'Mystiek laat zich niet dwingen'
ZATERDAG 6 MEI 2000
Marten Toonder leeft in Ierland dich bij Keltische traditie
Marten Toonder, de
geestelijke vader van onder
meer de stripfiguren Ollie
B. Bommel en Tom Poes,
tekende en schreef in zijn
lange loopbaan voor
vrijwel alle kranten in
Nederland. Hij heeft de
leeftijd der sterken bereikt -
bijna 88 jaar. Vanuitzijn
'Bommelstein' in het Ierse
Greystones waar hij sinds
de jaren '60 woont,
verwoordt hij nu zijn visie
op het leven, meteen flinke
dosis Keltische mystiek. Al
moesten wel eerst
'grondstoffelijke' zaken
rond een nieuwe website
van zijn nog steeds
florerende bedrijf worden
geregeld.
e zou zeggen dat 't het landgoed even
I buiten Rommeldam is. Maar het ligt
midden in het vriendelijke plaatsje
ystones, even onder Dublin, aan de Ierse
Zee. Je denkt onmiddellijk dat de heer des
een onderneming die in hoogtijdagen werk
bood aan 118 mensen. „En zo was ik inmid
dels ook zakenman geworden. Ik vond het
niet leuk, maar ik moest. Toch heb ik mijn
beste tijd, althans in Nederland, gehad i;
huizes Heer Bommel zelf is, maar het is zijn jaren na de oorlog toen het morele de over-
vader, nou ja, zijn geestelijk vader: Marten hand had. Als je je bedrijf goed draaiende
Toonder. De Heer heeft zojuist de laatste wilde houden, was het namelijk tevens nodig
hand gelegd aan zijn testament, „zodat mijn dat je je leerde inleven in een ander."
studio door kan blijven gaan. Ja, dat soort Het was ook in die tijd, begin jaren '50, dat
dingen moet men nu eenmaal doen als men
ouder wordt. Ik word binnenkort 88."
En passant heeft hij zijn goedkeuring gege
ven aan de opbouw van een website. „Het
zijn de zakelijke dingen van het leven, heel
hij de behoefte voelde om de strip die hij al
tijd zelf had geschreven meer inhoud te ge
ven. „Ik had toen zo'n drieduizend Tom
Poes-strips gemaakt en ik dacht: Het begint
routine te worden. Ik ga iets maken waar ik
vervelend allemaal en erg tijdrovend. Maar je in geloof, waar ik warm voor loop. Ik ga er
moet wel. Het is De Toekomst." echte karakters van maken. Als je een bevlo-
Maar de papierwinkel is eindelijk gesloten gen striptekenaar aan het werk ziet, dan zie
en nu leest hij 'De Tao', de oosterse leer die je hem zelf ook acteren. Dan kijkt hij beurte
de aandacht leidt naar de weg van het mid- lings boos, verdrietig, verbaasd en hooghar-
den, „tussen licht en duisternis, het goed en
het kwaad. Met dat soort dingen houd ik me
nu bezig."
Zijn huis is beeldschoon, de warmte straalt
er van af en er wordt ook zo goed voor ge
zorgd. A propos, waar is Joost? Joost is Nora,
de huishoudster. Ze heeft net de open haard
aangemaakt en nu komt ze binnen met het
verzilverde koffïestel en een schaal met Ierse
pastries. Intussen maakt heer Toonder het
ng..
Binnen twintig seconden trekt de hele
bonte Bommelstoet voorbij: Van Kwetal tot
De Cantecler, van Dickerdack tot Dorknoper.
En Bommel zelf natuurlijk, die in die tijd, in
de woorden van zijn schepper „een veel gro
tere mond kreeg." En: „Tom Poes verdween
toen een beetje naar de achtergrond."
Hoe kan hij dat nou zeggen: Tom Poes is
er toch altijd. „Hij is slim, hij heeft oplossin-
cadeautje open dat ik voor hem heb meege- gen, maar dat je kan nadenken, betekent nog
bracht. In Bommelpapier. „Goh, ik wist niet niet dat je een rijk zielenleven hebt. Dan heb
eens dat dat bestond." Het boekje Wat zeg- je wat de Engelsen 'mind' noemen. Logisch
gie? Azzie val dan leggie! van Jan Oudenaar- denken is niets dan gescharrel van de herse
den blijkt een snaar te raken. Het is een nen. Stoffelijke gedachten hebben met ziel
speurtocht naar het dialect van Rotterdam, en geest niets te maken. Zo kan je in het za-
Ik dacht dat hij dat wel leuk zou vinden, iets kenleven praktische oplossingen hebben,
van z'n wortels. „Rotterdam heeft altijd nog Dan heet je 'slim', maar dat betekent nog
een warme plaats in mijn hart, althans: zoals niet dat je dingen ook werkelijk en diep-
het was, want ze hebben die stad heel lelijk gaand beleeft."
gemaakt, hoor. Maar ja, hier en daar zijn nog Tom Poes hield zijn diepere gedachten
stukken waarvan je zegt: die hebben het ei- toch altijd voor zichzelf? „Nou ja, als het
gen karakter bewaard. Het gebeurt hier in waar is wat u zegt, dan heeft hij misschien
Ierland ook: alles platmaken. Zodat het au- wel karakter, maar dan is hij te moeilijk voor
thentieke wordt teruggedrongen. The Celtic mij. Ik ken Bommel, omdat ik op hem lijk.
