sappa:
grensverleggend kunstenaar
HOLN D
F S T V L
De oorsprong
ZATERDAG 2 JUNI 2000
Een recalcitrante
rockmuzikant of een
grensverleggend
muziekvernieuwer? De
meningen over componist en
gitaarspeler Frank Zappa
lopen nogal uiteen. Zes jaar na
zijn dood neemt de
belangstelling voor zijn werk
toe. De vraag is of hij het zelf
gewaardeerd zou hebben dat
hij dit jaar centraal staat in het
Holland Festival dat vandaag
begint. Met Zappa weet je dat
maar nooit.
Werk van componist centraal op Holland Festival
Vol sarcasme. Behept met een
scherpe tong. Nooit beantwoor
dend aan verwachtingen. Over
tuigd van zijn eigen gelijk. Een notoire bet
weter. Rockmuzikant Frank Zappa deed
geen moeite zich geliefd te maken. De zwaar
behaarde componist, tekstschrijver, bandlei
der en gitarist met het bekende sikje had
weinig op met de samenleving om hem
heen. En liet dat weten ook. Vanaf medio ja
ren zestig daalden zijn venijnige teksten en
rauwe composities neer over de brave Ame
rikaanse samenleving die geschokt reageerde
en Zappa en zijn muzikanten, samenwer
kend in The Mothers Of Invention, min of
meer in de ban deed.
Slechts weinigen namen de moeite de mu
ziek van Zappa en de zijnen te ontleden en
doorgronden. Alleen een kleine, geleidelijk
groeiende groep van alternatievelingen,
toonde belangstelling voor de wijze waarop
Zappa zijn protesten muzikaal verwoordde.
De grote, zwijgende meerderheid moest er
niets van hebben. 'Deze muziek zou wel
eens de grootste stimulans voor de aspirine
industrie kunnen worden sinds de invoering
van de loonbelasting', schreef recensent Pete
Johnson van de Los Angeles Times in 1966.
Die muziek beantwoordde niet aan welke
verwachting dan ook. Zappa's composities
kenmerken zich vooral door het ontbreken
van herkenbare melodielijnen en door onge
wone verspringingen in toonsoorten. Daar
door reduceerde hij de kans op commercieel
succes tot vrijwel nul. Een top-tien-hit was
en is voor deze muziek absoluut ondenk
baar. Zijn niet mis te verstane teksten - Only
sixteen and she knows how to nasty - droe
gen evenmin bij aan een groter succes. Maar
nogmaals, Zappa lag daar niet wakker van.
Hij wilde zich juist onderscheiden van de
top-veertig muziek. Zijn werk vond hij rijker,
verrassender, prikkelender, experimenteler.
En juist daarom verdiende het in zijn ogen
erkenning als een vorm van serieuze muziek.
De recalcitrante muzikant slaagde er lange
tijd niet in aansluiting te vinden bij die zoge
noemde serieuze muziek. Zappa en zijn
band bleven 'uitgestotenen'. Zowel voor het
muzikale establishment als ook voor bijvoor
beeld de hippiebeweging, waar hij een gru
welijke hekel aan had. De groep werd nog
net gedoogd dankzij de "permissive society'
van de jaren zestig en zeventig, die tolerantie
als hoogste goed had uitgeroepen. Maar dat
was dan ook alles. Slechts in kleine kringen
van de 'undergroundbeweging' kon de mu
ziek van Zappa gedijen.
Erkenning
Het duurde bijna dertig jaar voordat Frank
Zappa de erkenning kreeg die hij zocht. De
voorheen verguisde popmusicus mocht
dankzij het project The Yellow Shark de rijen
der gewaardeerde componisten betreden.
Het klassieke Ensemble Modem uit Frank
furt bekeerde zich in 1992 tot zijn werk en
besloot een aantal van zijn composities uit te
voeren en op te nemen. Dit eerbetoon moet
een hoogtepunt zijn geweest voor de rock-
componist, die toen al ernstig ziek was. Ein
delijk werden zijn composities serieus geno
men. Sindsdien is het met het werk van Zap
pa crescendo gegaan. Zijn naam staat cen
traal op belangrijke muziekfestivals, opval
lend genoeg vooral in Oost-Europa, en zijn
werk wordt steeds vaker orkestraal uitge
voerd.
Momenteel wordt hij gekenschetst en ge
boekstaafd als een groot vernieuwer van de
hedendaagse muziekcultuur. Ruim zes jaar
na zijn dood is Frank Zappa - oh ironie - be
kender dan ooit.
De toenemende aandacht voor zijn mu
ziek heeft de organisatie van het Holland
Festival ertoe gebracht werk van Zappa een
centrale plaats te geven in het culturele
feestje van dit jaar. Het programma bevat
liefst zes onderdelen waarin werk van Zappa
aan bod komt. Daarmee lijkt het Holland
Festival een revanche na te streven voor de
blamage in 1980, toen een voorgenomen or
kestrale uitvoering van zijn werk op het laat
ste moment strandde. Ook in die periode
zocht Zappa al erkenning voor zijn muziek.
