Een paradijs voor paleontologen
Radio op zoek naar eigen geluid
In Natura
Breekbaar beestje
Aarde in totale chaos
door inslag meteoriet
11:1.1:2
WOENSDAG 21 JUNI 2000
REDACTIE MARGOT KLOMPMAKER 023-5
Met kikkers en padden schijnt het de laatste jaren niet
slecht te zijn gegaan, maar voor onze reptielen ziet de
toekomst er vooralsnog somber uit. WeÜicht omdat ze
veel minder jongen ter wereld brengen dan amfibieën,
zodat het langer duurt om zich te herstellen van de ra
ke klappen die ze in de afgelopen eeuw te incasseren
kregen. Met de ringslang gaat het bergafwaarts, de ad
der is zeldzaam geworden en van de populatie gladde
slangen is vrijwel niets over.
Ook de hagedissen hebben het moeilijk. De zandhage-
dis, die vroeger talrijk voorkwam in de duinen, op hei
develden en op veel andere zonnige en begroeide
plekken zandgrond, wordt steeds minder gezien. De
verdwijning van grote delen van zijn biotoop en veel
vuldige verstoring door recreanten zijn oorzaken van
deze sterke achteruitgang. Door de inkrimping van
hun woongebied verarmt de Nederlandse flora, die
weer als gevolg heeft dat de insectenwereld ver
schraalt. En het zijn insecten die grotendeels het hage-
dissendiëet vormen.
In vrijwel elke biotoop leefde in het verleden de kleine
hagedis. Een schuw en haastig beestje, dat nog altijd
de bij ons meest voorkomende is van zijn familie,
maar het niet minder te verduren heeft gehad dan zijn
neven en nichten. Zijn tweede naam is 'levendbarende
hagedis' omdat het vrouwtje de eitjes zo lang in haar
lichaam bewaart en op temperatuur houdt, totdat de
embryo's volledig ontwikkeld zijn. Nadat ze zijn afge
zet, worden de eieren onmiddellijk door de jongen
verlaten.
Over de muurhagedis kunnen we kort zijn. Woonach
tig in de warmere gedeelten van Midden-Europa en
vooral in het zuiden van ons werelddeel, was de meest
noordelijke populatie gevestigd op de stadswallen van
Maastricht, maar van lieverlee werd deze kolonie weg
gevangen door grijpgrage mensenhanden, om ver
kwanseld te worden aan terrariumhouders.
Het is de hazelworm die we overhouden als tamelijk
algemene bewoner van loofbossen, hakhoutopslag en
grote, stille tuinen. Toch zien we hem vrijwel nooit,
aangezien hij het zonlicht schuwt. Meestal is hij 's
nachts op pad. Dan jaagt hij op alle soorten insecten
en andere beestjes die niet al te snel ter been zijn.
Slakken vormen dan ook het hoofdgerecht van het
menu. Vooral naaktslakken. Hij is een echte slakken-
verdelger, de hazelworm, en daarmee een nuttig beest.
Aardbeienbedden- waar naaktslakken zich graag te
goed doen aan onze zomerkoninkjes- zijn daarom fa
voriete hazelwormplekjes. 's Nachts dus, want overdag
houdt hij zich graag schuil onder een houtstapel, in
een composthoop of in een mierenhoop -hoewel hij
geen mieren lust. Dikwijls ook verbergt hij zich ge
woon onder de grond, waar hij zich gemakkelijk in
werkt met de harde, gestroomlijnde kop. Dezelfde
plekjes kiest hij uit voor de winterslaap, die van half
oktober tot begin april gehouden wordt. Dikwijls zijn
meer exemplaren het roerend eens over de kwaliteit
van zo'n slaapplaats en soms worden er tientallen -en
een enkele keer meer dan honderd- gebroederlijk in
elkaar verstrengeld aangetroffen.
