Onzekere toekomst voor otterpark
Supergat in Sombrero
In Natura
Avondrood
Vlekkeloze zon wekt verbazing
Golfstrool
beïnvloed
het klima
Gecontroleerd einde van zware satelliet
WOENSDAG 24 MEI 2000
redactie margot
Vijfhonderd kilometer. Zo dik is
ongeveer de dampkring. Dat is
dus ook de afstand die door het
zonlicht moet worden afgelegd,
wanneer het loodrecht op de
aarde valt. Meestal is die hoek
echter geen negentig graden, 's
Ochtends en s avonds moet
het schuin invallende licht zich
door duizenden kilometers at
mosfeer voortplanten. Tijdens
deze lange tocht wordt het ge
broken en verstrooid. Dit heeft
tot gevolg dat de kleur van de
hemel verandert.
De dampkring is boordevol met
rondzwevende gasmoleculen,
stofdeeltjes en waterdruppel
tjes. Deze hebben grote invloed
op het invallende zonlicht. Ze
kaatsen het terug of verstrooien
het. In het laatste geval is eerst
het licht aan de beurt dat een
korte golflengte heeft. Dat is het
blauwe gedeelte van het licht.
Wanneer de zon hoog aan de
hemel staat is het in eerste in
stantie dus het blauwe licht dat
ons oog bereikt. Daarom zien
wij de onbewolkte hemel in de
kleur blauw.
Is het licht ontdaan van het
blauwe stralingsgedeelte, dan
blijft de rode straling over.
Wanneer de zon loodrecht bo
ven bijvoorbeeld New York
staat is daar de hemel blauw
gekleurd. Het licht dat op het
zelfde moment ons bereikt be
staat dan nog slechts uit de ro
de straling. Valt het op deeltjes
in de lucht, dan nemen wij de
verstrooiing ervan waar als
rood. Over een kort traject
wordt het licht dus ontdaan van
blauw. Over het duizenden ki
lometers lange traject, dat het
gevolg is van een lage invals
hoek van het zonlicht, resteert
nog slechts het rood. In de ge
bieden ver ten westen van New
York manifesteert dit licht zich
als morgenrood. Boven Amster
dam als avondrood. Het avond
rood bij ons wordt dus ge
vormd door het rode restant
van het Newyorkse middag
licht. Maar is het bij ons mid
dag, dan komt boven New York
een rode zon op.
Een eenvoudig experiment
maakt het hoe en waarom van
schemeringskleuren aanschou
welijk. Vul een kom met water
en los daarin een beetje melk
op. Laat nu de lichtbundel van
een sterke zaklantaarn door de
oplossing schijnen. Tegenover
de lantaarn zal de oplossing
een roodachtige tint hebben.
Links en rechts van de lamp
een blauwachtige. Het licht dat
op de melkdeeltjes valt wordt
namelijk meteen verstrooid tot
blauw. Dichtbij de lichtbron is
de vloeistof dus blauwachtig.
De astronomen Peter Barthel
en Mark Neeser van het Gro
ningse Kapteyninstituut heb
ben met behulp van een der
reuzentelescopen, Antu (Chi-
leens voor zon) op de top van
de berg Paranal in Chili een im
ponerende opname gemaakt
van melkwegstelsel Sombrero.
Het is door zijn opmerkelijke
uiterlijk een van de bekendste
melkwegstelsels in het heelal,
ook wel Sombreronevel ge
noemd.
Het is het 104e object, dat ruim
200 jaar geleden door de Franse
astronoom Charles Messier in
zijn catalogus van nevelachtige
objecten werd beschreven.
Daarom wordt het ook aange
duid als M-104. Messier wist
toen natuurlijk nog niet dat M-
104 een groot melkwegstelsel is,
bestaande uit meer dan een bil
joen sterren en uitgestrekte
wolken stof en gas.
We kijken er vrijwel van opzij
tegenaan, waardoor de banden
van donker stof (zoals te zien
op de foto) het bolvormige cen
trum in tweeën lijken te snij
den. Het geeft M-104 het aan
zien van een Mexicaanse hoed:
een sombrero.
