Een landgoed vol boze wolven
Een vijfjarig meisje op de killing fields De stille maar heft
Morgenster: een gevec
tussen gevoel en verst
Boeken
d JAl.
zucht naar wraal
WOENSDAG 19 APRIL 2000
Nieuwe roman van Hella Haasse treft door jeugdig elan
Er zijn alweer zes jaar verstreken sinds Hella Haasse de novelle Transit pu
bliceerde. Deze week verscheen de opvolger Fenrir. Een roman met vele
spectaculaire verwikkelingen. De hoofdpersonen zijn een oudere pianiste
met een eigen wolvenkamp en een jonge journalist die werkt aan een wol-
venencyclopedie.
roman literatuur
hans warren/gpd
'Fenrir, een lang weekend in de Ardennen' door Hella S.
Haasse. Uitgeverij Querido. Prijs: 29,90.
Toen Hella Haasse kort voor de oorlog van
uit Indië naar Nederland kwam, besloot zij
vanwege haar interesse voor Oud-Noorse
literatuur aan een studie Scandinavische
taal- en letterkunde te beginnen. Een ris
kante keuze, besefte zij al snel. Want de
Germaanse heldensagen die zij zonder on
zuivere bijgedachten bewonderde, werden
op foute gronden ook door de natronaal-
socialisten gewaardeerd. Dit dilemma, deze
verwisseling van boodschap en bood
schapper, moet haar zo'n zestig jaar later
tot Fenrir hebben geïnspireerd. Het boek is
genoemd naar de monsterlijke wolf uit de
Edda, het Oud-IJslandse epos uit de Mid
deleeuwen dat voor de Noordse volken net
zoveel betekende als de Ilias voor de Grie
ken. De mythische wolf werd vooral zo be
roemd en berucht omdat hij probeerde de
zon te verslinden.
De ondertitel doet even vermoeden dat
we wel degelijk een rustig en geruststellend
verhaal te lezen zullen krijgen. Een lang
weekeind in de Ardennen luidt die namelijk.
Maar in de Ardennen zoals Hella Haasse
die ziet gaat het allerminst vredig toe. De
schrijfster laat in 160 bladzijden ontstellend
veel gebeuren. Er wordt geschoten en ge
dreigd, bedrogen en bemind. Van het 'gelo
ven zonder God' dat zij eens bepleitte, vind
je weinig meer terug. Ze bekijkt alles eerder
door een zwarte dan door een roze bril. De
mensen zijn verdorven, de wereld is voos.
De roman heeft twee hoofdpersonen die
allebei van wolven houden. De jeugdige
journalist Matthias Crone ziet ze 'als
schepsels die zich onttrokken aan iedere
poging tot domesticatie' en hij bewondert
hun natuurlijke 'saamhorigheid en discipli
ne'. Hij werkt aan een wolvenencyclopedie
en verzamelt daarom gegevens over de die
ren. Wanneer hij verneemt dat de pianiste
Edith Waldschade in haar achtertuin wol
ven houdt, is hij dan ook onmiddellijk ge
ïnteresseerd.
De belangstelling wordt nog aangewak
kerd doordat hij een bewogen beschou
wing over de wolf in oude volksgebruiken
leest door een zekere Erik Waldschade. La
ter zien we dat de drie wolven van Edith
niet over zomaar een achtertuin beschik
ken: ze bewoont een groot landgoed in de
Ardennen. En verder wordt duidelijk dat
Erik haar vader is.
De pianiste maakt een moeilijke periode
door. Het landgoed 'Breidablick' wordt ook
bewoond door een zus en haar gezin. Die
familieleden profiteren nogal van haar en
behandelen haar achterbaks. De zuster
zorgt voor opschudding door een herfst-
eveningsfeest te organiseren met Oud-Ger
maanse en Keltische inslag. Ultra-rechtse
elementen bemoeien zich ermee waardoor
het evenement in een bedenkelijk licht
komt te staan.
Dat is wel het laatste wat Edith wil, want
op deze manier dreigt haar vader postuum
in opspraak te raken. Diens reputatie is
wankel door het dilemma waarmee ook
Hella Haasse ooit te maken kreeg. Hij was
een vooraanstaand kenner van dezelfde
culturen als waaraan de nazi's zoveel sym
bolen ontleenden, wat je heel gemakkelijk
verkeerd uit kunt leggen. Hij nam afstand
van hen, verliet in 1933 zelfs Duitsland.
