Dier reageert op emoties mens Computer helpt een handje mee In Natura Plunderaars WOENSDAG 3 MEI 2000 160 redactie margot klompmaker 023 Ze waren een beetje laat dit jaar, de vliegenvangertjes, maar deden onmiddellijk na aankomst van zich spreken. Met veel misbaar joegen ze de pimpelmezen uit het nest kastje dat ze blijkbaar als het hunne beschouwden, maar door de brutale mezen was gekraakt. Het nestje werd door het vlieggat naar buiten getrokken en daar aan stukken gescheurd. Van de brokstukken en rafels begon mevrouw vliegenvanger vervolgens zelf een nest te bouwen. Haar echtgenoot had inmiddels zijn vaste stekkie ingeno men op een laaghangende eikentak. Dit wil niet zeggen dat hij daar stil zat. Vliegenvangers zijn drukke vogeltjes. Geen seconde houden ze hun gemak. Opgewonden schuifelen ze heen en weer op hun tak of paaltje om tel kens weer bliksemsnelle fladdervluchten te ondernemen naar passerende insecten. Ze pakken hen gewoon uit de lucht. Maar dikwijls scharrelen ze ook gewoon door boomkruinen of in het bodembedekkend blad rond, net als andere kleine zangvogels. Vliegen, zweefvliegen en dikke muggen vormen de meest gewaardeerde prooi, maar ook bijen en wespen moeten het ontgelden. En dat de vogeltjes door deze laatste insec ten niet overhoop worden gestoken mag een wonder he ten. Ik heb vaak gezien hoe zo'n agressieve steker onscha delijk werd gemaakt. Het vliegenvangertje greep hem met de snavel midden om het achterlijf. Het pootje nam daar na deze houdgreep zorgvuldig over, zodat de snavel - scherp en precies als een pincet - de angel kon verwijde ren. Bij een wesp is dit karweitje zó gepiept, maar het is me opgevallen dat het bij een bij aanzienlijk langer duurt. In het begin van wat inmiddels de vorige eeuw is, was de bonte vliegenvanger in ons land nauwelijks bekend als broedvogel. Nu zien we hem in vrijwel elke flinke tuin, park en overal waar het rustig is en aardig wat loofhout zit. Er zijn meer van dit soort onopvallende, maar toch heel interessante veranderingen in de vogelwereld. Neem nu de merel. Overal klinkt zijn melodieuze zang. In elk ach tertuintje zit hij de regenwormen uit het gazon te trekken. Na mus, spreeuw en koolmees is hij van lieverlee een van onze meest bekende stadsvogels. Maar dit is niet altijd zo geweest. Nog geen honderd jaar geleden was hij een ui terst schuwe en bepaald niet algemeen voorkomende bos vogel. Alleen al zijn galmende zang duidt hierop. Bewo ners van dichte wouden moeten zich immers met hun stem aan elkaar kenbaar maken. Nóg een opvallend gedragskenmerk verraadt de afkomst van de merel: zijn laagvliegerij. In het bos is het heel func tioneel om laag onder het gebladerte door te zeilen. Maar in onze wereld van flitsend autoverkeer schiet je met die vliegkunst weinig op. Talloze merels die, vlak boven het asfalt scherend, een weg trachten over te steken, bekopen deze oeroude bosgewoonte met de dood. Vogels hebben het in onze overvolle mensenwereld beslist niet gemakkelijk. Ze worden door onnoemelijk veel geva ren belaagd. Zeker nu de broedtijd is aangebroken. Van de gemiddeld tien jonge vogels per nest overleven er slechts twee het eerste jaar. Voedselgebrek, koude en nattigheid, ongelukken en roofdieren maken korte metten met de kleuters. Honger, kou en regen manifesteren zich slechts zoals ze zijn, maar roofdieren hebben de meest uiteenlo pende verschijningsvormen. Kraaien, eksters en Vlaamse gaaien voeren het leger van nestrovers aan. Vooral de zwarte kraai en de Vlaamse gaai richten ware slachtingen aan. In het gedeelte van mijn tuin dat bos is, schuimen ze in