze zomer zijn in del
van de vindplaats verkf
onderzoeken. De arche
vermoeden een paar ht
meter verder naar Han
een nederzetting uit de
tegen te komen.
Op een bouwterrein van de gro
te Utrechtse nieuwbouwwijk
Leidse Rijn bij Vleuten-De
Meern hebben archeologen de
resten van een Romeinse
wachttoren gevonden. De toren
was vermoedelijk van 180 tot
ongeveer 250 na Christus in ge
bruik door Romeinse soldaten
voor het doorgeven van rook-,
vuur-, vlag- of andere signalen.
De toren geeft ook aan waar de
Romeinse rijksgrens -de limes-
heeft gelopen. De wachttorens
stonden langs de grens op
zichtafstand van elkaar en be
vonden zich meestal in het cen
trum van een castellum, een
militaire nederzetting.
De nu gevonden toren stond op
een eilandje van tien bij vijftien
meter, omringd door een sloot.
Hij bood plaats aan circa tien
soldaten die op de eerste ver
dieping hun verblijf hadden,
Australië wil internationale
maatregelen om de albatros te
redden. Door nieuwe vismetho-
den dreigen twintig van de 24
soorten in hoog tempo te ver
dwijnen. Het vissen met lange
lijnen heeft de afgelopen drie
jaar al minstens 250.000 van de
Bij de speciale vismethode wor
den lange lijnen in zee uitgezet
met daaraan duizenden ijzeren
haakjes. Vooral stropers hante
ren deze methode vaak. Als de
vogels in de golven duiken, blij
ven ze steken aan de he
verdrinken ze.
Bij de opening van een
rentie over de bescheni
de albatros zei de Ausü
milieuminister Hill dat!
ternationale aanpak v
De albatros vliegt name
zenden kilometers heeo
weer over de Indische,!
lantische en de Stille C
De albatros is een grote
gel met een vleugelwijd r
minstens drie meter.
De hemel heeft er een ster bij-
gekregen. Rusland lanceerde
vanochtend het eerstewoonver-
blijf voor het internationale
ruimtestation ISS. Dat verblijf
heet Zvezda (Ster). Zvezda ver
trok van Bajkonoer in Kazachs-
tan op een Protonraket.
In de Zvezda moet op 30 okto
ber de eerste bemanning van
het station arriveren, twee
Amerikanen en een Rus. Maar
de 20 ton zware en 13 meter
lange module is niet alleen
woonverblijf. Zij zorgt er ook
voor dat de eerste aangevoerde
elementen van het station, Za-
rya (Morgenrood) en de Ameri
kaanse verbindingsmodule
Unity (Eenheid), niet naar de
aarde terugvallen. Dat zou an
ders na vijfhonderd dagen ge
beuren.
In het woongedeelte voor de
bemanningen bevinden zich
slaapgelegenheden, een toilet
en douche, een keuken met
koelkast en vriezer en een tafel
met voorzieningen om te kun
nen eten in een toestand van
gewichtloosheid. Zvezda heeft
veertien vensters, waarvan drie
in het kogelvormige boegdeel.
Die dienen om aankoppelma-
noeuvres te kunnen volgen.
Kleinere vensters zijn zo ge
plaatst dat de aarde en al wat
op het station gebeurt in de ga
ten kunnen worden gehouden.
De nieuwe bouwsteen van ISS
heeft vier aanlegmogelijkheden,
drie aan de boeg en een aan de
achtersteven. Het duurt nog tot
2005 voordat het vier voetbal
velden grote ruimtestation he
lemaal klaar is. Bij de Noord-
wijkse Estec-vestiging van het
Europese ruimtevaartbureau
ESA is al een model van ISS te
zien.
Het echte station komt op krap
vierhonderd kilometer boven
de aarde, in een baan van 51,6
graden noorderbreedte, omdat
die de enige is van waaruit as
tronauten in alle deelnemende
landen kunnen terugkeren.
Na de lancering vliegt Zvezda
veertien dagen vrij. Daarna
koppelt ISS zich via een auto
matisch systeem in de Zarya-
module aan het nieuwe onder
deel. Aan de verbindingsmodu
le Unity kunnen in totaal zes
ISS-modules worden vastge
maakt. Door het verbindings
stuk kunnen bemanningen zich
van de ene naar de andere mo
dule verplaatsen.
Vele systemen van Zvezda zul
len later door Amerikaanse on
derdelen worden vervangen,
maar Zvezda zal altijd het
structurele en functionele een-
De lancering van het ruimteverblijf werd vanochtend op een beeldscherm bij Estec in Noordwijk met span
ning gevolgd. Na de geslaagde lancering werd geapplaudisseerd.
trum van het Russische deel
van het station blijven. Als eer
ste Europese (ESA) bijdrage aan
ISS zit in Zvezda een ultramo
dern centraal computersys
teem, dat de 'hersenen' van
FOTO ANP ROBERT VOS
Zvezda vormt.