In brieven aan de joodse violist Jon - die
later dood blijkt te zijn - legt ze haar pro
blemen uit. Ze hebben een tijdlang samen
gemusiceerd en ze waren geliefden. De
wolven, die ze ooit in Canada heeft ge
kocht, zijn voor haar 'troosters, herstellers
van evenwicht'. Des te harder komt het aan
wanneer het mis gaat met haar dieren: ie
mand laat ze ontsnappen. Voor nog meer
narigheid zorgt een man die zich voor haar
halfbroer uitgeeft. De man suggereert on
der meer dat haar vader toch niet heeft ge
deugd: hij heeft het over racistische voor
oordelen.
Juist deze kerel die chanteert en intimi
deert laat nadrukkelijk zien dat hij zelf poli
tiek zeer correct is: hij wil van het landgoed
een asielzoekerscentrum maken. Door hem
zo weerzinwekkend mogelijk af te schilde
ren, toont Hella Haasse dat je over dergelij
ke dingen niet genuanceerd genoeg kunt
oordelen. De crimineel Rollo - die de ver
meende halfbroer neerschiet - beschrijft ze
juist met sympathie. Deze Rollo is een ou
de bekende van Matthias. Samen gaan ze
een lang weekend naar de Ardennen, op
zoek naar de pianiste met de wolven. Al
snel raken ze hopeloos verstrikt in de peri
kelen van de familie Waldschade.
Te ingewikkelde toestanden, door te veel
Jaap Scholten legt opnieuw de familie onder de In
roman recensie
Hella Haasse.
toevalligheden met elkaar verbonden om
van Fenrir een helemaal geslaagd boek te
maken. De roman treft je evenwel door het
jeugdige elan van de 82-jarige schrijfster. Er
wordt genoten van Belgisch bier, er wordt
gescheurd op een Harley Davidson, er
FOTO ARCHIEF
wordt verwezen naar allerlei moderne toe
standen. En het gaat duidelijk over iets wat
Hella Haasse al een levenlang persoonlijk
raakt: waar liggen de grenzen tussen goed
en fout? Een kwestie die in 2000 even actu
eel is als die in 1940 was.
wim vogel
'Morgenster' door Jaap Scholten. Uitgeverij Contact. Prijs
34,90.
De twijfel is elk opgroeiend kind bekend. Ik
hoor hier niet: mijn moeder is mijn moeder
niet, mijn vader niet mijn vader. Maar hoe
je wereld kantelt, hoe je met één schop toe
schouwer bent van je eigen leven als die
twijfel gevoed wordt door schimmige ru
zies tussen je ouders - die gruwelijke erva
ring is uitzonderlijk.
De in Bloemendaal woonachtige Jaap
Scholten koppelt in Morgenster, zijn tweede
roman, die thematiek aan de Molukse
treingijzeling in 1977. Net als in De passie
vrucht van Karei Glastra van Loon lijkt ook
in Morgenster de primitieve, menselijke
liefde een ongelijke strijd te voeren met de
harde feiten van bijvoorbeeld het DNA-on-
derzoek. Elk ouderschap kan daarmee be
wezen of ontkracht worden, maar over de
emotionele banden tussen (vermeende)
ouders en kind zegt het helemaal niets. Be
palend is wie je koestert, je verzorgt, wie al
les voor jou zou opgeven.
in de vroege ochtend van de elfde juni
1977 wordt met imponerend militair ver
toon een einde gemaakt aan een treinka
ping tussen Assen en Groningen. Molukse
jongeren rebelleren daarmee niet alleen te
gen een lakse Nederlandse overheid die
hen al jarenlang opgesloten houdt in oude
concentratiekampen, maar ook tegen hun
eigen vaders die die vernederingen koppig
trotseren. Dezelfde vroege ochtend worden
er in een chaotisch Groningse Academisch
Ziekenhuis - iedereen wacht daar op de ge
gijzelden en op mogelijke slachtoffers -
twee jongetjes geboren en verwisseld: Oct
ave Dupont, zoon van schatrijke industrië
len en Finn Jacobse, kind van doorsnee ou
ders. Pas acht jaar later dringt de harde
werkelijkheid tot beide families door. En
zoals de militante Molukse jongeren zich
buiten hun wereld voelen geplaatst, zo
voelt ook de jonge Octave Dupont dat.