groepjes de bomen en de struiken af. Geen nest blijft onontdekt. Geen ei of jonge vogel overleeft de plundering. De merels zijn er zo bang voor, dat ze in de broedtijd aan één stuk door hun alarm kreet laten horen. Overal menen ze gaaien te zien. Minder bekend is dat ook eekhoorns meedogenloze nest rovers zijn. Uit een merelnest in de klimhortensia tegen mijn huis kidnapte een eekhoorn alle kuikens. Hij kwam ze stuk voor stuk ophalen. Met zijn klauwen trok hij ze over de nestrand. In het eerste jong zette hij meteen zijn tanden. Hij had blijkbaar honger. De overige vogeltjes nam hij mee. Hij is echter nog heel onschuldig vergeleken bij de marter. Vooral de boommarter is dol op eieren en jonge vogels. Het ene nest na het andere valt aan hem ten prooi. Meestal is hij 's nachts op pad, zoals dat behoort bij moordenaars, terwijl de eekhoorn alleen overdag actief is. Maar het lijstje van killers is met deze twee nog niet klaar. Egels, ratten, vossen en zelfs mollen vergrijpen zich aan de eieren en kuikentjes van vogels die hun nesten op of vlak boven de grond bouwen. Het leven is hard en de natuur lijkt bijzonder verkwistend. De een zijn dood is echter de ander zijn brood, en het eni ge wat van belang is, is dat de soort in stand wordt gehou den. Een vliegenvangertjes- of een merelnest begint met twee en de opbrengst ervan moet weer twee zijn. Twee vogeltjes die het volgende jaar opnieuw een nest bouwen. Dan is alles geregeld. theoschildkamp» Cryptogram Horizontaal: 1. Jagers die geweld gebruiken (8); 5. Zo klein is de hedendaagse muziek (8), 6. Die rivier is voornaam (4); 8. Akelig achter op de slee (4); 10. Het kan leuk worden voor rokers (5); 12. Die spruiten kunnen getrokken worden (5). Verticaal: 1. In aanraking brengen met fooien (6); 2. Legering van een bergschaap (6); 3. Twee uitroepen die voor ophef zorgen (5); 4. leren kunnen zingen en dansen (5); 7. Korting op een valletje (5); 9. Houdt de vitrage in het spoor (4); 11Mogelijk dat men er koffie in heeft (3) Appelsmaak voorspelbaar Hoe slim zijn honden en kat ten? In elk geval slimmer dan tot voor kort werd aangeno men: honden bijvoorbeeld kun nen uit de lichaamstaal van mensen beter bepaalde conclu sies trekken dan jonge chim pansees, zo wijst recent onder zoek uit. Dit was een van de be vindingen die werden gepre senteerd tijdens het onlangs ge houden wereldcongres voor dierenartsen in Amsterdam. Wat de baas kan, kan ik ook. Dat zou, vrij vertaald, een in stelling kunnen zijn waarmee honden door het leven gaan, zo ontdekten kort geleden weten schappers van een Hongaarse universiteit. Hoe ze daarachter kwamen? De onderzoekers ver borgen een bal in een gesloten doos. Aan deze doos zat een makkelijk te bedienen hand greep waarmee de bal er kon den worden uitgehaald. Hon den die de baas tien keer achter elkaar de bal via de handgreep uit de doos zagen toveren om er vervolgens mee te spelen, konden het trucje sneller en ef ficiënter klaren dan soortgeno ten die het foefje niet hadden gadegeslagen: zij zagen alleen de baas met een bal spelen. Daarnaast kreeg een andere groep honden alleen het ver bergen van de bal en het open maken van de doos te zien, maar niet het spelen van de baas. Deze honden deden er langer over om de doos te ope nen, maar het karwei voerden ze veel nauwkeurig uit dan de dieren die het complete schouwspel konden bekijken. Kortom, honden kunnen net als apen heel precies het gedrag van de baas kopiëren zonder dat ze snappen wat ze aan het doen zijn, zo menen de weten schappers. „De resultaten zijn fraai, maar we moeten er nu nog geen al te ferme