Bacteriën overleven ruimtereizen
Muziek maken met je oog
Gezondheid
ft
Te weinig handen
'Bescherm kinderen
tegen zonnebrand'
Alle zwangeren testen op
HIV bespaart kosten
'Dipje' 's nachts goed voor de hersenen
DAG 8 MEI 2000
REDACTIE MARGOT KLOMPMAKER 023-5150261
is lang geleden, dat ik voor me zelf op het spreekuur
i", zegt de heer Sterk als ik hem begroet. „U weet wel,
n niet snel ziek, en ze hebben me op het werk veel te
nodig, maar zaterdag heb ik me na de dienst toch
Lr afgemeld". Meneer Sterk is verzorgende in een psy-
jeriatrisch verpleeghuis. Hij werkt er al 20 jaar, met
jer. De mensen zijn blij met hem. Ik vraag naar zijn
hten. „Pijn aan de zijkant, bij mijn heup", vertelt hij.
zweet brak me uit toen ik een patiënt moest optillen,
oals u weet, ze geven vaak niet mee",
rdaad, bij onderzoek besluit ik aanvullend maar een
te maken. Hij is gespierd, kan goed tillen, maar de
rpijn zoals hij het noemt zit op een gekke plek. Ik
i 1 i meer naar zijn werkomstandigheden. „Het is niet
V\ we werken met twee verzorgenden op 33 psychoge-
ische patiënten. Afgelopen weekend was het feest, de
A ingin kwam op de televisie, dan willen ze dat nog wel
graag zien. Maar samen konden we niet iedereen
tienen uit bed helpen, en wassen. Zelfs met een nit-
Ikracht red je dat niet. Door de zwaarte van het werk
nu een hoog ziekteverzuim, bijna een derde van de
isen is ziek. Het is logisch ook, we werken onder druk,
;aat een salaris tegenover dat niet meer in verhouding
en er is geen uitzicht dat het gaat veranderen. Ik doe
vak met liefde, dat weet u wel, maar ik ben nu ook
ir gezwicht. Zo kan het niet langer',
leer Sterk zeurt nooit, ik ken hem vooral door de zorg,
lij ook nog voor zijn hoogbejaarde ouders had. Hand-
iandiensten in de avond en weekend, en ook nog
's morgens als hij vrij was door de wisseldienst. Hij
hun spreekbuis, tot zijn moeder uiteindelijk ook ver-
igd moest worden, doordat haar echtgenoot het niet
jr kon bolwerken. Thuis was alles zo moeilijk, dat bei-
htelieden het nu beter hebben. Doordat de zorg is
jenomen, kunnen ze ieder voor zich de ander meer
>n. Zo heeft een opname in een verpleeghuis ook weer
le kanten. Het ligt voornamelijk aan de aandacht en
ins fe, die vanuit de verzorging gegeven kan worden.
leneer Sterk vertrokken is naar de afdeling radiologie
it mevrouw De Goede op het spreekuur. Zij komt voor
ilekje aan haar voet. „Het is maar een kleinigheidje,
(r ik heb mijn voeten zo nodig. In het verpleeghuis
mijn man is opgenomen, hebben ze te weinig hulp,
bekend. Ik ga er nu bijna dagelijks heen om hem te
eT fcen bij het eten. De andere mensen op de afdeling
t ik ook wel eens een handje. Ze zijn vaak in de war, ze
in op een gesloten afdeling. Maar 's avonds helpen
verzorgenden 35 mensen. Ze nemen me al een beet-
het team op, maar ik waarschuw ze altijd, dat ze niet
uie kunnen rekenen! Uiteindelijk ben ik ook wat op
^lijd, en ik wil er voornamelijk voor mijn man zijn. We
■ten nog vaak goede momenten."
lezelfde dag twee verhalen die zo op elkaar aanslui-
het gaat om zorg, en onmacht om samen de kwaliteit
leden die de zieken en ouderen zo nodig hebben. Voor
jmilie is het verdriet dubbel, als ze zien dat hun vader
Oioeder niet bijtijds gewassen wordt of verschoond.