Opvallend bij dit stelsel is de
abnormaal grote kern. Die is bij
M-104 veel uitgestrekter dan bij
andere melkwegstelsels. Even
als alle andere stelsels roteert
ook M-104. Alle sterren, stof- en
gaswolken bewegen rond één
centraal punt met snelheden
die, dichter naar het centrum
toe, sterk oplopen.
Aan de hand van de snelheids
verdeling heeft men getaxeerd
dat de grootte van de centrale
massa ruim een miljard maal
zo zwaar is als onze zon. Daar
naast leerden radiobeelden van
M-104 al eerder dat de kern in
het radiogebied helderheids
schommelingen vertoont. Ana
lyses van het licht van de kern
laten bovendien zien dat daar
superhete, met hoge snelheden
bewegende gasmassa's voorko
men.
Dat alles kan maar op één ding
wijzen: het centrum van M-104
wordt gedomineerd door een
superzwaar zwart gat: een su
pergat. Waarschijnlijk is dat ook
het geval voor de vele andere
melkwegstelsels in het heelal.
Aan kosmologen om dat op te
lossen: hoe komen die superga
ten daar en hoe en wanneer
ontstonden ze?
BEN APELDOORN
De astronomen Peter Barthel en Mark Neeser van het Groningse Kap
teyninstituut hebben met behulp van een reuzentelescoop op de top
van de berg Paranal in Chili een imponerende opname gemaakt van
melkwegstelsel Sombrero. foto gpd
Wat wordt doorgelaten is rood
achtig van kleur. Hoe verder het
licht verwijderd raakt van de
bron, des te roder de kleur. Er
worden immers steeds meer
blauwe stralen verstrooid. Zo
krijgt dus de opkomende en
ondergaande zon haar kleur.
Zelfs als ze achter de horizon is
verdwenen verlichten de rode
stralen nog de hemel.
Uit dit alles volgt dat het aantal
deeltjes in de lucht grote in
vloed heeft op de intensiteit van
de kleur. Hoe 'vuiler' de lucht,
hoe meer kleuren. De schoon
heid van een zonsopgang of
zonsondergang hangt niet al
leen af van de hoeveelheid,
maar ook van de grootte van de
deeltjes. Vooral stofstormen en
vulkanische as kunnen nog op
zeer veraf gelegen plaatsen voor
prachtige zonsondergangen
zorgen.
Avondrood wordt trouwens
toch voor een belangrijk deel
gevormd door stofdeeltjes.
Overdag is er veel thermiek. De
ze is het gevolg van het feit dat
warme lucht lichter is dan kou
de. Warme lucht stijgt dus op.
Met deze opstijgende lucht
worden stofdeeltjes tot op grote
hoogte in de atmosfeer ge
bracht. Wanneer 's avonds de
verwarming afneemt stopt de
luchtstroom en valt het stof te
rug naar de aarde. Het lage
zonlicht breekt dan op de deel
tjes in alle roodschakeringen
uiteen. Dikwijls worden die
deeltjes nog groter dan ze al
waren omdat er zich als gevolg
van condensatie waterdruppels
omheen vormen. Avondrood
betekent echter vaak dat de at
mosfeer droog en stabiefte.
Dikwijls valt er dan goed weer
te verwachten voor de volgende
dag.
Ochtendrood wijst daarentegen
wel op een grote hoeveelheid
waterdamp in de lucht. Er is
dan weinig stof in de atmosfeer.
Als de lucht rood is komt dat
dus door waterdamp. Is er 's
avonds al veel vocht in de at
mosfeer. dan is de regenkans
groot.
Als gevolg van de luchtvervui
ling worden zonsondergangen
steeds indrukwekkender. Vroe
ger was de lucht zuiverder dan
nu. Tegenwoordig wordt het
licht meteen al zo drastisch ver
strooid dat de invloed van rood
steeds groter wordt. In de toe
komst zal dus het avondrood
intenser en vooral langduriger
zijn dan nu. Als de luchtvervui
ling toeneemt is de hemel mis
schien 's middags al vol rode
kleuren.
THEO SCHILDKAMP
Het otterpark Aqua Lutra, in re
creatiegebied 'De Groene Ster'
bij Leeuwarden, leeft nog. Maar
vraag niet hoe. De afgelopen
periode is voor directeur Addy
de Jongh en zijn medewerkers
een nachtmerrie geweest. Een
aantal bestuursleden regelden
achter hun rug en buiten me
deweten van twee andere be
stuursleden om het faillisse
ment van de besloten vennoot
schap die het park exploiteert.