conclusies aan verbin den", zegt Nienke Endenburg. Zij organiseerde tijdens het we reldcongres voor dierenartsen in Amsterdam een seminar waar de Hongaarse bevindin gen werden gepresenteerd. Bo vendien onderzoekt ze voor de faculteit Diergeneeskunde van de Rijksuniversiteit Utrecht de relatie tussen mens en dier. „Honden en katten hebben be paalde vermogens die we lange tijd niet voor mogelijk hebben gehouden, maar sommige re sultaten en conclusies vereisen wel nadere experimenten", zegt ze. Verder spitwerk is onder meer nodig voor de suggestie dat honden de lichaamstaal van de baas net zo goed weten te be grijpen en daarop inspelen als kleine kinderen. Die veronder stelling blijkt uit een ander Hongaars onderzoek: na enige tijd oefenen kunnen honden uit de hoofdknik en het staren van de baas afleiden waar wat lek kers is verscholen. Voor heel wat baasjes is verder onderzoek overbodig: zij me nen te weten dat de hond en van diverse DNA-analys nieken. Samen met colli uit acht Europese landei hij naar de nakomelinge de kruising tussen de ap rassen Prima en Fiesta, heeft een hoge resistent gen schurft. De Fiesta is mooie, stevige en smaki appel met een goede op brengst. Maliepaard wis link te leggen tussen me en erfelijke eigenschapp door hem zelf ontwikkel software. Zo wist hij onder meer plaats te bepalen van ee dat codeert voor resistei gen schurft, van het gen codeert tegen bladluis e het gen voor appelzuur. al dit laatste gen is erg b rijk. Appelbomen die dit missen, leveren oneetba pels. peter de jaeger Voor heel wat baasjes is verder onderzoek overbodig: zij menen te weten dat de hond en kat bijna net zo goed kunnen denken en voelen als mensen. foto gpd kat bijna net zo goed kunnen denken en voelen als mensen. „Baasjes dichten hun trouwe vriend daardoor allerlei mense lijke eigenschappen toe, waar door ze de viervoeter niet in zijn waarde laten en dat is een vorm van dierenmishandeling." Deze houding leidt soms tot vreemde taferelen. In de Ver enigde Staten bijvoorbeeld zijn tussen honden huwelijken ge sloten compleet met ceremo nie, bruidsjurken en trouwrin gen. „Excessen", stelt Enden- burg. baas heeft: ze kunnen blij, chagrijnig en droevig zijn. Nog al wat wetenschappers vinden deze stelling onzin, omdat daarover nog niets is bewezen." Niet alleen hebben honden en katten volgens Gaus menselijke emoties, de gevoelens worden bovendien deels door de baas beïnvloed. Is er bijvoorbeeld ruzie in huis, dan kan de vier voeter zich onrustig voelen. „Wanneer de drukte in een huisgezin toeneemt, dan leidt dat soms tot stress bij honden en katten. Een Mechelse herder Is er bijvoorbeeld ruzie in huis, dan kan ook de viervoeter onrustig wor den, blijkt uit onderzoek. foto gpd „Het is verbazingwekkend dat honden en katten nog steeds hun leven met ons willen de len", meldt Sacha Gaus, de dochter van tv-presentator Martin. Zij heeft de dagelijkse leiding in handen over het Gaus-imperium, dat onder meer bestaat uit veertig hon denscholen, een hondenhotel, dierenasiel en het magazine 'Hondenmanieren'. Sacha Gaus: „Baasjes menen dat hon den en katten onze regels snap pen, maar dat is niet zo. Wel denk ik dat de viervoeter min of meer dezelfde emoties als de is weliswaar eerder in de war dan een labrador retriever, maar uiteindelijk kan elke hond stress krijgen." Zit een hond of kat met een naar gevoel in de maag, dan kan dit volgens sommige die renartsen ook nog eens allerlei nare kwalen veroorzaken. „Een bazin kwam bij mij met een door intensief krabben kaal ge worden hondje", zegt dieren arts Erik Laarakker uit Velsen Zuid. „Haar