I /|r waar in de thuissituatie de zorg vaak één Qp cén is,
iten de verzorgenden in de verpleeghuizen continu
le ene patiënt naar de andere lopen om hen bij te
Dat betekent roofbouw plegen, en hoge ziektewet-
:entages!
weemoed denk ik aan de verhalen die een oudere col-
aan me vertelde over zijn hoofdzuster. „Als internist
ik zo blij met haar, ze was als een moederkloek, die de
[enten en de verpleegkundigen de zorg gaf die ze nodig
len. Ze had overzicht over de afdeling; als er een jon-
ioeder lag, informeerde ze hoe het thuis reilde en zeil-
!n regelde iets als dat nodig was. Ze wist bij mijn och-
ronde ook precies hoe de patiënt het maakte, had de
Jal in haar hoofd, als ik langs kwam. Ze wist of hij goed
ioe de urine en ontlasting was, maar ook van zijn zor-
Als er een momentje vrij was, maakte ze een praatje
le afdeling. Maar ook voor haar meestal jongere colle
ga's zorgde ze. Het was een hecht team,
dat samen bergen werk kon verzetten en
de sfeer op de afdeling was goed".
Nu er zoveel handen aan het bed te kort
zijn, is er geen ruimte meer voor zo'n
functie. Of zal deze zorgwekkende situa
tie straks juist weer leiden tot rust en
sfeer in hekziekenhuis?
MARIEKE VAN SCHIE, huisarts
oor dat kinderen geen
:and oplopen. Dat is de
jkste maatregel ter
ling van huidkanker,
oord zongedrag is ze-
kindertijd van groot
en dermatologen van
ziekenhuizen in het
nummer van het Ne-
Tijdschrift voor Ge
ide. Het aantal gevallen
Ikanker is de laatste
n jaren sterk gestegen
u op ongeveer 18.000
leder jaar sterven er
jr 500 mensen aan een
n huidkanker,
gemeen erkend dat
ige blootstelling aan ul-
te straling op de kin-
jd een risicofactor is
ontstaan van huidkan-
itere leeftijd. In de kin-
taan mensen het mees-
aan UV-straling. Na het
wanneer de school
meer tijd in beslag gaat nemen,
neemt die blootstelling weer af.
Voor iedereen, maar zeker voor
kinderen geldt: zoek de scha
duw op, zeker tussen 12.00 en
15.00 uur, wanneer de zon op
zijn hoogst staat en de zonne
kracht het sterkst is. Draag be
schermende kleding, zonne
hoed, zonnebril. Gebruik een
antizonnebrandcreme en bouw
tolerantie tegen de schadelijke
effecten van de zon geleidelijk
op.
De meeste ouders denken tij
dens de vakantie of een dagje
naar het zwembad wel aan goe
de bescherming. Maar ook als
kinderen gewoon op straat of in
de zandbak spelen, is het be
langrijk daarvoor te zorgen, al
dus de dermatologen.
Zij raden het gebruik van zon
nebanken door kinderen onder
de 16 ten sterkste af.
'Leven veel taaier dan we denken
Sommige soorten bacteriën
zijn bestand tegen de omstan
digheden die in de ruimte
heersen. Vermoedelijk kunnen
ze eeuwenlang sluimerend
door de ruimte trekken, diep
verborgen in meteorieten. Als
dat juist is kunnen de eerste
kiemen van het leven op aarde
uit de ruimte zijn gekomen.
En... het moet dan in het heel
al wemelen van leven.
Ruimtebiologe Gerda Horneck
werkt met een aantal collega's
van het Duitse DASA-Instituut
voor Ruimtegeneeskunde (IAM)
al een paar jaar met bacteriën.
Het onderzoek wordt betaald
door de Europese ruimtevaart
organisatie ESA. De onderzoe
kers willen er achter komen of
en hoe lang bacteriën bestand
zijn tegen de condities in de
ruimte. Biopan Survival Experi
ment (BSE) heet het project.
Grotere organismen houden
het in de ruimte geen seconde
uit zonder bescherming. Want
in de interplanetaire ruimte is
het kouder dan 200 graden on
der nul. Er is geen greintje lucht
en het zit er vol schadelijke
straling, zowel van de zon als
van elders uit de ruimte.