En van de nauw aan de ven
nootschap gekoppelde Stich
ting Otterstation Nederland
(SON), die ijvert voor terugkeer
van de 'ambassadeur van het
zoete water'. Het faillissement
was onrechtmatig en ging van
tafel. De betrokken bestuursle
den, onder wie het D66-kamer-
lid Pieter ter Veer, zijn inmid
dels vervangen. Aqua Lutra
draait gewoon door. Hoewel,
gewoon? De Jongh: ,,We heb
ben een flinke tik gehad, dat
werkt nog wel even door.
Op 14 september 1988 stierf de
otter - lutra lutra - uit in Neder
land. Sindsdien vecht Addy de
Jongh voor de terugkeer van het
dier, als graadmeter voor de
kwaliteit van de natte natuur in
Nederland.
Zeven jaar geleden opende
Aqua Lutra feestelijk de poor
ten. Een milieu-educatief park
dat op speelse en onderhou
dende wijze de aandacht wilde
vragen voor de problemen van
het zoetwatermilieu, en via de
entreegelden extra fondsen had
moeten genereren voor de 15
jaar geleden opgerichte Stich
ting Otterstation Nederland
(SON).
Deze stichting, gehuisvest bin
nen de hekken van Aqua Lutra,
verricht onderzoek en fokt ot
ters waarvanhet de bedoeling is
om ze volgend jaar uit te zetten.
De fondswerving is tot nu toe
niet gelukt. Aqua Lutra als the
mapark heeft alle inkomsten
zelf hard nodig om te overle
ven. Voor de SON schiet geen
cent over.
Directeur Addy de Jongh: „We
hebben het de afgelopen zeven
jaar financieel, ondanks gemid
deld 60.000 bezoekers per jaar,
ongelooflijk moeilijk gehad. De
schuld ligt bij een faliekant mis
lukte openbare aanbesteding in
1992. Die was nodig omdat we
van de Europese Unie geld kre
gen. We hadden een goede ar
chitect en dachten scherp te
hebben gecalculeerd, maar de
goedkoopste aannemer was
toch 30 procent duurder dan
Directeur Addy de Jongh van otterpark Aqua Lutra: „Ik wil geen ordinaire dierentuin. Ik zie het park als een middel om de otter en zijn milieu on
der de aandacht te brengen en te houden van het grote publiek." 'foto gpd
„We verloren kostbare tijd.
Aqua Lutra ging veel later open
dan gepland, waardoor we
ruim een miljoen gulden aan
entreegelden en een half mil
joen aan horeca-inkomsten mi
sliepen in het eerste jaar. Com
merciële geldschieters verleen
den weliswaar extra kredieten,
maar wij werden opgezadeld
met veel hogere rente en aflos
sing dan begroot. Dat eerste
mislukte seizoen hangt tot op
de dag van vandaag als een mo
lensteen om onze nek.
Het had gevolgen voor de per
sonele bezetting. Een tweede
investeringsronde, die nog
meer bezoekers had moeten
aantrekken, ging niet door. Ook
moest er geschrapt worden in
de reclamebudgetten. Dat kost
te naamsbekendheid. In plaats
van doorgroei naar jaarlijks
100.000 bezoekers stabiliseerde
het aantal op circa 60.000. Ge
volg van deze spiraal: steeds li
quiditeitsproblemen, beknibbe
len op elke uitgave.
„Toch zijn we met onze huidige
bezoekersaantallen nog altijd
een van de belangrijkste Friese
toeristentrekkers. We doen het
best goed. Alleen het museum
van Jopie Huisman in Workum
trekt meer bezoekers. Deson
danks willen de provincie en de
gemeente Leeuwarden ons fi
nancieel niet helpen. Ze zeggen
telkens weer dat we eerst onze
marktwaarde moeten bewij
zen", aldus De Jongh.