vriendje was net weggelopen, waardoor ze in de stress zat. De hond bespeurde die nare gevoelens en zat daar door ook niet lekker in zijn vel: krabben en haaruitval was het gevolg. Ik heb de bazin wat ho meopathische kalmeringsmid delen gegeven om rustiger te worden. De hond stopte vervol gens ook met krabben. Anders gezegd, als de leider niet ge zond is, dan gaat het ook niet goed met het roedel", vertelt Laarakker, die een zogenoemde holistische praktijk heeft. De dierenarts past daarbij niet alleen de gewone diergenees kunde toe, maar ook onder meer acupunctuur en manuele therapie. „Bij ongeveer zeventig procent van de kwalen spelen emotionele oorzaken een rol." De reguliere diergeneeskunde beschouwt de mening van Laarakker echter als een india nenverhaal. Laarakker: „Geluk kig is er een kentering aan de gang: vooral jonge collega's on derkennen steeds vaker dat ook huisdieren een boeiend ge voelsleven hebben." De trouwe viervoeter heeft niet alleen een emotioneel gevari- eerd bestaan, de dieren bezit ten volgens Laarakker ook nog andere capaciteiten zoals tele pathie: de hond en kat weten soms wat de baas denkt. „Men sen hebben vanwege onder meer de beschaving deze ver mogens afgeleerd, maar dieren kunnen er nog over beschik ken." Ook de bekende en omstreden Engelse bioloog Rupert Sheldrake denkt in die richting. Hij schreef er een boek over ge titeld 'Honden weten wanneer hun baas thuiskomt'. Sheldrake beweert niet alleen dat honden en katten telepatische krachten hebben, maar dat ze ook aard bevingen vooraf aanvoelen en op verre afstand toch de weg naar huis terug weten te vin den. Dat laatste is echter alleen bij duiven wetenschappelijk aangetoond. alex van hoof De smaak van een appel kan al aan de hand van een kiem- plantje worden voorspeld. Het proces van veredeling kan daardoor met zes jaar worden bekort. Dit blijkt uit onder zoek van Chris Maliepaard, die op dit onderwerp onlangs is gepromoveerd aan de Wa- geningen Universiteit. De onderzoeker maakte een zogenoemde genetische kaart, waarop hij circa driehonderd moleculaire merkers plaatste. Deze merkers vergroten het inzicht in de genetica van de appel en maken de veredeling een stuk efficiënter. Appel is een lastig gewas om te veredelen. Het traject van appelpit tot vruchtdragende appelboom duurt wel vijf tot zes jaar. Hierdoor kunnen be langrijke eigenschappen als smaak, kleur en opbrengst pas na zes jaar worden bepaald. Maliepaard heeft een geneti sche kaart gemaakt op basis Kanariepokken mkt op Wonen aan het water is het ideaal voor mensen, maar blij vensbedreigend te zijn voor kanaries. Onder vogelliefhebl alarm geslagen: de kanariepokken staan op uitbreken. Ge ge steekmuggen prikken de slapende vogeltjes tussen de t waarna die dood van hun stok vallen. „Dit virus is een ran vogels sneuvelen bij bosjes", zegt Henk Suichies van de Fi volièrevereniging Natuurzang. De ziekte gedijt, nu het wo aan het water zo populair is. Overal worden vijvers gegrav drassige natuurgebieden aangelegd. En dat water is de ide broedplaats voor steekmuggen. die de kanariepokken ove gen. Suichies: „Ik heb zelf ervaring. In mijn eigen volière vieler twee dagen tijd zestig van de honderd vogeltjes van de sto heb er bij staan janken. Het hele bestand van jaren kweke in een klap in elkaar." Een kanarie of vinkje dat is gestoken, pikt zichzelf tegen d en krijgt zo het virus in de keel. Het diertje krijgt pokken o huid en wordt snotterig. „We noemen het wel de hap- en ziekte." Korte tijd later stikt het dier. Vogelliefhebbers woi aangeraden de ziekte serieus te nemen. Suichies: „Mense derschatten het risico." Spermaoorlog De mannelijke zakpijp, een vastzittend zeedier, bevecht zijn plekje via zijn sperma. Door extra sperma in het wa ter te schieten saboteert hij de eitjes van andere soorten zak pijpen. Dit is het eerste voor beeld van spermacompetitie tussen soorten. Zakpijpen zijn manteldieren die hun leven lang vast zittep op een rots of steen op de zee bodem. Zij planten zich voort door eieren en sperma in het water te schieten, waar de ge slachtscellen elkaar bevruch ten. Een eitje dat wordt be vrucht door meer dan een spermacel, ontwikkelt zich niet optimaal. De zakpijp heeft een strategie ontwikkeld om dat te voorkomen. Als een spermacel eenmaal is gebon den aan een eitje komt een enzym vrij dat het oppervlak van de eicel verandert, a door een andere sperm; zich niet kan hechten. Onderzoekers uit Califoi hebben ontdekt dat dit digingsmechanisme is t< doorbreken door rivalise zakpijpsoorten. De soor Ascidia nigra en Ascidia neiensis, die leven in de ,ren.rpndom Hawaii, kui niet met elkaar kruisen, kan het sperma van de e eitjes van de ander blok] en zodoende bevruchting voorkomen. Dit verklaar iui deels waarom de manne zoveel sperma producer dus de onderzoekers. Vc to hen komt een dergelijke maoorlog wellicht vaker om de eigen soort veilig stellen. peter de jaeger» dt Hij controleert, hij leest en hij spreekt vijf talen. Hij opent weerbarstige deksels en karton nen verpakldngen en hij houdt als het moet ook je dieet in de gaten. En daar zal het niet bij blijven. Drie jaar onderzoek in Schotland leverde een compu ter op met een zintuig eraan. De Helpende Hand. „Ondanks alle technische ver nuft waarmee keukens de afge lopen decennia zijn verrijkt, loopt een slechtziende nog steeds het risico een fles spiri tus te pakken in plaats van ket jap voor het bereiden van een Chinese maaltijd", zegt dr. Da vid Carus, verbonden aan de af deling Werktuigbouwkunde van de universiteit van Dundee. „Je kunt er voor het gebruik na tuurlijk eerst aan ruiken, maar dat gebeurt niet altijd. Verder is het voor mensen met een spier ziekte, een verlamming of ou- derdomsverschijnselen vaak buitengewoon lastig of onmo gelijk om potten, blikken en kartonnen verpakkingen te openen. In zulke gevallen kan de door ons ontwikkelde 'Hel ping Hand' goede diensten be wijzen." Carus leidt sinds eind 1996 een team van technici, artsen en wetenschappers van enkele on derzoekscentra en ziekenhui zen in Engeland, Zweden en Duitsland die alle ontwikkelin gen in de hedendaagse techno logie onderzoeken op bruik baarheid in het dagelijkse le ven. In het bijzonder richt men zich daarbij op gehandicapten, bejaarden en mensen met een dieet. De afdeling Informatie technologie van de Europese Commissie stelde daar drie jaar geleden een bedrag van 5,3 mil joen gulden voor beschikbaar. „We streefden twee doelen na", zegt Carus. „Hoe stem je het te ontwikkelen instrument af op de vele producten die worden aangeboden en hoe kan de in formatie die daarbij verzameld wordt zo duidelijk en begrijpe lijk mogelijk overgebracht wor den op een zo groot mogelijke doelgroep. Daarbij hebben we dankbaar gebruik kunnen ma ken van de streepjescode waar van alle producten in de super- Professor David Carus kijkt lachend toe hoe een assistent met behulp van de Helpende Hand een pot pro beert te openen. foto gpd Oplossing van dinsdag: slab-blaas-Balans deen-neder-Eender erts-aster-Raster gaar-graag-Garage ramp-amper-Kamper rein-diner-Ondier torn-rotan-Natron amen-manie-lemand tang-tanig-Nattig raat-graat-Garant Gevraagd woord: BERGKONING markt zijn