Eerst het werk,
235
ZATERDAG 24 JUNI
De kerncentrale in Rostov, waarvoor in 1978 al de eerste steen werd gelegd, wordt binnenkort in gebruik genomen.
De geplande opening van een
kerncentrale in de Russische
regio Rostov leidde eind jaren
tachtig tot massaal protest
onder de plaatselijke
bevolking, een zeldzaamheid
in de geschiedenis van de
Sovjet-Unie. Jarenlang werd
het project geblokkeerd, maar
22 jaar na het leggen van de
eerste steen gaat de
kerncentrale alsnog open.
Sinds de economische crisis
van 1998 heeft het milieu geen
prioriteit meer. Ecologie
bestaat alleen voor een rijk
land, is de gedachte. Het
ministerie van milieu is door
president Poetin geliquideerd.
De roerige geschiedenis van de
Rostov-centrale staat model
voor de snelle opkomst en
neergang van de Russische
milieubeweging. Het leven is
zwaar in Rusland. De mensen
willen werk."
Viktor Basjkatov trekt zijn jasje uit.
„Kijk naar me! Ik ben 1 meter 70
groot en weeg nog geen 60 kilo.
Denk je dat ik schedels kan inslaan? Denk je
dat ik armen kan breken?" De voormalige
vakbondsleider Basjkatov speelt de geboren
onschuld hartstochtelijk, maar niet helemaal
overtuigend. Onbedoeld ziet hij eruit als een
taai vedergewicht boksertje. Met driftige,
dribbelende pasjes loopt hij door zijn kan
toor. Als ultiem bewijs van zijn onschuld
haalt hij van onder zijn hemd een ketting
met orthodox kruis tevoorschijn. Hij kust het
kruis. „Ik ben een christen en een patriot! Ik
zweer dat ik er niks mee te maken heb."
Niettemin liepen er twee gerechtelijke
vooronderzoeken tegen Basjkatov. Als vak
bondsleider zou hij de arbeiders van de
kerncentrale in Rostov aangezet hebben mi
lieuactivisten het ziekenhuis in te slaan. Een
groep demonstranten met de naam Rainbow
Keepers ketende zich in 1997 vast aan de in
gang van de kerncentrale uit protest tegen
een mogelijke opening. De arbeiders maak
ten er na drie dagen een einde aan met als
triest resultaat vijf zware hersenschuddin
gen, een gebroken arm en een gebroken
neus. „Misschien was een enkeling een beet
je gewond", zegt Basjkatov vergoelijkend.
„Maar als we ze werkelijk een goed pak slaag
hadden gegeven, was er niets van ze overge
bleven."
Na het voorval met de Rainbow Keepers
werd Basjkatov gepromoveerd tot hoofd van
het informatiecentrum van de centrale. In
die functie vervolgt hij zijn kleine patriotti
sche oorlog voor de opening van de plaatse
lijke kerncentrale, een strijd die al sinds 1978
duurt. Het is een gevecht tegen 'zeljonye', de
groenen, steevast met minachting uitgespro
ken door Basjkatov, en tegen de waanzin die
hij het 'Tsjernobyl-syndroom' noemt.
„Na het ongeluk in 1986 werd de bevol
king bang. De groenen hebben ervan gepro
fiteerd. Ze brachten baby's met twee hoof
den naar de stad en zeiden dat iedereen er
zo uit komt te zien als de centrale opengaat.
De onwetende mensen dachten dat er
hoorntjes op hun hoofd zouden groeien en
dat iedereen met vier benen geboren zou
worden. Tien lange jaren hebben we moeten
vechten tegen deze ideeën, maar we winnen.
Dit jaar gaat de centrale open. Een overwin
ning van het gezonde verstand. Een overwin
ning voor onze gebrekkige economie." Basj
katov staat er bij als een generaal die geniet
van zijn eigen woorden.
Catastrofe
De strijd om de kerncentrale in Rostov staat
model voor de opkomst en neergang van de
milieubeweging in Rusland. Het is een ver
haal waarin ongewild de hatelijke zin van de
Duitse schrijver Bertolt Brecht opdoemt:
„Erst das Fressen, dann die Moral": Eerst het
vreten, dan de moraal. Of zoals een inwoner
van Volgodonsk, een stad amper vijftien kilo
meter verwijderd van de centrale, het ver
woordt: „Wat maakt het uit of we sterven
van een catastrofe? Anders sterven we van de
honger."
De regio rond Rostov aan de Don in het
zuiden van Rusland kende lange tijd één van
de sterkste milieubewegingen van het land.
Al onder het toen nog communistische be
wind van Michail Gorbatsjov ontstond er een
ecologisch georiënteerde volksbeweging, een
tot dan toe nagenoeg onbekend verschijnsel
in de Sovjet-Unie. Belangrijkste punt van de
beweging was het verzet tegen de komst van
de kerncentrale tussen Rostov en Volgod
onsk.