Maar bacteriën vormen een an
der verhaal. Op virussen na zijn
het de kleinste wezentjes die
een zekere stofwisseling heb
ben. Bovendien zijn ze tot iets
heel zeldzaams in staat: ze kun
nen sporen vormen als de om
standigheden hen daartoe
dwingen. Zoiets als diepgevro
ren mensen in beschermende
cocons voor jarenlange ruimte-
Onderzoekscellen voor bacteriën zoals die worden gebruikt in de ruim
tesimulator voor het Biopan Survival Experiment. Elke cel is ongeveer
één centimeter groot en is voorzien van een kwartsvenstertje.
FOTO OPD ESA
reizen. De in maart vorig jaar
overleden cineast Stanley Ku
brick illustreerde dat al in 1968
in zijn legendarische film 2001,
A Space Odyssee. „Ik heb die
film vorig jaar nog gezien op
tv," zegt Horneck. „Maar de tijd
waarin wij tot zoiets als spore
vorming van onszelf in staat
zouden zijn, dat maken onze
kindskinderen misschien pas
mee. Veel te moeilijk voorlo
pig"
„Van bacteriesporen," zegt
Horneck, „is al lang bekend dat
ze buitengewoon goed bestand
zijn tegen bizarre omstandighe
den. Extreme kou, droogte en
warmte. En dat gedurende ja
ren. Juist toen wij, in 1996, had
den voorgesteld om onderzoek
te doen naar de vraag of sporen
ook bestand zijn tegen de con
dities die in de ruimte heersen,
werd in de Verenigde Staten
door NASA-onderzoeker Dave
McKay bekend gemaakt dat
men fossiele bacteriën had ge
vonden in een van de planeet
Mars afkomstige meteoriet."
Het pleit was toen gauw be
slecht voor de onderzoeksplan
nen van Horneck en haar team,
waarbij zich ook biochemici
van NASA's Ames Research
Center in het Amerikaanse
Moffett Field hadden aangeslo
ten. Nu is men ruim drie jaar
verder met het onderzoek en
het ziet er hoopvol uit: de spo
ren van die beestjes blijken in
derdaad heel wat te kunnen
verdragen in hun ongeveer een
centimeter grote proefkamer-
tjes in het Bioplan-toestel.
„We concentreren het onder
zoek op sporen van bacterie-
soorten waarvan bekend is dat
ze extreme omstandigheden
kunnen overleven," aldus Hor
neck. „Ze zijn gedurende
twaalfenhalve dag in Bioplan-
cellen in een ruimtesimulator
hier in ons laboratorium bloot
gesteld aan ruimtelijke condi
ties. De ene verzameling soor
ten bijvoorbeeld alleen aan ul
traviolette (uv) straling, een an
dere serie alleen aan vacuüm,
zonder lucht dus, weer een der
de serie aan beide omstandig
heden en ga zo maar door."
De resultaten liepen, afhanke
lijk van de soort bacteriesporen,
sterk uiteen. Eén bacteriesoort,
die alleen uv-straling had moe
ten doorstaan, bleek bij het
'ontwaken' uit het sporestadi
um, ineens tien keer sneller tot
celdeling over te gaan. Het
sterftecijfer van dezelfde soort
behandeld met uv en vacuüm
steeg echter met een factor
drie.
Van een andere bacteriesoort,
die voorkomt in afzettingen van
zeezout op kusten, overleefde
meer dan de helft de combina
tie uv en vacuüm niet als gevolg
van schade aan het erfelijk-
Muziektherapeute Marlies Brandt demonstreert de sound-beam.
Muziek maken. Niet door een
instrument te bespelen, maar
door het maken van heel kleine
bewegingen. Zoals het bewegen
van je vinger. Of het knipperen
met je oog. Je tong uitsteken
kan ook. De zogeheten 'sound-
beam doet de rest.
Aan de ziekte van Huntington
lijdende bewoners van ver
pleeghuis Huilenoord in Beek
bergen hebben dankzij dit ver
nuftig apparaat een nieuwe we
reld ontdekt. Zij zijn de eerste
patiëntengroep in Nederland
die over zo'n sound-beam be
schikken. Het plezier dat ze er
aan beleven en het trotse gevoel
dat ze eraan ontlenen, geven
hun meer eigenwaarde. Boven
dien doorbreekt het hun isole
ment, waarin ze door de ziekte
terecht zijn gekomen.