Op de achtergrond speelt mee
dat provincie en gemeente wil
len dat Aqua Lutra min of meer
versmelt met het Fries Natuur
museum en het Fries Agrari
sche Museum. Addy de Jongh
en consorten willen wel samen
werken, maar met behoud van
eigen identiteit. De otter mag
niet teruggedrongen worden tot
in een bescheiden hoekje van
het park. Ook het concept van
exploitatie van een themapark,
gekoppeld aan het uitdragen
van een ideële boodschap, wil
len directie en stichtingsbe
stuur overeind houden. De
Jongh: „Het loslaten van die
ideële boodschap had van het
park een ordinaire dierentuin
gemaakt. Terwijl ik het park
juist zie als een middel om de
otter en zijn milieu onder de
aandacht te brengen en te hou
den van het grote publiek. Ik
geloof nog steeds in die formu
le."
Begin dit jaar was een deel van
het bestuur de voortdurende
strijd om lijfsbehoud zat. De
handdoek ging in de ring. Over
wat er precies allemaal misging,
hebben partijen uiteenlopende
meningen. Feit is volgens direc
teur De Jongh dat voorzitter Ter
Veer in maart officieel en
schriftelijk bedankte, maar
daarna plots wel weer opdook
in een geheime vergadering,
belegd door de inmiddels even
eens afgetreden secretaris El-
gershuizen, en zijn handteke
ning zette onder het faillisse-
mentsverzoek.
Feit is bovendien dat voor die
geheime faillissementsseance
twee bestuursleden, tegenstan
ders van het ter ziele laten gaan
van het otterpark, niet waren
uitgenodigd. Ook De Jongh als
directeur van de bv die Aqua
Lutra exploiteert, werd buiten
gesloten. Hoogst wonderlijk al
lemaal, en in de ogen van Addy
de Jongh 'zeer onfatsoenlijk'.
De rechtbank verklaarde het
faillissement uiteindelijk ongel-
dig.
De toekomst van Aqua Lutra is
onzeker. De Jongh: „Je bent een
kreupel renpaard, daar wil nie
mand op wedden of mee gezien
worden. Alleen succes telt." Het
imago van het park is bezoe
deld. Eén ding staat voor de ge
plaagde directeur voorop: zoals
het ging, zeven jaar sappelen en
elke stuiver driemaal omkeren,
kan niet meer. Dat is niet vol te
houden.
Een foto van de zon genomen op 6 mei is dui
delijk: geen vlekken. foto gpd
De zon heeft astronomen opnieuw verbaasd
door zich van 6 tot 8 mei vrijwel zonder de ge
bruikelijke vlekken te vertonen. Het voorals
nog onverklaarbare verschijnsel is vastgelegd
door de satelliet Soho, die de naar aarde ge
keerde helft van de zonnebol fotografeerde.
De vlekkeloosheid valt niet te rijmen met de
verwachting dat de zon medio juni een maxi
mum aan activiteiten zal vertonen. Het he
mellichaam zou nu elke dag onder de vlekken
moeten zitten. De vlekken zijn relatief koele
gebieden die donker afsteken tegen de rest
van de zonnebol.
„Kennelijk hebben we de energiehuishouding
van de zon toch niet helemaal in de smiezen",
zegt dr. David Hathaway, een zonnefysicus
verbonden aan NASA's Marshall Space Flight
Center in Huntsville, Alabama. „Juist vlak voor
een zonnemaximum, waarbij de zon één zie
dende poel van woeste beroering is, worden
de grootste aantallen vlekken verwacht. Maar
nee. Op 6 mei vielen we bijna van onze stoe
len van verbazing, toen we de eerste zonneop-
namen van die dag, gemaakt door de zonne-
satelliet Soho op onze beeldschermen zagen
verschijnen: geen vlekje te bekennen."
Zonnevlekken zijn min of meer vergelijkbaar
met tropische cyclonen op aarde. Het zijn ge
bieden waar vaak sprake is van intens sterke
magnetische velden, enorme uitbarstingen en
zogeheten fakkelvelden: hete gastongen die
duizenden kilometers boven het gasvormige
zonneoppervlak uittorenen en die, in tegen
stelling tot de donker afstekende, relatief koele
vlekken, juist als opvallend heldere structuren
zichtbaar zijn. Kortom: woeste beroering.