De bouw was afgekondigd in 1978 onder
leiding van Breznjev. In het oorspronkelijke
plan had de centrale open moeten gaan in
1984, maar er ging van alles mis. Er waren te
weinig arbeiders, toeleveranciers leverden
hun spullen niet op het afgesproken tijdstip,
het geld uit Moskou kwam niet of te laat. Het
project sleepte zich voort, terwijl het land
een politieke omwenteling tegemoet ging
waarin de woorden glasnost en perestrojka
centraal stonden. Woorden die zich slecht
leenden voor de geheimzinnige en starre nu
cleaire industrie in de Sovjet-Unie.
Nikolaj Zjilkin was één van de eersten die
het bouwwerk aan de rand van zijn stad
nauwkeuriger ging bestuderen. Hij is de
aartsvijand van Basjkatov, maar allebei lijken
ze gedeformeerd door hun jarenlange twist.
Allebei hebben ze dezelfde eerste waag die
een overzichtelijk wereldbeeld suggereert:
„Schrijf je voor of tegen ons?"
Zjilkin is een man die bij voorkeur praat in
dossiernummers. Hij hoeft nooit na te den
ken over de data van belangrijke beslissingen
op regionaal of federaal niveau en dreunt de
internationale normen van kernenergie op
zoals een kind de tafel van zes. Hij draagt al
tijd een aktetas bij zich met belangrijke pa
pieren en relevante krantenartikelen. Maar
bovenal is hij aan de verliezende hand, be
seft hij. „Onze kansen zijn klein, veel kleiner
dan de kans dat de centrale toch nog open
gaat."
Demonstraties
Hoe anders was dat in 1990. Tegenstanders
van de kerncentrale, onder wie Nikolaj Zjil
kin, werden in grote getale gekozen in het re
gionale parlement. Na de ramp in Tsjernobyl
groeide het verzet onder de bevolking. Het
was voor het eerst dat de bewoners zich rea
liseerden dat aan de rand van hun stad mo
gelijk levensgevaarlijke activiteiten plaats
vonden. In de vrijheid die de periode-Gorba-
tsjov bood, vonden demonstraties plaats,
ronde tafelgesprekken, discussieavonden en
openbare onderzoeken.
Een overgrote meerderheid van de inwo
ners in de regio keerde zich tegen de centrale
die op dat moment voor 95 procent was vol
tooid. Terwijl de plaatselijke autoriteiten vol
hardden in hun autistische houding, profi
teerde de milieubeweging onder leiding van
Zjilkin volop van de vrijheid. „Perestrojka gaf
ons eindelijk de mogelijkheid iets te doen.
We hebben die kans met beide handen ge
grepen", zegt de milieuactivist.
De milieubeweging had enkele belangrijke
argumenten om de ingebruikneming van de
centrale te blokkeren. De bouw was al in
1978 begonnen en het project kon daarom
onmogelijk voldoen aan de normen die na
Tsjernobyl aangescherpt waren. De kerncen
trale staat nog geen kilometer van het meer
dat wordt benut voor de watervoorziening
van de regio. De ondergrond is bovendien
.gevoelig voor aardverschuivingen. Het ge
bied rond de centrale is volgens moderne
normen te dichtbevolkt en het complex staat
te dicht bij een stad. Verder was er wantrou
wen over de bouwwijze, die gekenmerkt
werd door periodes van koortsachtige activi
teit afgewisseld met maanden van stilstand.
De ramp in Tsjernobyl was tenslotte ook het
gevolg van een constructiefout.
„We gingen met duizenden de straat op
om te demonstreren", zegt Zjilkin. „Mensen
die nog nooit in hun leven hadden geprotes
teerd gingen de straat op, niet voor hun ei
gen belangen, voor geld of werk, maar voor
het milieu." Een opiniepeiling wees in 1990
uit dat ruim 97 procent van de bevolking te
gen de opening van de kerncentrale was.
Waardeloos
In augustus 1990 trokken afgevaardigden
van de milieubeweging met massale steun
van de bevolking naar Moskou en kregen ze
het voor elkaar dat de bouw gestaakt moest
worden. Een miljoenen verslindend project
was daarmee in één klap waardeloos gewor
den. De strijd ontbrandde opnieuw voor de
verkiezingen in 1994, maar de bevolking
koos wederom afgevaardigden die tegen de
opening van de kerncentrale waren. Staats-
onderzoeken hadden uitgewezen dat de cen
trale 'plotseling' wel aan de normen zou vol
doen als er slechts twee in plaats van de oor
spronkelijk vier kernreactoren gebouwd zou
den worden. Ondanks die 'geruststellende'
gegevens bleven de meeste inwoners van de
regio tegen. Het verzet was niettemin minder
massaal dan in het begin. Ruim vijftien pro
cent van de bevolking was inmiddels voor
opening.