Huntington is een erfelijke,
complexe en invaliderende
ziekte, die zich onder andere
kenmerkt door het ernstig ver
stoord geraken van de spraak
en door bewegingsonrust. Door
dat laatste is de weg van actief
muziek maken op welk niveau
dan ook afgesneden, terwijl dat
juist als uitlaatklep van emoties
en als communicatiemiddel be
langrijk kan zijn.
Maar de introductie van de
sound-beam in Huilenoord
biedt deze groep bewoners de
mogelijkheid voortaan op eigen
wijze te musiceren. Het appa
raat zendt een bundel ultrasone
signalen uit en luistert als het
ware naar de echo's die worden
teruggekaatst als er iets in de
straal beweegt.
Afhankelijk van de afstand wor
den verschillende signalen ge
geven aan een geluidsbron die
vervolgens tal van tonen produ
ceert. De lengte van die straal
kan worden ingesteld van der
tig centimeter tot zes meter.
Dat geeft de mogelijkheid om
de straal op diverse manieren te
manipuleren. Zo kan iemand
met een hele kleine beweging
werken, maar ook kunnen
mensen met hun rolstoel door
de straal rijden. Bovendien kan
de straal bijvoorbeeld boven of
onder beweegbare onderdelen
van een elektrische rolstoel
worden gehouden zoals de
voet- en beensteun. Door met
de betreffende onderdelen te
bewegen, ontstaan verschillen
de tonen.
Muziektherapeute Marlies
Brandt, zeven jaar geleden spe
ciaal aangetrokken voor de
Huntington-patiënten in Hui
lenoord, vat het aldus kort sa
men: „Met het doorbreken van
de straal, wordt de stilte door
broken en daarmee ook het iso
lement." Ze ontwikkelde een
methode om samen met haar
cliënten liederen te schrijven.
Nu soleren ze met behulp van
de sound-beam ook nog in die
eigen liederen.
heidsmateriaal DNA. De bio
chemische verbindingen van de
DNA-strengen bleken niet be
stand tegen de ruimtelijke con
dities. Waardoor de andere
helft wel overleefde wordt nog
onderzocht.
„Bemoedigend dus, maar we
zijn er nog niet," concludeert
Gerda Horneck. „Wat is in feite
twaalfenhalve dag in een aardse
ruimtesimulator vergeleken
met een verblijf van een paar
miljoen jaar in de echte ruimte,
binnenin een van Mars wegge
slagen brok steen? Een opvolger
van Bioplan zal naar verwach
ting in 2003 naar het internatio
nale ruimtestation ISS worden
gebracht voor een verblijf van
anderhalf jaar. Vastgemaakt
aan de buitenkant van het sta
tion. Maar misschien kunnen
we al eerder een stukje Bioplan
meesturen met een of andere
satelliet. Het beroerde is dat het
zo verschrikkelijk veel moet
kosten."
De onderzoekers werken aan
een eerste artikel over hun on
derzoeksresultaten voor een
wetenschappelijk tijdschrift.
„Maar dat hebben we niet voor
de komende zomer klaar," zegt
Horneck. „Dit soort onderzoek
vergt veel tijd en is heel ar
beidsintensief. Maar ik durf nu
al te zeggen dat het me zou te
genvallen als sporen van som
mige bacteriesoorten een lang
durig verblijf in de ruimte niet
zouden overleven. Echt: leven
is veel taaier dan we denken."
BEN APELDOORN
Medicijnen
prostaatkanker
werken niet
De extra medicijnen die patiën
ten met prostaatkanker gebrui
ken helpen niet of nauwelijks.
Ze hebben wel vervelende bij
werkingen. Dat blijkt uit een ar
tikel van onderzoekers van het
Nederlands Kanker Instituut in
het medisch tijdschrift The
Lancet. Wanneer een prostaatt
umor niet met een operatie ver
wijderd kan worden, bestaat de
behandeling uit castratie of me
dicijnen. Dit moet de productie
van mannelijke hormonen in
de zaadballen stoppen die ver
dere groei van de tumor kun
nen veroorzaken. Om hormo
nen die nog achterblijven uit te
schakelen, schrijven artsen
sinds de jaren tachtig extra me
dicijnen voor.