Wanneer de lentewekker is afgelopen en een uitge
breid ontbijt is genuttigd, bestaat het programma
voornamelijk uit paren. Eerst wordt door de mannetjes
een robbertje geknokt om de vrouwtjes. Daarbij ver
wonden ze elkaar soms flink. Maar het einde van het
verhaal is altijd weer dat de wijfjes na een maand of
drie een tiental jongen ter wereld brengen. Het kleine
grut is dan al volledig ontwikkeld en hoeft alleen maar
een vlies te doorbreken om meteen op jacht te gaan.
Ook de hazelworm is dus levendbarend.
Dikwijls wordt de hazelworm voor een slang aange
zien, wat hem vooral in het verleden vaak noodlottig is
geworden. Slangen genieten immers niet de sympathie
van de mens. Maar ofschoon hij op het eerste gezicht
net een slang is, is de hazelworm er toch gemakkelijk
van te onderscheiden. Zo heeft hij oogleden, waarmee
vrolijk geknipperd wordt. Ze zijn echter meestal geslo
ten wanneer het dier dood is. Vanwege deze dof-geslo
ten ogen ontstond in het verleden de bijnaam 'blinds-
lang'.
Nee, de hazelworm is een hagedis. Een pootloze hage
dis. In de loop van de evolutie raakte hij zijn onderda
nen kwijt, opdat hij zich gemakkelijker in de grond kon
bewegen. Wat vrijwel iedere hazelworm ook kwijtraakt
gedurende zijn leven is de staart. Een typische hage-
disseneigenschap: na door een roofdier te zijn gepakt
de staart los te laten, die al kronkelend de aanvaller
misleidt. Zodat de eigenaar ervan zich uit de voeten
kan maken. Anguis fragilis is de wetenschappelijke be
naming van de hazelworm. 'Fragilis' is 'breekbaar'.
THEO SCHILDKAMP
Cryptogram
Horizontaal: 1. Levendige edelman? (8); 5. Slechte
grond? (8); 6. Voor deze taal komt een paartje terug (4);
8. Ontkenning ter bevestiging (4); 10. Zoveel kan een
omnivoor op (5); 12. Komen er bezopen kogels uit? (5).
Verticaal: 1. Studenten(groet) (6); 2. Ons vorstenhuis
bestaat uit elf spelers (6); 3. Componist met een
goddelijke huid (5); 4 Vertegenwoordiger in het blauw
(5); 7. Dat meisje kan heel lang worden (5); 9. Engels
onderhoud over poeder (4); 11Munt om een boom te
draaien (3).
De werkelijkheid overtreft vaak
de verbeelding. Daar weet het
Zuidfranse dorpje Cruzy van
mee te spreken. Een wijnbou
wer ter plaatse blokkeerde ja
renlang zijn trekker met een
voorwerp dat hij voor een ver
steende boomstronk aanzag.
Totdat het een reusachtig dij-
beenbot bleek te zijn van een
der grootste Europese dinosau
riërs. Daarmee was voor Cruzy
het hek van de dam. Het slape
rige wijndorpje werd een van
de interessantste paleontologi
sche vindplaatsen in Europa.
Geleerden hopen er het ant
woord te vinden op vragen als:
hoe zagen de Europese ecosys
temen er rond het einde van de
Krijttijd uit, en kunnen fossie
len in Cruzy bewijs leveren dat
vogels afstammen van de twee
voetige dinosauriërs?
In Cruzy zijn niet alleen resten
van verscheidene soorten dino
sauriërs gevonden, maar ook
van talrijke kleine werveldieren
zoals schildpadden, krokodillen
en in het water en op het land
levende amfibieën. Het zijn
echter vooral een stuk schou
der- en dijbeen van een enan-
tiorniet, een primitieve vogel uit
het Krijt, die de onderzoekers
fascineert. Deze voorloper van
onze vogels, die de grootte had
van een meeuw, verdween on
geveer 65 miljoen jaar geleden
op het einde van de Krijttijd te
gelijk met de dinosauriërs.