„Het door de jaren heen wisselende aantal
zonnevlekken staat bekend als de zonnevlek-
kencyclus", aldus Hathaway. „Gemiddeld
duurt die cyclus elf jaar. Elke elf jaar zit de zon
onder de vlekken en precies tussen twee maxi
ma in is dus sprake van relatieve rust tijdens
een minimum dat zich uit in het vrijwel afwe
zig zijn van zonnevlekken. Dan is de zonne
schijf als het ware schoon.
„Wat zich van 6 tot 8 mei voordeed is totaal
nieuw. Dat er wel vlekken zaten op de kant die
van de aarde was afgekeerd, bleek na de acht
ste mei, toen de zonnebol voldoende was ge
draaid. De zon draait evenals de aarde name
lijk om zijn as, alleen duurt een volledige om
wenteling van de zon bijna een maand. Die
tijdelijke voorkeur van de zonnevlekken voor
de van ons afgekeerde zonzijde blijft onver
klaarbaar."
De zon wordt 24 uur per etmaal in de gaten
gehouden door een speciale satelliet, het Solar
Heliospheric Observatory (Sohó), die op de
lijn aarde-zon 'hangt' en met de aarde mee
beweegt op haar jaarlijkse tocht om de zon.
Omdat het Soho niet om de aarde draait, kan
hij de processen op de zon onafgebroken, 24
uur per etmaal, registreren.
BEN APELDOORN
Tot voor kort geloofden v
wetenschappers dat de la
ijstijd, die ongeveer 20.00
begon en die met onderb
gen in verschillende fasei
liep, veroorzaakt werd do
plotselinge veranderingei
atmosfeer. De abrupte en
snelle klimaatwisselingen
den volgens hen alleen w
uitgelegd door atmosferis
invloeden. In deze visie sj
den de oceanen slechts e
verwaarlozen bijrol, omd
het trage element vertege
woordigen in de klimaaty
lingen.
Niets is minder waar, zoa
blijkt. De snelle en dram;
klimaatschommelingen c
einde van de laatste ijstiji
den voorafgegaan door ij
pende veranderingen ini
culatie van de warme enl
stromingen in de oceanei
de Golfstroom heeft daar
cruciale en beslissende n
speeld. Tot deze conclusi
men Amerikaanse, Canai
Duitse wetenschappers n
grondige onderzoeWngei
bodemstalen uit de oceai
De Golfstroom is de zees
ming die reusachtige ho«
heden warm water uit de
sche gebieden van het zi
halfrond langs de Golf va
Mexico naar het noordel
halfrond stuwt. Dank zij
Golfstroom genieten gro
len van Europa van eenj
tigd en mild klimaat.
Dat is niet altijd zo gewei
dens de laatste ijstijd is d
vloed van de Golfstroom
Europese klimaat veel m
geweest en heeft hij min
tweemaal gedurende enl
honderden jaren Europa
eens bereikt.
Uit analyses van de sche
ge samenstelling van fos
uit de zeebodem voor de
kust van Florida, heeft m
kunnen afleiden dat totc
veer 20.000 jaar geleden
de helft minder warm w;
de Golf van Mexico via d
rikaanse oostkust noordi
naar Europa is gevloeid,
de opwarming na de ijsti
zwakte de Golfstroom ve
door de enorme massa s
water die zich in het noo
ke oceaanbekken verzan
Geologen van de univer
Bremen en van het Geot
Forschungszentrum in
hebben bewijzen gevoni
de Golfstroom minstens1
maal volledig onderbrok
werd. Dat had ingrijpen!J
volgen op het klimaat in
noordelijk halfrond.
Uit onderzoek blijkt dat
warme water in het Cari
gebied enkele malen we 'I
gehouden en niet naar li
noordelijk halfrond stro Ir
Dat gebeurde ongeveeru
jaren geleden voor de ee
keer. De sinds enkele ee
langzaam stijgende tem 51
ren in Noord-Europa b<e
plotseling gevoelig te das
er trad een korte ijstijd vtf
kele eeuwen in. Ic
De studie van de sedimi J
en de alkenen wijst nu i
de Golfstroom daardooi;I
rende enkele honderdetn
niet meer heeft gefuncti d
Een zelfde fenomeen dl15
weer 12.900 jaar geledei
toen in het noordelijk h
een onverwachte koude1
zette die anderhalve eet
duren. Ook toen steeg d M
temperatuur in de Golf e'
Mexico gevoelig en viel v
stroom uit. Tussen dezew
perioden had de Golfsti,e
echter weer normaal ge v
neerd. 1
Volgens de wetenschap n
heeft dat alles te maken
reusachtige hoeveelhed
smeltwater afkomstig v.