Door hem tot hoofdpersonage te kiezen,
geeft Scholten zichzelf de gelegenheid om
uit de eerste hand de grandeur en misère
van de elite te beschrijven.
In de chronologisch sterk verbrokkelde
roman ontrafelt Octave langzaam maar ze
ker de intrige van zijn afkomst. Op zijn
achtste deelt zijn oudere broertje Godfried
hem mee dat hij 'anders' is. Vanaf dat mo
ment is de twijfel gezaaid, negeert zijn va
der hem, gaat het slecht met het huwelijk
«1
van zijn ouders maar probeert zijn
hem op allerlei mogelijke en onn^g
manieren ervan te overtuigen da
degelijk haar zoon is. Zij ontken
kenmerken en weigert ieder con
Finn, haar biologische zoon. De
digt als een dronkaard ergens in eeL
in Duitsland. De moeder probee
haar sterfbed, ze wordt slechts
tig, Octave weg te houden van c
zijn bestaan, hem ervan te overta
zijn leven niet die ene grote leugei ~S
hijzelf meer en meer ervaart.
Morgenster opent met een liefl
dat allengs navranter wordt. Aan
van de middag als de driehondei ,n
onthaald zijn op het landgoed vai
ponts en de fabrieksharmonie
zwijgt, vliegen er twee ooievaars
dereen beschouwt dat als een
Het logo van de Dupont-fabrieki
mers de op één poot staande ooie e cl
een kikker in zijn snavel. Dat juisi |get
meende) nazaat van die gefêteerd rp
de ondergang van het gezin zal
kan niemand vermoeden.
Opvallend in de roman zijn de
tig bladzijdes die Scholten gebruil
einde van de Molukse treingijzelii
leggen. Alsof hij een eigen parlemf
derzoek heeft gedaan, zo gedetai no
spannend en zo suggestief vermei
militaire voorbereidingen, de inb
de CIA en andere buitenlandse
gen. Die buitensporige aandacht
Molukse kwestie ervaar ik als eei
körper in de hechte compostie die
ster is. Als apart journalistiek/es ,p
verhaal is er niets mis mee maart
tiek/militaire geschiedenis te hon We<
len door de zestienjarige, puberal
ongeloofwaardig. 'Het verleden ii
ninkrijk dat iedere werkelijkheid
Er is niets romantischer dan
mensen op de vlucht, tussen tw
den in. Een gemeenschappelijke
Finns monoloog staat vol met dit
sofische overpeinzingen. Het lijk
hier de puber schuilgaat achter de
Dat Octave een obsessieve belai
voor de gijzeling heeft overgehou;
het verschil tussen weten en niijUM
zwijgen en spreken begrijp ik.
sterkst overtuigt de roman toch in
nantie van de zintuiglijke liefde,
haal van zijn leven is één grote
aan Venus, aan de morgenster. En ch£
daar nog aan twijfelen mocht:
dominanter dan nature. Morgensi jë|<
dat overtuigend.
sh
iscl
1 'IVj
Loung Chung geeft gruwelijk verslag van wreedheden Pol Pot-regime
De baadster: On-Nederlandse rom
pi -V
Het is Loung Chung minder te doen om het massale lijden als wel om de drama's die de burgeroorlog teweeg bracht in gewone burgergezinnen.
roman recensie
margot engelen/gpd
'Eerst doodden ze mijn vader' door Loung Chung
Vertaling: Irving Pardoen. Uitgeverij Anthos/Man-
teau. Prijs- 39,90
Tussen 1975 en 1979 vermoordde de
Rode Khmer in Cambodja twee mil
joen landgenoten. Dat was eenderde
van de gehele bevolking. Loung
Chung, dochter van een welgesteld
echtpaar, overleefde de burgeroorlog
ternauwernood en ontkwam naar
Amerika. Na een periode van verdrin
ging en veramerikanisering schreef ze
haar oorlogservaringen op in het in
dringende boek Eerst doodden ze mijn
vader.
Loungs moeder was een volbloed
Chinese. Haar vader werkte voor de
geheime dienst van Norodom Siha
nouk. Van armoedzaaier klom hij op
tot in de welgestelde kringen van Ph
nom Penh. Drie redenen voor de
communistische Khmerbeweging om
hem en zijn gezin uit te roeien. Ze
proberen dan ook te vluchten en hun
achtergrond verborgen te houden,
maar beide ouders, de jongste en de
oudste dochter overleven de terreur
van Pol Pot niet.