Cruzy is de eerste vindplaats
van een enantiorniet in Europa.
Uit vergelijking met de over
blijfselen van de Archeopterix,
de tot nu toe oudste vogel met
reptielachtige kenmerken die in
de lurakalklagen van het Duitse
Solnhofen werd ontdekt, leiden
geleerden af dat de enantiorniet
een verre nakomeling van de
Archeopterix kan zijn.
Professor Eric Buffetaut, direc
teur paleontologisch onderzoek
aan het befaamde Centre Na
tional de Recherches Scientifi-
ques (CNRS) in Parijs, leider
van de opgravingen in Cruzy,
hoopt meer aanwijzingen te
vinden voor de evolutie van di
nosauriërs naar vogels.
„Cruzy is een ongemeen rijke
en boeiende maar ook moeiza
me site", legt Buffetaut uit. „Wij
graven hier niet in vaste en on
geschonden lagen, maar in
aangespoelde en gesedimen-
teerde leem- en zandgrond. Ie
zal hier dus geen fossiele over
blijfselen in één stuk vinden,
maar honderden kleine frag
menten die met monnikenge-
duld eerst gereinigd, geïdentifi
ceerd en dan weer in elkaar die
nen gezet. Wij zijn hier dus nog
jaren bezig."
„De dinosaurusresten liggen
meters uit elkaar verspreid en
moeten met scalpel en penseel
losgemaakt worden. Gelukkig
bestaat er in Cruzy een actieve
archeologische en paleontolo
gische vereniging waarvan de
leden al hun vrije tijd gratis aan
het opgravingswerk wijden. An
ders zou het werk niet te beta
len zijn. Het museum van Cru
zy stelt zijn ruimten beschik
baar en functioneert als bu
reau, administratief centrum,
Met behulp van scalpel en penseel worden de overblijfselen van dino-
botten in Cruzy opgegraven. foto qpl
contactplaats en voorlopige op
slagruimte voor de vondsten.
Het hele dorp is betrokken. De
postbode, de veld- en boswach
ter, enkele wijnbouwers en ge
pensioneerden, iedereen steekt
zijn vrije tijd in de opgraving.
En 's avonds schuiven wij met
z'n allen aan voor de maaltijd
die de vrouwen van het dorp
om beurten klaarmaken. In zo
'n sfeer is het uiteraard prettig
werken."
„De dinosauriërs die wij hier
vinden vormen een ander ver
haal", vervolgt Buffetaut. „Het
door de wijnbouwer gebruikte
dijbeen is naar alle waarschijn
lijkheid afkomstig van een va-
riraptor, een grote, vleesetende
dinosaurus van de familie van
de Abelisauriden. Maar verre
weg de meeste overblijfselen in
Cruzy zijn afkomstig van de
Rhabdodon septimanicus, een
planteneter van ongeveer zes
meter. Hij is een relatief kleine
tweevoeter met bovendien twee
korte voorpootjes, die verwant
is met de Ampelosaurus en die
tot nog toe enkel in Europa is
gevonden."
Voor de paleontologie is de gro
te verscheidenheid van dezelf
de ouderdom - ongeveer zeven
tig miljoen jaar - interessant.
Volgens professor Buffetaut
biedt dat wetenschappers de
kans zich een beeld te vormen
van de ecosystemen uit het
Krijt.
„Opgraven is één ding", zegt
Buffetaut, „maar zuiver weten
schappelijk is de verwerking en
de evaluatie van de vondsten
belangrijker. Daarvoor moetje
een goed uitgerust centraal la
boratorium en een staf deskun
dige medewerkers hebben."
Het onderzoeksvverk gebeurt
dan ook in het museum en stu
diecentrum van Esperaza, even
ten zuiden van Carcassonne en
vlakbij het bekende wijnstadje
Limoux, het centrum van de
bekende schuimwijn 'blanquet-
te'.