Het liefst stond hij te boek als een componist
van vernieuwende, serieuze muziek. Die sta
tus werd zeker in die tijd niet zomaar aan
een rockgitarist zonder klassieke opleiding
vergeven. En al hele
maal niet aan ie
mand die de vloer
aanveegt met alle
conventies van de
klassieke muziek.
Het aanbod van
het Holland Festival
was in die zin voor
hem een geschenk
uit de hemel. De organisatie had een miljoen
uitgetrokken voor een uitvoering van werk
van zijn hand door het Residentie Orkest. 'Ze
waren bereid alles te betalen'schreef de mu
sicus later met hoofdletters in zijn autobio
grafie.
Alleen met het beste van het beste wenste
hij zich in de Rotterdamse Ahoyhal ('Een al
leraardigste soort overdekte Nederlandse
wielerbaan') te presenteren. Hij had speciale
apparatuur nodig; hij verlangde Amerikaan
se musici en technici; regelde en passant een
rocktournee voor een band van negen perso
nen om aldus de kosten van repeteren en het
concert te bestrijden en onderhandelde over
het vastleggen en uitbrengen van het concert
op een langspeelplaat. Uiteindelijk dolf het
project door alle zakelijke besognes het on
derspit. Amerikaanse musici wilden meer
geld, de leden van het Residentie Orkest wil
den delen in de royalties van de plaatop
brengst. Dit laatste deed voor Zappa de deur
dicht. Hij gunde 'dit gulzige stelletje orgel
draaiers' geen cent. Zijn 'investering in seri
euze muziek' had voor de tweede keer in een
paar jaar niets opgeleverd. These European
orchestras are a pain in the ass, constateerde
hij wrang.
Kritiek
De maestro van de rockmuziek had overi
gens weinig op met traditionele klassieke
muziek. Hij noemde het een vorm van 'schil
derijtjes borduren'. Die muziek berust, vond
hij, te veel op conventies, vaste afspraken.
Zappa verzette zich tegen voorschriften over
de overgang van de ene noot in de andere op
de toonladder, jongleerde met ritme en
maat, goochelde met spanningsopbouw en
frasering. Hij vond in beginsel elke atmosfe
rische verstoring een vorm van muziek.
Componeren was daarom voor hem in de
eerste plaats ordenen en benoemen. De ge
wenste luchtverstoringen moeten - stelde hij
- in een muzikale context te horen zijn en als
muziek zijn aangeduid. Eerst dan pasten ze
in Zappa's composities. Hij liet zich daarbij
inspireren door klassieke componisten als
Varèse, Boulez en Strawinsky.
Overigens had Zappa ook niet veel op met
de popmuziek van zijn tijd. Hij verafschuwde
liefdesliedjes en haatte het spelen van repe
terende figuren, zoals een beat bestaande uit
drie noten. Ook de gewoonte van veel popgi
taristen om tijdens het soleren steeds sneller
steeds hogere noten op de toonladder te
spelen, zinde Zappa geenszins. Ejaculeren
noemde hij deze gemakkelijke truc om in
druk te maken op het publiek. Poprecensen
ten die het album Ruben and the Jets prezen
vanwege de zoete, emotionele melodietjes,
begreep hij niet. Muziek is in zijn visie meer
dan emotie; muzikale vaardigheden, inclu
sief onverwachte wendingen, daar ging het
Zappa om. In het algemeen verzette hij zich
tegen de wens om te
voldoen aan de
smaak van het volk.
'Componeer wat je
zelf leuk vindt', was
zijn motto en dat
gold voor zowel pop
muziek als moderne
klassieke muziek.
Naarmate hij ou
der werd, trok hij zich meer en meer terug
uit het openbare leven. Optredens werden
schaarser en schaarser. Meer en meer be
paalde hij zich tot het werken in zijn eigen
studio op zijn geliefde synclavier. 'Deze mu-
ziekcomputer stelt mij in staat een muziek
soort te maken en op te nemen die te moei
lijk (of te saai) is voor muzikanten van vlees
en bloed', schreef hij in zijn biografie. Vooral
voor het spelen van de 'saaie' repeterende
baslijnen (ostinato's) noemde hij het syncla
vier, dat dronken noch stoned kan worden,
ideaal. Het instrument stelt de componist in
staat als een dirigent op te treden, omdat de
componist binnen de uitvoering stijlveran
deringen kan aanbrengen. Bovendien is het
mogelijk op deze muziekcomputer eindeloos
veel variaties door te voeren, wat Zappa vrij
wel dagelijks minimaal twaalf uur per dag
deed. Het synclavier heeft in zijn visie slechts
één nadeel; het kan geen orkest vervangen.