Tiger noemen ze dat. De vooruitgang!" Dat zei Phiny, m'n eerste vrouw, tenminste.
tt Ze las altijd mijn verhalen voordat ze werden
VERHALEN gepubliceerd en dan zei ze: 'Jij bent Bom-
Zijn jeugd in het vooroorlogse Rotterdam mei'."
heeft hij met liefcje beschreven in zijn (drie
delige) autobiografie. Welbeschouwd heeft
hij vrijwel alles uit zijn leven beschreven en
Marten Toonder: „Er kunnen je hier prachtige dingen overkomen die door de materialistische
wetenschap nog niet zijn verklaard."
Geest
Langs lange lijnen denken, het verleden
zo hoort het ook als je een goede autobiogra- koesteren, de goede dingen des levens waar-
fie maakt. Ook die paar maanden die hij op deren, kortom een heer van stand. „Ik heb
de Academie doorbracht en waarin hij naar altijd geprobeerd om met m'n verhalen bui
eigen zeggen 'niet veel heeft geleerd.' „Daar ten de tijd te blijven. Het is mij om de men-
moest je dode uilen tekenen, opgepropte ui- selijke geest gegaan, die van alle tijden is.
len, of gipsen beelden. Wat is daar nu aan? Ik Zijn opstandigheid, laksheid, dapperheid,
ben er afgeknapt. Ik wilde verhalen maken." Het zijn de eigenschappen die van alle men-
Later zou hij een aantal jonge talenten de sen zijn en die bij de een zus uitwerken en
kans geven om het vak in de praktijk te leren, bij de ander zo, maar waarvan de grondtoon
Toen stond hij inmiddels aan het hoofd van altijd dezelfde is. En dat mensen altijd zoe-
Een van de foto's uit een serie over Toonder van fotograaf Fjodor Buis. De foto's zijn tijdens de Stripdagen op 3 en 4 juni in Haarlem te zien.
ken naar iemand die begrijpen wat ze bedoe
len. Die beer roept dat niet voor niets. Woor
den zijn zo ontoereikend.
De Kelten schreven niet. 'Het geschrevene
is dood', zeiden ze. Want dan liggen je ge
dachten vast. Daar zit iets absoluuts in dat in
strijd is met de natuur van de menselijke
geest die steeds in beweging is. Je hebt het
zelfs al met het gesproken woord. Wat ik
vandaag zit te praten, dat zal ik morgen wel
licht anders zeggen of helemaal niet zeggen.
Toch is de bedoeling achter die woorden een
constante. Daarom stoelt een goed huwelijk
op begrip, niet op praten, op woorden. Als
het weten van wat er achter de woorden
schuilt er niet is, loopt het altijd vast. Dan
word je kwaad, dan gaan ze schreeuwen.
Want het gaat niet altijd om wat er wordt ge-
zegd.
Het gaat om. zo u wilt, het gevoel. En nu
moet ik oppassen, want voordat je het weet
word je voor zwever uitgemaakt. Het gevoel
voor wat er achter de dingen zit. Dat is wat
we, Phiny en ik, in 1953 toen we hier voor de
eerste keer kwamen, ervaar-
den. Het is allemaal aan het
verdwijnen. Zoals de Faerie-
ringen. Die waren heel nor
maal hier. Magische kringen,
vaak op de top van een heuvel,
omzoomd door eiken, waar
binnen volgens het bijgeloof
de Shee hun uitgangen had
den. Die Shee hadden in een
ver verleden oorlog gevoerd
met de Kelten. Ze waren ver
slagen en ze hadden zich te
ruggetrokken onder de grond.
Maar af en toe, op sommige
plaatsen konden ze tevoor
schijn komen. Het waren we
zens die hun eigen trilling
konden verlagen, zodat ze on
zichtbaar werden. Dus je
moest terdege op je tellen pas
sen. Die ringen werden geres
pecteerd.
Op de Aran-eilanden, voor
de Westkust, werden in die tijd
nog Keltische offerdiensten
gehouden. Daar hebben ze
toen een rooms-katholieke
priester op afgestuurd: om de
'boze' geesten uit te bannen.
Dat is opmerkelijk. De rooms-
katholieke kerk erkende dus
wel degelijk dat er een geest
was. Anders hoef je hem niet
uit te drijven, toch.