De schrijfster kijkt niet vanuit een
politiek oogpunt terug op de oorlog,
al studeerde ze in Amerika politieke
wetenschappen. In haar boek bekijkt
ze de omwenteling in haar leven van
uit het kind van vijf dat ze toen was.
Dat consequent volgehouden per
spectief maakt van de Cambodjaanse
burgeroorlog helemaal een onbegrij
pelijke, wrede en zinloze geschiede
nis.
De vader van Loung Chung - die in
weerwil van de titel niet als eerste om
komt - is het volmaakte idool, een
haast goddelijke figuur met de nobel
ste trekken en de verstandigste in
zichten. De moeder wordt realisti
scher uitgebeeld. Maar ook zij toont,
als de nood het hoogst is, een wils
kracht en opofferingsgezindheid die
bijna bovenmenselijk is. Als haar man
en haar oudste dochter zijn omge
bracht en de honger nieuwe slachtof
fers dreigt te vragen stuurt zij haar
kinderen weg, elk in een andere rich
ting. Zo zullen ze iets meer kans heb
ben om te overleven, maar wat een af
schuwelijke beslissing! Inderdaad
overleven de weggestuurde kinderen
de oorlog.
Het meisje Loung, dat volgens haar
vader helderziende eigenschappen
had, beleeft in haar boek de gruwel-
dood van haar zusjes en moeder mee,
ze is helemaal deelgenoot van hun ge
dachten en gevoelens tijdens hun
sterven. Deze onwaarschijnlijke con
structie heeft de schrijfster toch ge
loofwaardig weten te maken, hetgeen
pleit voor haar schrijftalent. Maar
Eerst doodden ze mijn vader is niet het
soort boek dat het vooral van literaire
kracht moet hebben. Of van wrede
details: het is Loung Chung minder te
doen om het massale lijden op de kil
ling fields als wel om de drama's die
de burgeroorlog teweeg bracht in ge
wone burgergezinnen.
De meeste indruk maken bijvoor
beeld niet de lijken die, in meer of
mindere staat van ontbinding, door
het kind worden aangetroffen op on
verwachte plekken, of de hersens van
een vriendinnetje die het kind tijdens
een granaataanval over zich heen
krijgt. Verbijstering wekt vooral, net
als bij Claude Lanzmann's film Shoah
over de holocaust, de reusachtige en
goed geregisseerde schaal waarop de
wreedheden begaan zijn. De hersen
spoelingen op alle niveaus. De syste
matische uithongering van de bevol
king. Het partijgeloof, de opperste
overgave aan de partij, de Angkar met
zijn leider Pol Pot. Het totale gebrek
aan vrijheid, om iets te denken, te
zijn, te zijn geweest zelfs: om een rood
jurkje te dragen, of om zwakke kanten
te hebben. Wie verdriet toonde - en
dat hadden er miljoenen - was daar
door waardeloos voor de boerensa
menleving en kwam dus in aanmer
king om gedood te worden.
Weinig is Loung Chung bespaard
gebleven in de vier beschreven jaren.
Armoe, knagende en allesoverheer
sende honger, een vermoeidheid die
zo groot werd dat ze nog te moe was
om tijdens het rijstplanten de bloed
zuigers van haar benen te trekken, de
aanblik van rottende lijken, de aanblik
van een wraakexecutie op een Khmer
soldaat met hamer en een mes, een
overval van piraten op hun schuitje
met bootvluchtelingen, vernederin
gen door pleeggezinnen die haar uit
buitten - en toch blijft het meisje haar
door haar vader ingeblazen zelfver
trouwen houden. Op enkele plaatsen
in het boek uit ze iets als een veront
schuldiging voor haar incasserings
vermogen. Zou dat typisch Aziatisch
zijn?
rqman recensie
hans warren/gpd
'De baadster' door Maria Barnas. Uitgeverij
De Arbeiderspers. Prijs: 29,90.
Wraak! Als we met onze gedach
ten straffeloos konden doden,
zou iedereen dagelijks heel wat
slachtoffers maken. Die persoon
die ons dwars zit, weg ermee. Die
figuur van wie we zoveel last heb
ben, opruimen. In De Baadster
gunt Maria Barnas (26), die eer
der de korte roman Engelen van
ijs publiceerde, ons een onthut
sende blik in de geheime binnen
wereld van de jonge vrouw Em.