Bijna driekwart van de patiën
ten sterft echter na vijfjaar, of
zij deze medicijnen nu nemen
of niet. Dat blijkt uit de gege
vens van meer dan 8000 patiën
ten die O. Dalesio, hoofd statis
tiek van het Nederlands Kanker
Instituut, analyseerde. De nieu
we medicijnen, zoals flutamide
en nilutamide, kunnen diarree
en bloedarmoede veroorzaken.
Volgens de onderzoekers is het
nog niet mogelijk vantevoren
vast te stellen welke patiënten
baat hebben bij extra medicij
nen. Bij bortskanker is dat wel
mogelijk. Volgens co-onderzoe
ker M. Clarke van de Universi
teit van Oxford is een onder
zoek onder duizenden mannen
nodig om een soortgelijke me
thode bij prostaatkanker te ont
wikkelen.
Uit kostenoverwegingen is het
zinvol om alle zwangere vrou
wen in Amsterdam op hiv, het
virus dat tot aids leidt, te testen.
Dat schrijven onderzoekers van
de Rijksuniversiteit Groningen,
van de Amsterdamse GG&GD,
van het Londense Imperial Col
lege en van het Rijksinstituut
voor Volksgezondheid en Mi
lieu in het Nederlands Tijd
schrift voor Geneeskunde.
In hun studie hebben de onder
zoekers de kosten die met een
algemene screening gepaard
gaan, vergeleken met die voor
levenslange behandeling van
kinderen die tijdens de zwan
gerschap door hun moeder met
HIV worden besmet. Op grond
van Engels onderzoek worden
deze laatste kosten voorzichtig
geschat op zeker tweehonderd
duizend gulden. Bij de bereke
ning van de kosten verbonden
aan een algemene screening ligt
het accent niet zozeer op de
kosten voor de screeningstest.
Deze zijn relatief laag. Kosten
worden vooral gemaakt om, bij
gebleken besmetting, de over
dracht van hiv van moeder naar
kind te voorkómen.
Dat is goed mogelijk door de
zwangere met medicijnen te
behandelen, haar kind met een
keizersnede ter wereld te bren
gen en door de pasgeborene
geen borst- maar flesvoeding te
geven. Het is bekend dat met
deze drie maatregelen de kans
dat het virus van moeder op
kind wordt overgedragen, aan
zienlijk daalt - van 30 naar 2
procent. Op grond van gege
vens van twee ziekenhuizen en
een verloskundige praktijk in
Amsterdam hebben de onder
zoekers voorzichtig geschat, dat
zonder algemene screening tus
sen de vijf en vijftien van de
jaarlijks 10.000 zwangere vrou
wen in de hoofdstad hiv-posi-
tief zijn zonder het te weten. De
kosten verbonden aan het op
heffen van die onwetendheid
door een algemene screening
en aan de te nemen maatrege
len om HIV-overdracht van
moeder naar kind te voorkó
men, blijken in alle gevallen la
ger uit te vallen dan de levens
lange zorgkosten voor met HIV
geboren kinderen bij niet-
screenen.
HENK HELLEAAA*
FOTO GPD TOM VAN DUKE
Brandt is erg enthousiast over
het apparaat dat dankzij een
gift van de stichting Actie '68
kon worden aangeschaft. „De
mensen ontdekken dat ze toch
nog wat kunnen presteren on
danks dat alle functies eigenlijk
alleen maar achteruit gaan. Het
effect van de sound-beam is erg
groot. Het is zelfs verbazing
wekkend hoe het stimuleert om
willekeurige bewegingen te ma
ken."
De muziektherapeute gebruikt
een synthesizer als geluidsbron
die ter begeleiding meespeelt.
Zo kunnen de bewoners vanuit
hun eigen beleefwereld invul
ling geven aan verschillende,
ingeprogrammeerde genres.
Van orgelmuziek via blues tot
house aan toe.