En het orkest bleef voor Zappa het ultieme
instrument.
Samenhang
Hoe hij ook speelde, arrangeerde of compo
neerde, altijd bleef Zappa trouw aan het be
ginsel van het telkens terugkerende concept.
Al zijn muzikale creaties bevatten elementen
die verwijzen naar vroeger werk. Op die wij
ze zorgde hij voor een onderlinge samen
hang tussen veel van zijn composities en te
gelijk voor een typische Zappa-stijl, die blij
kens de keuze van het Holland Festival ook
nog stand houdt in de tijd. Op deze wijze
maakt ook Zappa waar wat zijn inspirerend
voorbeeld F.dgar Varèse ooit zei: The present
composer refuses to die.
Zo werkend heeft het lang miskende talent
Zappa een enorme productie opgebouwd
van meer dan zestig albums, waaronder
dubbel en driedubbel lp's/cd's en cd-boxen.
Een collectie, die almaar verder uitdijt. De
Zappa Family Trust en platenmaatschappij
Rykodisc brengen zo nu en dan nieuw mate
riaal op de markt. Meestal met oud werk en
enkele nummers die nog niet eerder in deze
bewerking zijn uitgebracht. Enkele keren le
vert dat uniek materiaal op LatherThe Lost
Episodeseen andere keer is het meer van
hetzelfde.
Intussen neemt onder de ware liefhebbers
de kritiek op de familie Zappa toe. Zappa's
tweede echtgenote Gail (Adelaide Gail Sloat-
man) zou te voorzichtig zijn met het uitbren
gen van al het mooie materiaal dat Zappa op
geluidsbanden heeft opgeslagen. De man
had een gigantisch geluidsarchief, omdat hij
alles - maar dan ook werkelijk alles - op band
opnam. Van concert tot gesprek, van het uit
proberen van een instrument tot geluiden op
de werkvloer. Veel daarvan heeft hij met zijn
geliefde synclavier bewerkt, omgezet, een
andere backing gegeven en/of voorzien van
een nieuwe frasering, hetgeen intrigerend
materiaal moet hebben opgeleverd. Voorals
nog zien de echte fans daar weinig van terug.
Gail Zappa en haar vier kinderen, Dweezil,
Moon, Ahmet en Diva, vinden het commer
cieel verstandig het aanbod te doseren.
Of dat te maken heeft met Gail's voorliefde
voor Clinton en zijn democratische partij, is
niet bekend. Vast staat dat de Zappa-familie
de afgelopen jaren meer dan een half mil
joen dollar heeft geschonken aan de Demo
cratie Party en zijn kandidaten, onder wie
bekende namen als president Clinton, vice-
president Al Gore (met wiens echtgenote
Tipper Frank Zappa nog een zware strijd
heeft gevoerd over het merken van platen als
'gewelddadig' of 'obsceen') en seksblad-uit-
gever en multimiljonair Larry Flynt. Die con
tacten zijn het gevolg van serieuze plannen
van Zappa zich in 1991 te kandideren voor
het presidentschap van de Verenigde Staten.
De ontdekking van prostaatkanker (was het
zelfspot, toen hij het nummer Why does it
hurt when I pee? schreef?) verijdelde het
waarmaken van deze ambitie. Sindsdien
heeft Gail de Amerikaanse politiek ontdekt
om haar opvattingen en geld te kunnen ven
tileren. Belangeloos, want ambities voor een
actief optreden heeft ze niet. Wel hebben
Clinton en Gore haar hart gestolen. Onmid
dellijk na het overlijden van Frank schreven
de twee politici een brief, waarin ze onder
streepten hoe belangrijk Frank voor de Ame
rikaanse samenleving was geweest als artiest.
Tevens waren ze trots op de bijdrage die hij
geleverd had aan de discussie over een vrije
samenleving, die nog steeds worstelde met
het begrip vrijheid. Zappa zou zich in zijn
graf hebben omgedraaid.
Uitersten
Van verguisd door de gevestigde Amerikaan
se orde tot een complimenteuze brief-met-
medeleven van de president van de Verenig
de Staten. Van een uitgestoten rockartiest tot
een zakenman, die de handelsbelangen van
Tsjechië in de Verenigde Staten behartigde.
Van een volbloed alternativo tot een brave
musicus. Het past allemaal in het met tegen
stellingen bezaaide leven van de Zappa's.
JAN KUYS
De meeste mensen willen over taal
maar twee dingen weten. Ten eer
ste: is dit goed Nederlands? Ten
tweede: waar komen onze woorden
vandaan? Toegegeven, de tweede
vraag is veel interessanter dan de
eerste, maar meestal niet eenvoudi
ger te beantwoorden. Vooral niet
als men zijn vraag meteen een
beetje ruimer stelt: waar komt de
taal vandaan? Hoe is taal ontstaan?