ijskappen in het noorde
halfrond, die zich ondei
in de Hudsonbaai verza qS
Mocht de Golfstroom ii in
komst nog eens zwakke li
den, dan zullen de Noo !P
ropeanen niet alleen thi
koudere temperaturen
rekenen, maar zal het o ei
traditionele warme vak ip>
stemmingen in Zuid-El j"
op de Canarische Eilan ,jj
stuk koeler worden.
JOHAN LAMORAL
Cryptogram
Horizontaal: 1Autogebruik? (8); 5. Bevloering
van een surfende Europeaan (8); 6. Komt op in
het gewas (4); 8. Gaat af als een draaikolk (4);
10. Duidelijk een geschikte pater (5); 12. Toon de
maat van een strafwerktuig! (5)
Verticaal: 1Getapte stenen (6); 2. Haar scheiding
hoort waardeloos te zijn (6); 3. De hei is van slag
(5); 4. Niet helemaal een boom (5); 7. Boeiende
schaatsen (5); 9. Geluid van stand (4); 11. Wordt
betaald om rond te draaien (3).
is
Oplossing van dinsdag:
veer-lever-Eervol
plan-panel-Napels
noga-argon-Garcon
wieg-gewei-Eeuwig
sela-arles-Lasser
land-eland-Eiland
aren-varen-Nayver
bank-blank-Balkon
kiel-lakei-Akelig
leek-enkel-Kaneel
Gevraagd woord: ENGELENBAK
De allerzwaarste satelliet die ooit met een
Space Shuttle in een baan om de aarde is
gebracht, zal begin juni een vurig einde
vinden in de dampkring boven de Stille
Oceaan, want naar verwachting zullen toch
nog heel wat brokstukken het aardopper
vlak bereiken.
Het gaat om het Compton Gamma-Ray
Observatory (CGRO) dat in april 1991 met
behulp van de Space Shuttle Atlantis werd
gelanceerd. Het CGRO weegt maar liefst ze
ventien ton. De satelliet heeft ruim ander
half miljard gulden gekost.
„Gezien dat gewicht en het feit dat bepaal
de onderdelen van titanium zijn gemaakt,
zal lang niet alles van de satelliet in de
dampkring verbranden", aldus dr. Alan
Bunner, hoofd van NASA's afdeling Struc
ture Evolution of the Universe.
De vier meetinstrumenten van het CGRO
functioneren nog, maar onlangs is een van
de drie gyroscopen uitgevallen. Volgens Ed
Weiler, subhoofd van NASA's Instituut voor
Ruimtewetenschappen in Washington kan
de satelliet met de overige twee nog heel
goed uit de voeten. „Maar als er nog één
van uitvalt, kunnen we hem niet meer pre
cies naar het gewenste traject sturen. Het is
als het ware nu of nooit. En het observato
rium heeft al vier jaar langer gewerkt dan
oorspronkelijk de bedoeling was."
„Alleen boven de Stille Oceaan kunnen we
het traject precies bepalen met behulp van
CGRO's gyroscopen", zegt Weiler. „Anders
hebben we geen controle over waar het
CGRO precies in de dampkring zal verbran
den. Dan krijg je toestanden zoals in de ja
ren zeventig, toen het grote ruimtelabora
torium SkyLab in de dampkring ve
de en we moesten afwachten waarfc
ken terecht kwamen."
Allerlei brokken en brokjes van Sky 'N
men toen in een honderden kilom ei
lange strook op Australië neer. Een J"
wrongen sluisdeur van het ruimtel
rium miste op een haar na een boe
raakte overigens niemand gewond Js
Het afgeschreven observatorium s| ,v
jarenlang een grote rol bij de ident ki
van en het onderzoek naar zogehe ee
ma-bursters in het heelal. Gamma
komt in het heelal vrij bij onvoorst
krachtige processen zoals ontploffi ki
zware sterren (supernovae) en bot ee
van neutronensterren.
BEN APELDOORN