Het Zuidfranse Esperaza is tot
nog toe de belangrijkste vind
plaats van dinosaurusfossielen
in Frankrijk. Om het weten
schappelijk onderzoek beter te
coördineren werd daar in 1992
een studiecentrum én een mu
seum opgericht. Het museum
moet een deel van het weten
schappelijk werk financieren en
trekt jaarlijks zo'n 50.000 be
zoekers, onder wie opvallend
veel Nederlanders.
Afdrukken en afgietsels van de
belangrijkste dino-vondsten uit
heel de wereld worden hier op
een fascinerende manier aan
het publiek getoond. Voor
naamste blikvangers zijn de na
tuurgetrouwe reconstructies
van onder meer de vervaarlijke,
elf meter lange Ampelosaurus.
Het publiek kan vanachter een
groot raam kennismaken met
de laboratoriumarbeid van de
wetenschappers, die geduldig
de talloze opgegraven botten en
schedels reinigen, catalogeren
en reconstrueren.
Wie tijdens de vakantie een di-
no-speurtocht wil ondernemen
in deze schilderachtige Aude-
vallei, kan beginnen bij het mu
seum in Cruzy, gelegen tussen
Saint Chinian en Béziers. De
plaats van de opgravingen even
buiten de dorpskom van Cruzy,
is niet voor publiek geopend en
bovendien wordt daar slechts
gedurende enkele maanden
van het jaar gewerkt.
Het museum van Esperaza
daarentegen is voor dino-freaks
van alle leeftijden een must.
Het is het hele jaar open. Behal
ve in juli en augustus is het mu
seum 's middags gesloten van
12 tot 14 uur.
JOHAN LAMORAL
Het staat vast dat de dinosau
russen van de aarde zijn ver
dwenen rond het einde van het
Middentijdvak of het Secun
dair, het zogenaamde Mesozoï-
cum. Het Mesozoïcum omvat
de geologische lagen van het
Trias, Jura en Krijt. Op het ein
de van het Mesozoïcum, in de
Krijttijd, blijkt de aarde een van
de meest ingrijpende, ecologi
sche catastrofen in zijn geschie
denis te hebben ondergaan.
Talrijke planten- en diersoorten
zijn toen plots van de aarde
verdwenen.
Na jarenlange felle discussies
en talrijke theorieën over de
oorzaak van deze omwenteling,
Voor professor Buffetaut staat het
vast dat de dinosaurussen van de
aarde zijn verdwenen als gevolg
van de inslag van een meteoriet.
foto gpd
lijken de wetenschappers er zo
langzamerhand van overtuigd
te raken dat die moet worden
gezocht in de inslag van een
reusachtige meteoriet.
Professor Buffetaut twijfelt niet
meer aan deze theorie. „Op een
recent internationaal congres in
ons wetenschappelijk dino-
centrum in Esperaza, werden
onweerlegbare bewijzen over
legd dat de enorme meteoriet
die 65 miljoen jaar geleden in
de streek van Chicxulub op het
Mexicaanse schiereiland Yuca
tan insloeg, een vernietigende
invloed had op het leven op
aarde en de bestaande ecosys
temen volledig heeft ontred
derd. De meteoriet had een
doorsnede van ongeveer tien
kilometer, woog naar schatting
duizend miljard ton en kna
op de aarde met een snelhi
van tussen de 20 tot 70
ter per seconde. Als je weet
de meteorietkrater van Chii
lub meer dan 200 kilometei
breed is, kun je je voorstellf
wat voor een schok dat voo
een kleine planeet als de
moet geweest zijn."
„Biochemici, mineralogen,
fysici en paleontologen hel
aan de hand van al deze
vens dan ook moeten toi w
dat de scheikundige vervoi
ming en de ongewone sme
vormen van een aantal min
len op het einde van de Kri
tijd, alleen veroorzaakt kun
zijn door een enorme hitte
een nooit eerder vertoonde
mosferische druk. Die kan
leen maar afkomstig zijn ve
een groot hemellichaam d;
met reusachtige snelheid
aarde is terechtgekomen,
een nucleaire ontploffing d
vele honderden malen stei
moet zijn geweest dan het
menlijk potentieel van del
staande nucleaire wapens i
aarde."