Soms helpt het om na te gaan waarom
men het wil weten. Waarom stelt men
zich die vraag? En waarom stelt men die
vraag steeds opnieuw? En niet alleen in on
ze tijd maar ook honderd jaar geleden, en
tweehonderd jaar geleden. De vraag naar
de oorsprong van de taal wordt al honder
den jaren gesteld.
Ik denk dat het komt doordat men geen
antwoord krijgt. De Westerse wereld heeft
eigenlijk geen antwoord op die vraag. Niet
de almaar herhaalde vraag is vreemd, maar
het feit dat onze samenleving over zoiets
belangrijks als de oorsprong van de taal zo
weinig zeggen kan. Tot ver in de middel
eeuwen was er geen probleem. De talen
van deze wereld waren door God gescha
pen, en met hulp van Adam een beetje uit
gebreid. Dat stond te lezen in de bijbel.
Adam en Eva konden van meet af aan
spreken; ze waren om zo te zeggen met
taal en al geschapen. En vervolgens gaf
Adam de dieren hun naam. Dat was een
duidelijk en onproblematisch begin. Dan
had je na verloop van tijd die historie met
de toren van Babel. God verwarde toen de
algemene taal, opzettelijk, om de hoog
moed van de mensen te fnuiken, waardoor
er een hele reeks verschillende talen ont
stond en de mensen elkaar soms niet meer
konden verstaan. Einde verhaal. De situatie
dat er verschillende talen bestaan, kende
iedereen. Het verhaal heeft heel lang een
bevredigend antwoord geboden op de zo
fundamentele vraag naar de oorsprong van
de taal.
Tot op het einde van de middeleeuwen.
Met het begin van de renaissance, in Italië,
rond de veertiende eeuw, begint de narig
heid. De mensen krijgen weer belangstel
ling voor de boeken uit de bloeiperiode van
Rome, geschreven in het Latijn van het jaar
nul of daaromtrent. Dan ontdekken ze dat
het Italiaans dat ze dagelijks spreken, heel
wat verschilt van het klassieke ï-atijn. Het is
merkbaar anders; anders GEWORDEN in
de tijd tussen het jaar nul en de veertiende
eeuw. Geen wonder natuurlijk, in dertien of
veertien eeuwen. Maar wie zo denkt, denkt
te modern. Voor de renaissance-mensen
was het een schokkende ontdekking. Taal
verandert blijkbaar! De talen zijn kennelijk
niet door God voor eens en voor altijd ge
maakt, bij de toren van Babel, maar ze ver
anderen.
Daar kruipt de twijfel binnen. Als de talen
niet door God in Babel gemaakt zijn,
hoe zijn ze dan wel ontstaan? Het is vanaf
dan dat deze vraag, onbeantwoord, zal blij
ven klinken in de Westerse wereld.
We weten intussen dat de mensheid al
minstens 50.000 jaar kan spreken. Zolang
bestaat er al taal. Misschien zelfs nog wel
veel langer, want de neanderthaler was
geen domme jongen, maar hij had niet het
juiste strottenhoofd om spraakklanken
voort te brengen. Vanaf ongeveer 50.000
jaar geleden is de mensheid niet alleen in
telligent genoeg om te spreken (dat was ze
al lang), maar heeft men ook het juiste
strottenhoofd. Alleen: we weten helemaal
niets van die taal. De oudste getuigenissen
van taal, inscripties, teksten en zo meer,
zijn circa 4.000 jaar oud. Aan onze aller
oudste gegeveps gaat dus nog een enorme
tijd vooraf. Van de taalgeschiedenis kennen
we hooguit de laatste vijf of tien procent;
en waarschijnlijk is het stukje dat we ken
nen veel minder.
Dat is de situatie waarin we verkeren.
Darwin en anderen die zich met de evo
lutietheorie bezighouden, vinden af en toe
eens een fossiel, maar van de taal vindt
men nooit een fossiel. Kortom, de oor
spong van de taal is gehuld in dikke duis
ternis. Natuurlijk komt er af en toe wel eens
een nieuw woord bij, en dan kunnen we,
met een beetje geluk, zeggen: dat woord is
in de 19de eeuw ontstaan, of het is in de ja
ren zeventig van de 20ste eeuw opgeko
men. Maar een massa woorden bestaat al
zolang we kunnen terugkijken, zoals de
woorden 'vader' en 'moeder'. Niemand
weet waar die vandaan komen. Erger nog:
we weten wel bijna zeker dat we het nooit
zullen weten. Een van de onbetaalde reke
ningen van de Westerse cultuur.
JOOP VAN DER HORST
universitair docent Nederlands