voorzien." „Gelukkig ligt in die code niet alleen informatie over de prijs opgeslagen, maar ook over het product zelf: de aard, de hoe veelheid, de samenstelling, de herkomst en de houdbaar heid." Net als de supermarktkassa is de Helpende Hand voorzien van een laser die de streepjes code kan lezen. De laser is be vestigd aan een cirkelvormige, verstelbare klemring. De ring is voorzien van een kleine, sterke motor waarmee potdeksels los gedraaid en blikken geopend kunnen worden en, met een adapter, ook kartonnen verpak kingen. De laser zoekt de streepjescode op, die door software wordt 'vertaald'. Speciaal voor slecht zienden en blinden heeft de Helpende Hand de mogelijk heid de informatie met een kunstmatige stem in gesproken vorm om te zetten. Op dit mo ment in vijf talen: Engels, Zweeds, Frans, Duits en Itali aans. „De Helpende Hand bestaat uit een soort zintuig dat aftast en opent en een kleine computer", zegt Carus. „Het hele instru ment is niet groter dan een klei ne magnetron. Hij is, ondanks de aanwezigheid van een op laadbare batterij met een flink vermogen, relatief licht en kan in een speciale schoudertas overal mee naar toe worden ge nomen. Het grote voordeel voor mensen met diëten of mensen die voor bepaalde stoffen over gevoelig zijn en ook voor diabe tici, is verder dat de computer met hun noden en verboden geprogrammeerd kan worden. Pakt iemand bijvoorbeeld een artikel met een verboden stof erin, dan geeft de Helping Hand dat onmiddellijk aan." Speciaal voor blinden werken Carus en zijn team nu aan in formatieverschaffing van pro ducten door middel van braille. De informatie wordt dan niet gesproken, maar geponst in een enkele centimeters brede tape die een blinde meteen kan le zen. Medio mei van dit jaar moet deze extra voorziening ge realiseerd zijn. Carus denkt dat de Helpende Hand deze zomer in productie kan worden genomen. Wat het toestel gaat kosten is nog niet bekend. Geïnteresseerden in deze ontwikkeling kunnen te recht op de website van de uni versiteit van Dundee: <www- .dundee.ac.uk> ben apeldoorn Ozon en koolz verhogen opbre van gewassd Het positief effect van e?) I koolzuur op plantengroé 1 versterkt door ozon. Datfs nog toe over het hoofd gvir aldus wetenschappers v) I universiteit van Raleigh i North Carolina. Gewasof l brengsten kunnen in de komst aanzienlijk hoger I len. In 2050 zal de hoevef 1 koolzuur in de lucht twej I zo hoog zijn als nu. Ondi i in het lab toont aan dat I door de plantengroei wei stimuleerd en dat de ooJ I van vele landbouwgewaJ 1 vezelplanten hoger zulle! vallen. Maar naast stijgiw I het koolzuur in de atmoil komt er ook steeds meer I in de lucht. Ozon bescha plantenweefsel, waardo^ I gewasopbrengst lager wi Koolzuur en ozon zijn al! I apart bestudeerd. Maar P binatie met elkaar ontsta I ander beeld. De extra CC i namelijk deels de huidrrP I waardoor er minder gas( worden uitgewisseld meP omgeving. Het schadelijk I kan de plantencellen mip makkelijk binnendringeij door heeft het overaanbf 1 koolzuur nog meer effect» I plantengroei. Hoe groteiD ozonstress, hoe meer scB I wordt voorkomen door (j des te groter het gunstig! op de groei. Bij planten m dens de groei blootstaanp weinig ozon heeft een h<fc concentratie koolzuur juf geen of nauwelijks effect» ontwikkeling. Deze ongekende 'samenl king' tussen ozon en ko(j is aangetoond bij veldpré met sojabonen, wintert al rijst en katoen. In kasseit effect van de combinatief lijk waarneembaar bij spf bonen en witte klaver. peter de jaeger

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Leidsch Dagblad | 2000 | | pagina 8