Al die lelijke gedachten aan
wraak worden niet verhuld. De
meest drastische maatregelen
heeft ze in petto voor Oscar, een
geliefde die haar begeert maar
van wie zij liever af wil. 'Met
enorme kracht ruk ik de inhoud
van Oscars hoofd uit zijn sche
del,' bedenkt ze ergens.
De op het oog zachtaardige Em
heeft veel meer van zulke wrede
fantasieën. Met Marnix, een ge
liefde naar wie zij verlangt maar
die niet zoveel in haar ziet, zou ze
op iets subtielere manier afreke
nen. Namelijk door bouillon te
trekken van een stukje van haar
vingertop dat ze bij vergissing af
snijdt: 'Zonder het te weten zal
hij me drinken.'
Het verlangen naar wraak van
Em en van ons allemaal komt
voort uit frustratie: de dingen
gaan zelden zoals we willen. De
andere mensen werken niet mee
of de omstandigheden zitten te
gen. We leren meestal leven met
dit onvermogen, we leggen ons
erbij neer dat we zo weinig greep
op het lot hebben. Em lukt dat
niet: ze moet en ze zal systeem
scheppen in de chaos van de
werkelijkheid.
Ze is met Oscar naar een een
zaam en armoedig eiland afge-
reist in een poging te redden wat
er van hun relatie te redden valt.
Hij heeft haar diep gekwetst door
ongevraagd in haar dagboek te
lezen. Nu ze samen op vakantie
zijn, valt haar steeds meer op hoe
grof en stijlloos hij is. Ze gruwt
van zijn geest en ze gruwt van
zijn lichaam. Maria Barnas
schrijft met gepaste schrilheid
over hun ontluisterende seksle
ven: 'Ik vroeg me af of hij zou
merken dat ik me op geen enkele
manier met hem bezighield ter
wijl hij stotend klaarkwam.'
Hij beweert nog altijd van Em
te houden. Voor haar is hij hoog
uit surrogaat, een minderwaardi
ge vervanger van Mamix die haar
juist afweert. Waarom verlangt zij
naar deze dichter? Hij zou de din
gen zien 'zoals ze werkelijk zijn'.
Ze wil zelf niets liever d ige
ze meent dat hij het ha
ren. Em is een vrouw w
men. Ze heeft een hekel
zelf ('de stevige boerin
nagels, ze doet moeilijk
Haar grootste zorg is
houding met de realite itse
moeite met wat echt i
niet', beweert ze, wan!
kennis ontbreekt het ha
Ze heeft de steun vai
der nodig, eerder werd
Laurie verleend. Hui itm
schap is ooit met bloed
maar doordat Laurie ii
land woont en aan eeiner
ziekte lijdt, kan ze ni NS
meer voor de ander berd
Ze heeft Em eens van d
kingsdood gered en hie
allerlei manieren: 'Ik hefdtil
onder Lauries vleugels
in de lucht te blijven.'
Zo brengt Em heel h
tje in kaart aan de blaui
het zonnige eiland. Os
logeren in het huis van
vrouw die twee gestooi
heeft. De één wordt do gf
Knoper' en de ai
Schreeuwer' genoemd,
hun gewoonten. Alles i
alles verbonden in De ree
dus blijken de beide brt
vertolken wat zich afsp larc
innerlijk van de hooi jzei
'Mijn waarneming en i stri
pretatie zijn uit elkaai Is
als de twee broers.'
De wrevel tussen Osc
neemt inmiddels alleen
Hij is niet meer best iinj
haar kilheid. Op een iani
dwijnt hij spoorloos, to roni
luchting én tot haar si
werk aan de trui die ze
aan het breien was, is
geworden. Zoals het
zinloos is je leven te on iige
wijl het verglijdt. En
licht haar kunst zinloos
De roman eindigt d ;on
een nogal machteloze!
ring. Je wordt een bei i
van opgeschroefde a eesi
'Mijn idee van mijn pk r d
omgeving valt niet saifl nst;
fysieke vorm ervan.'
aan namaakfilosofie
denken - ik - bestaat
een voorlopige, verwijl stri;
stand.' ten
Je vergeeft Maria B reci
echter omdat ze met h
veel meer risico's nee
gemiddelde Nederland s
ver. Haar boek bevat, n iti
wazige uitspraken, vf Fra
sende bespiegelingen i :n
en geloof, over leven iviJ
over zien en gezien v ipel
natuurlijk over onze ge
als heftige zucht naarv dso
tho
elij
Tc
0
Hi
hee