„Onderzoek van sediment!
die tijd leert dat opeens eet
groot deel van het oceaan
plankton en van de fauna
vernietigd", stelt Buffetaut
„Ook geen enkele dinosooi
overleefde. Reusachtige stc
gaswolken dompelden de
maanden- en misschien wi
renlang in volledige duistei
en ijzige koude. Door het c
breken van licht werd de fc
synthese van planten en di
van de voedselketen stopgi
en verhongerden alle plant
eters. Door de inslag van dl
meteoriet blijken grote hoe
heden C02 en S02 en hete
terdamp te zijn vrijgekome
Na de aanvankelijke koudi
veroorzaakten die een broi j
effect dat voor een nieuwe
reddering zorgde. Wij hebl j
ook bewijzen gevonden da
tegelijkertijd een enorme
nische activiteit is ontstaan
tal van giftige gassen en zu
in de atmosfeer heeft geslii
gerd. Er moet dus een tota!
chaos hebben geheerst en
schat dat de aarde mogelijl
miljoen jaar nodig heeft ge
om weer leefbaar te worde
JOHAN LAMORAL
De publieke radiozenders zijn
altijd op zoek naar een eigen
geluid. Radio 1 heeft dat in de
meest letterlijke zin van het
woord voor elkaar: sinds enige
tijd wordt de 'sound' van de
nieuwszender verbeterd door
een geavanceerd digitaal appa
raat.
De meeste luisteraars naar Ra
dio 1 zal het niet onmiddellijk
opvallen. Maar wie onlangs het
nieuwsitem hoorde waarin het
geluid van de zender 'met' en
'zonder' werd gedemonstreerd,
kon het verschil goed merken.
Radio 1 klinkt sinds twee weken
luider, duidelijker verstaanbaar.
Vooral in de auto of elders waar
veel omgevingsgeluid is, kun je
de radio rustig wat zachter zet
ten.
'Met' en 'zonder' slaat hier op
een nieuw apparaat, dat proef-
draait in het verbindingscen
trum van de NOB in Hilversum.
Op deze plek worden de ge
luidssignalen van alle landelijke
publieke radiostations digitaal
bewerkt, alvorens naar de zen
ders te worden gestuurd. Dat
bewerken is in de eerste plaats
nodig om ervoor te zorgen dat
de zender precies het juiste sig
naalniveau krijgt toegevoerd.
Jacques Hollemans, projectlei
der uitzendingen en verbindin
gen van NOB Audio, vergelijkt
het met de snelheid op een au
toweg. „Je mag maximaal hon
derd, en in dit geval is honderd
en één te veel. Daar wordt door
de zendertechnici heel precies
de hand aan gehouden. Maar
wij van de radio willen wel zo
goed mogelijk gebruik maken
van de beschikbare ruimte. Als
je daar ver onder blijft, is dat
zonde en bereik je niet de beste
verstaanbaarheid.
Het absolute maximum heeft
immers gevolgen voor de rest
van het geluid. Als het luidste
gedeelte van een uitzending
vastligt, kunnen zachtere pas
sages in het gedrang komen.
Wie wel eens in de auto naar
klassieke muziek luistert, kent
dat verschijnsel maar al te
goed. Het probleem kan wor
den aangepakt door die zachte
passages wat meer te verster
ken dan de harde. Compressie
noemen geluidstechnici dat.
De narigheid is dat muzieklief
hebbers er een enorme hekel
aan hebben. Zelfs zonder dat te
weten: gecomprimeerde klas
sieke muziek klinkt ook voor de
leek saai, vermoeiend en irri
tant, kortom de schoonheid is
eraf. Bij popmuziek is een dosis
compressie juist uiterst gaaf;
vaak maakt het deel uit van de
sound van een radiostation.