ISS moet vijftien jaar mee, maar
met het Russische station Mir is
aangetoond dat dit lanj
worden. De deelnemen
project zijn de VS, Rusli
ropa (ESA), Canada, Jap
Brazilië.
ESA, de VS, Rusland en
leveren modules voor b
gisch en technisch ondi
Canada een robotarm e
lië een vervoermiddel v
tenonderdelen vai
De Verenigde Staten hel
Italië drie speciale vract
les (Multi-Purpose Logi ,i
Modules) laten bouwen
dienen voor de aan- en
ten behoeve van de lab:
Zij passen in de ruimtei
maar hebben hun eigen
feer en kunnen voor g
transport zorgen.
Zarya ging op 20 noveni
1998 als eerste onderde
ruimte in. Unity koppel
daaraan op 3 decembei
datzelfde jaar. In januai
moet het Amerikaanse!
torium arriveren, in sep
2003 het japanse, in jan
2004 de Canadese grijp
Europese lab (ESA) arrr
oktober van 2004. In sej
2005 volgt, tenslotte, de
kaanse woonmodule.
HERMAN PEERDEMAN»
Cryptogram
Horizontaal: 1. Onnatuurlijk aangekweekt (8); 5. Uitroep
om verstoppertje te speten (8); 6. Dat komt ervan als je
graaft (4); 8. Maakt gebruik van een geldautomaat in de
kroeg (4); 10. Bitter wordt mij de groente teruggegeven
(5); 12. Zucht om bijstand (5).
Verticaal: 1. Ben je lelijk? Helemaal niet erg! (6); 2. Die
vogels hebben plezier; 3. Zo te horen zijn het woningen
zonder enige glans (5); 4. Ik maak er een potje van als ik
erin zit! (5); 7. Wielrenners vinden een baan in het circus
(5); 9. In Rusland hoor je een hoop nieuws (4); 11. Die
genegenheid is niet positief (3).
HET WEER
Oplossing van dinsdag:
leer-aleer-Leader
rond-onder-Eirond
lila-villa-Vallei
eren-green-Ergens
teen-genet-Regent
fair-afrit-Tarief
gier-regie-Regime
apin-piano-Alpino
raaf-fraai-Afrika
snel-loens-Nelson
Gevraagd woord: LEVERTRAAN
Weer van slag
In grote delen van Europa is het
weer van slag. In het overgangs
gebied tussen hele warme lucht
boven het zuidoosten van Eu
ropa (veertigers waren gisteren
niet meer aan de orde) en de
koele lucht in het westen viel
gisternacht in het Zwitserse Lu
gano 105 en in het Kroatische
Rijeka 69 millimeter. In het Al
pengebied moesten sneeuw
schuivers uitrukken om passen
begaanbaar te houden en dicht
bij huis werd gistermiddag in
de Ardennen op enkele plekken
de 10 graden niet gehaald.
In eigen land veel regen in
zuidelijk Limburg (er viel daar
overdag bij 11-12 graden 35-40
mm) maar bij ons viel het met
de buiigheid mee. Overdag
bleef de nattigheid op Schiphol
beperkt tot een millimeter; over
het etmaal kwam Hoofddorp
op 8 en Alphen aan den Rijn op
5 millimeter. Het was wel een
uitermate koele dag. Valken
burg bleef op 14,4 en Bloemen-
daal op 14,5 graden steken.
Koeler in deze tijd van het jaar
kan haast niet.
Vanochtend zag het er een
stuk fleuriger uit. In een groot
deel van onze regio scheen de
zon. Morgen krijgen we even
wel met een volgende storing
van doen. Dat betekent op
nieuw viij veel bewolking en
enkele buien maar in een west
tot zuidwestelijke luchtstro
ming loopt de temperatuur op
tot 18-19 graden.
Op de lange termijn houdt
het koele en onbestendige weer
aan. Boven Scandinavië bevindt
zich een complex gebied van
lage barometerstanden. Het
systeem fungeert als een car
rousel waar diverse (rand)sto
ringen bij aanhaken. Zo trekt
tijdens het weekeinde een de
pressie van de Oekraïne
Baltische staten naar he
zeegebied.
Wij hebben vooral va'
met storingen die aan1
zijde in de carrousel sta;
Ze veroorzaken periodif
(vrijdag en zaterdag bijl
beeld) en met een west
noordwestenwind word
aanvoer van koele lucht
longeerd. Pas midden vt
week lijkt de situatie wa
gaan verbeteren. De bui
neemt dan af en de tem!
tuur stijgt.