Economisch ging het ondertussen bergaf
waarts in de regio Rostov, zoals in heel Rus
land. In plaats van de gehoopte sprong voor
waarts, kromp de economie jaarlijks. Tussen
1990 en 1997 nam de bedrijvigheid met 40
procent af. Met als gevolg dat de gemiddelde
levensverwachting scherp daalde, de werk
loosheid explodeerde van de kunstmatige
0,08 procent onder het communistische re
gime tot 12,4 procent en het gemiddelde in
komen omgekeerd evenredig slonk.
De definitieve klap kwam in augustus
1998. De Russische overheid bezweek onder
de piramide van kortlopende schulden. De
financiële crisis trof een groot gedeelte van
de bevolking. Investeringen namen af, de
werkloosheid steeg nog verder en spaargel
den bleken nauwelijks nog iets waard. „De
augustuscrisis van 1998 betekende een om
mekeer voor het milieubewustzijn in Rus
land", zegt Ivan Blokov, campagnedirecteur
van Greenpeace Rusland. „In 1990 had het
milieu nog een zeer hoge prioriteit onder de
bevolking. Het werd gezien als één van de
belangrijkste sociale problemen, nog voor de
werkloosheid, de georganiseerde misdaad en
het tekort aan consumptieartikelen. Na de
crisis is dat veranderd. Milieu staat nu nog
maar op plaats zes van de belangrijkste soci
ale problemen. Ons werk is moeilijker ge
worden, maar Rusland kampt met enorme
milieuproblemen.
De omslag van de stemming onder de
Russische bevolking deed zich eveneens
voor in de regio Rostov, waar de kerncentrale
FOTO CPD FRANK HENDRICKX
nog steeds wachtte op voltooiing. Terwijl in
het begin van de jaren negentig een grote
meerderheid tegen de opening was, groeide
door de economische achteruitgang de twij
fel. Ongeveer tien procent van de bevolking
was nog steeds tegen en 35 procent verklaar
de 'waarschijnlijk tegen' te zijn. Bijna 52 pro
cent zei echter voor te zijn, mits er voldoen
de veiligheidsgaranties kwamen. De behoef
te aan werk en meer welvaart had de over
hand gekregen en de oud-vakbondsleider
Viktor Basjkatov voelde dat feilloos aan.
Offensief
Het voorlichtingscentrum van de kerncen
trale zette onder zijn leiding een offensief in,
waarbij de tactiek van 'de groenen' als voor
beeld diende. Er werd een krant uitgegeven
en een televisie- en radiostation opgezet. Be
woners kregen rondleidingen door de kern
centrale om te laten zien hoe veilig en ge
avanceerd het bouwwerk is. „Ik zeg de men
sen steeds: vooruitgang is niet te stoppen",
aldus Basjkatov. De belangrijkste boodschap
is echter: werk, werk, werk.
„In totaal zullen er dankzij de kerncentrale
20.000 arbeidsplaatsen bij komen", zegt
Basjkatov. „Er zullen op de eerste twee reac
toren 3337 permanente arbeidsplaatsen ko
men. Minstens 10.000 mensen zullen de ko
mende tien tot vijftien jaar nog werken aan
de voltooiing van reactor 2. En voor al deze
mensen moet infrastructuur worden aange
legd: huizen, winkels, banja's. Alleen in Volg
odonsk zal de kerncentrale voor 25 procent
van de totale werkgelegenheid zorgen. En de
bewoners van de regio krijgen 50 procent
korting op de energierekening. De kerncen
trale is voor de mensen even noodzakelijk als
zuurstof."
De eerste reactor komt volgens .de plan
ning in november in gebruik. In 1998 wilde
de regionale regering niet langer de verant
woordelijkheid dragen voor de kerncentrale.
Er moest op federaal niveau maar worden
beslist over het lot van het onvoltooide
bouwwerk. Het oordeel luidde: open. De
Russische regering is van plan het aantal
kerncentrales drastisch uit breiden. Kern
energie is goedkoop en daarom uiterst aan
trekkelijk. De herinnering aan Tsjernobyl is
vervaagd. Er is nauwelijks nog protest. De
realiteit van het dagelijkse bestaan heeft de
bevlogenheid uit het begin van de jaren ne
gentig verdreven. Onder de nieuwe president
Poetin is het Comité voor Milieuzaken afge
schaft. Ecologie bestaat alleen voor een rijk
land, lijkt de nieuwe gedachte in het Krem
lin.
Nikolaj Zjilkin realiseert zich dat zijn be
weging niet meer op massale steun hoeft te
reken. Hij blijft erbij dat de kerncentrale in
Rostov levensgevaarlijk is. De oorspronkelij
ke bezwaren gelden immers nog steeds: de
centrale staat te dicht bij het waterreservoir
en de stad terwijl de ondergrond gevoelig is
voor aardverschuivingen. Maar na jaren suc
cesvol te hebben gevochten tegen opening,
gaat hij de strijd alsnog verliezen. Zjilkin
zucht: „Het bestaan in Rusland is moeilijk.
De mensen willen wérk."
FRANK HENDRICKX