Verschillende zenders vergen
dus verschillende bewerkingen.
„Het is altijd een kwestie van
een compromis vinden", aldus
Jacques Hollemans. „Op een
nieuwszender als Radio 1 kom
je met dat compromis ergens
anders uit dan op 3 of op 4. Ook
bij gesproken woord moet je
oppassen met compressie. Een
documentairemaker is ook niet
blij als de vogeltjes op de ach
tergrond ineens veel harder
fluiten dan hij bedoelde."
Voor Radio 1 heeft NOB Audio
een nauwkeurig bepaalde ge
luidsregeling uitgedokterd.
Daarvoor is een nieuwe audio-
processor ingezet, de Ameri
kaanse Orban. Daarmee is het
mogelijk om de mate van com
pressie afzonderlijk te bepalen
voor verschillende delen van
het toonhoogtespectrum en al
lerlei andere verfijningen toe te
passen bij het bepalen van de
geluidssterkte. „Het apparaat
kan bijvoorbeeld ook bij een
voetbalwedstrijd het gejuich en
gejoel van het publiek onder
scheiden van de stem van de
commentator, en dat verschil
benadrukken om hem beter
verstaanbaar te maken", aldus
Hollemans. Binnenkort zal de
zenderredactie de koppen bij
elkaar steken om te beslissen of
de Orban mag blijven.
ROB VERMEULEN
Warmte voorbij
Oplossing van dinsdag:
niet-tinne-lntem
ogen-groen-Negory
race-carre-Carter
even-neven-Oneven
tram-marot-Marmot
plan-panel-Paneel
lont-talon-Latoen
deel-slede-Elders
voer-vloer-Eervol
krat-kater-Tanker
Gevraagd woord: INCOMPLEET
De records zijn gisteren verder aangescherpt. In De Bilt werd het
33,6 graad en zelfs landelijk ging het record uit 1964 voor de bijl.
Bij ons kwam Schiphol uit op 32,2 graad maar in de loop van de
middag breidde de zeewind zich uit en nam de hitte iets af. In de
duinen bij Bloemendaal werd trouwens geen hogere temperatuur
dan 26,7 gemeten. Aan het einde van de middag ontstond, waar
schijnlijk op het zeewindfrontje, een onweersbui. De bui bracht
op Schiphol en in Hoofddorp 2 mm en uit de IJmond kwamen be
richten over wat hagel.
De naar het noordoosten trekkende bui bracht in Uitgeest hagel
stenen zo groot als guldens en gek genoeg waren ze volgens de
waarnemer ook zo plat als deze munt. Na een tropennacht (tot
diep in de nacht temperaturen boven de 20 graden) is de warmte
vanochtend gaan temperen. Morgen is de hitje echt voorbij. Het
wordt dan maximaal 20-21. Verder staat er donderdag aan de kust
een krachtige zuidwestenwind en gaan er vooral in de loop van de
dag enkele buien vallen.
Geef uw naam, adres en telefoon
nummer door.
ff U behoudt uw eigen telefoontoestel.
<ff Uw telefoonnummer blijft hetzelfde.
ff U sluit geen nieuw abonnement af, want
u behoudt uw huidige KPN-abonnement.
ff Technische ingrepen zijn niet nodig,
dus u merkt er verder niets van.
ff U ontvangt van Tele2 maandelijks een
gratis gespecificeerde rekening.
ff Meer dan de lagere gesprekskosten
hoeft u bij ons niet te betalen.
ff U profiteert van lage tarieven zowel
nationaal als internationaal en naar
mobiele nummers.
ff U belt nu op de meest makkelijke manie1
tegen de allerlaagste tarieven, zonder da
u daarvoor een code hoeft in te toetsen.
Bel ook goedkoper via Tele2. Meld u a
via www.tele2.nl of bel gratis 0800-16
Spraakmakend goedkoper.