PUZZEL
ord-min-een
gevraagde woord invullen, maar een woord dat bestaat uit de letters van het gevraagde
dezelfde volgorde min 1 letter. (B.v. Omschrijving "dierenverblijf". Antwoord zou zijn
naar ingevuld moet worden "sta"of "tal". Welke van die twee het moet worden, moet
it de kruisende woorden.)
taal: 1. Loofboom; 5 erg; 7. wilskrachtig; 8. drietal; 9. kampeerverblijf; 11 dompteur;
drand, 16. gezet; 17. vis; 18. tijding; 19. oever; 20. knaagdier; 22. ongetrouwde
dame; 25 legerleiding; 27. spelonk; 29. geestelijke; 30. vaartuig; 31 lot zonder prijs
2. Roofdier; 3. enig; 4. grote vlieg; 5. elegantie, 6. deel v.d. voet; 8. leervak op school;
chtswagen; 12. tovenaar; 13. wettig; 15. rad; 16. hijswerktuig; 19. zuivelproduct;
ibaar beroep; 22. Oosters tovenaar; 23. heuglijke viering; 24. aanleggen;
werktuig; 28. ploegsnede.
ng van zaterdag:
>NTAAL: 1. Vinding; 7. ik; 8. oen, 10. ze; 11. spruw; 13. Est; 15. ido; 17 Tripoli;
19 des; 21. tinne; 25. rij; 26. Lea; 27. or; 30. olifant.
^AL: 2. lo; 3. dier; 4. no; 5 mime; 6. velo, 8. op; 9. nu; 11. strot; 12. wilde; 14. sta;
18. murw; 20. Sara; 22. il; 23. neef; 24. na; 28. ijl; 29. in.
Mensfimnet een hoge bloed
druk maken meer kans op
schade of afwijkingen aan de
hersenen dan anderen. Dat
komt omdat zij tijdens de slaap
geen 'dipje' hebben in hun
bloeddruk, waardoor onmerk
bare sub-klinische beroerten
kunnen optreden.
Daarnaast hebben de 'non-dip-
pers' meer last van een snellere
verstandelijke veroudering en
een hogere kans op problemen
met de nieren en de hartspier.
Dat heeft onderzoeker dr. M.
van Boxtel van de Universiteit
Maastricht bekendgemaakt. Hij
begint nieuw onderzoek naar
de relatie tussen hoge bloed
druk en hersenschade onder 51
dippers' en 51 'non-dippers'.
In Nederland hebben zo'n
150.000 mensen een beroerte of
herseninfarct gehad.
Uit onderzoek van de Rijksuni
versiteit en het Academisch
Ziekenhuis in Groningen blijkt
dat patiënten die een beroerte
overleven, hun problemen op
een heel andere manier ervaren
dan hun naasten. Dat kan lei
den tot onbegrip in de omge
ving van de patiënt, die soms
denkt dat de patiënt treitert.
Er is vrijwel geen nabehande
ling, zodat veel beroerte-pati
ënten thuis uit het zorgcircuit
raken. Neuropsychologe dr. J.
Holstenbach gaat daarom nog
dit jaar een nieuw, experimen
teel nazorgcentrum opzetten
voor Noord-Nederland. Per jaar
kunnen er zo'n vijfhonderd pa
tiënten met niet-aangeboren
hersenletsel terecht voor dag
behandeling. „Ik kan ze niet ge
nezen, maar ik kan de situatie
wel draagbaar maken, ook voor
hun naasten", aldus Holsten
bach.
Volgens haar is vooral de belas
ting voor de partner groot „Na
twee jaar gaat het vaak slechter
met de partner. Er komen ruim
drie keer meer depressies voor
bij deze partners dan bij leef
tijdgenoten."
Ze wijst erop dat de helft tot
driekwart van de patiënten last
heeft van stoornissen met ge
heugen, aandacht, spraak en
waarneming. „Ook hebben de
meeste patiënten last van prik
kelbaarheid, verlies van initia
tief, veranderde seksualiteit en
persoonlijkheidsveranderin
gen.'' Veel problemen zijn blij
vend.
Verder heeft de Hersenstichting
zes jonge onderzoekers aan het
werk gezet om nieuw onder
zoek te verrichten naar onder
meer Alzheimer.