In Maam, in het noorden
van Ierland, heb je de bewe
gende stenen. Op een zelfde
dag elk jaar, op Halloween,
rollen ze van de berg af. Dan is
het dus zaak dat je binnen
blijft. Madame Blavatsky
schrijft daar zelfs over in haar
boek Isis Ontsluierd. Ik heb de
plaats waar dat naar verluidt
gebeurt kunnen vinden. Sinds
de komst van het Christendom
valt Halloween op Allerzielen,
2 november. Dat is geen toe
val. De katholieke kerk heeft
hier, ook letterlijk als het om
kerken gaat, op de oude tradi
ties gebouwd. In feite is het
Christendom relatief van vrij
recente datum. En met welk
recht? Voor het Kruis. Ik heb
nooit de nadruk op dat kruis
begrepen. Ik heb het altijd een
heftig martelwerktuig gevon
den. Moet je daar de wereld
beter mee maken? Terwijl de
wederopstanding de clou van
FOTO'S FJODOR BUIS
Jezus' bestaan was. Als het al zo is gebeurd,
hoor. Maar hier in Ierland is een veel ouder
geloof dat door dat nieuwere geloof heen
loopt. Wij, en wij niet alleen, hebben dat in
Ierland een paar keer ervaren. Er kunnen je
hier prachtige dingen overkomen die door
de materialistische wetenschap nog niet zijn
verklaard. Je moet ontzettend voorzichtig
zijn met het vertellen van dat soort ervarin
gen. Voor je het weet, wordt het een anekdo
te. En niet iedereen ervaart op de plaatsen
waar het jou is overkomen hetzelfde."
Hij doelt op een ervaring die Phiny en hij
hadden in de westelijke provincie Clare waar
een lough (een meer) een vreemd bewegen
de oppervlakte vertoonde. Het kollende meer
Doo werd de titel van het derde deel van zijn
autobiografie, waarin hij ook zijn vestiging in
Ierland beschrijft. „Honderden mensen zijn
naar aanleiding van dat boekje naar het
meer Doo gegaan."
En? „Niks gevonden natuurlijk."
En dan is daar eindelijk die oprechte lach.
„Mystiek laat zich niet dwingen."
Toonder vervolgt: „Wat geest eigenlijk is, laat
zich niet in woorden uitleggen. Ik kan het
hebben over mijn lichaam dat veroudert en
dat doet het zeker. Ik voel dat niet. Ik zie het
alleen als ik in de spiegel kijk. Gelukkig is
mijn geest nog goed, zeg je dan, maar ik be
doel mijn hersens en hersens zijn ook mate
rie. Shakespeares hersens zijn al lang dood,
maar zijn geest leeft nog steeds."
Balans
Als je zo oud bent als ik en ik ben echt oud -
iemand van 60 vind ik jong - dan ga je be
schouwen, terugkijken, de balans opmaken.
Zo veel mensen om me heen zijn weggeval
len, Phiny, Thera, m'n tweede vrouw, een
paar van mijn kinderen. Dat is een raar ge
voel. Het maakt dat je niet helemaal gelukkig
bent. En toch zie je dat er een lijn in het le
ven zit. Je hebt het kwaad nodig voor het
goed. Ik heb ooit eens een gesprek gehad
met een Jezuïet. Uitgerekend iemand van die
orde zei tegen me: 'Als je goed doet, doe je
het voor God en als je kwaad doet, doe je dat
ook voor God, maar het is beter als je weet
wat je doet.' Het heeft jaren geduurd voordat
ik de wijsheid daarvan In^ag.
Schuld en hoete, oorzaak en gevolg: we
hebben er allemaal mee te maken. Sommige
dingen krijgen we, zo lijkt het, in de schoot
geworpen, voor andere dingen moet je
moeite doen of het zit je domweg op bepaal
de punten tegen. Dat is allemaal niet voor
niets. Het is de ontwikkelingsgang van de
ziel. En de wetenschap, zo kan je steeds va
ker lezen, begint te raken aan mystiek die er
sinds eeuwen en eeuwen is geweest. Ik heb
het idee dat sommige dingen die ik in de
Bommelverhalen heb geschreven nu pas uit
komen. Ik heb het eens gehad over het Ku-
kel-effect. Een medewerker van de universi
teit van Maastricht heeft me gevraagd of iets
dat daar was uitgevonden, die naam mocht
dragen. Het komt er op neer dat nu de ener
gie van een mens zichtbaar kan worden ge
meten. Daar zie je al dat het materialisme
overgaat in het geestelijke. Het is goed dat de
mens zich vragen blijft stellen. En dat men
sen lezen.
Ik heb het geluk gehad dat zelfs van minis-
terswege strips taboe waren. Tenminste de
strips van drie plaatjes met een ballonnetje
boven de figuurtjes. Ik kon daar niks mee.
Wat kan je daar nou in kwijt? Ja, 'Oh' en 'Jee'
en 'Beng'. De toenmalige minister vond dat
tekeningen wel mochten, maar dat er een
verhaal bij moest, want de jeugd moest leren
lezen. En kranten vonden dat toen ook. Daar
kon ik van profiteren. Als ik al iets te beteke
nen heb gehad, zit het daarin."
ELS SMIT
