Het tweede leven van de Mir
Stormen Jupiter gevolg van vocht
De wisseltruc
In Natura
m
1ENSDAG 19 APRIL 2000
i
fairs-
c eva
ocen'
vaarc
Vert
nee:
Ergens in de laatste twee weken van april is hij terug, de
koekoek. Uiterlijk op Koninginnedag Al in juli vertrek
ken de eerste vogels weer naar hun winterkwartieren in
Afrika. De koekoek is een rusteloze zwerver. Hij gedraagt
zich alsof hij voortdurend wordt opgejaagd. Schuw en
nerveus is hij. Iedereen kent zijn roep, maar slechts wei
nigen zien hem in levende lijve.
Toch is het geen angst die ten grondslag ligt aan die
schijnbare nervositeit. Het is de voedselkeuze. De koe
koek voedt zich uitsluitend met grote, harige rupsen en,
waar deze niet voorhanden zijn, met sprinkhanen. Beide
prooidiersoorten komen dikwijls in kleine gebieden in
grote aantallen voor: het zijn dieren die gemakkelijk
plaatselijke plagen vormen. De koekoek trekt noodge
dwongen van plek naar plek, waarbij hij soms flinke af
standen moet afleggen. Daar waar hij zijn favoriete rup
sen vindt, zal hij een poosje blijven om vervolgens een
nieuw rupsengebied te gaan zoeken.
Dit rusteloze ronddolen is er waarschijnlijk de oorzaak
van dat hij zich er niet toe kan zetten een eigen nest te
bouwen en zelf zorg te dragen voor het grootbrengen
van zijn nageslacht. Zoals zakendeden of op internatio
naal niveau werkzame politici, die telkens van woon
plaats veranderen, hun kinderen in een internaat onder
brengen of in een gastgezin plaatsen, zo laat ook de koe
koek anderen opdraaien voor de verzorging en opvoe
ding van zijn kroost.
Dat hij zich er al doende met een jantje-van-leiden van
afmaakt, is echter een misvatting. De keuze van de juiste
verzorgingsouders is namelijk een hele klus. Het is het
oofiü koekoeksvrouwtje dat deze taak op zich neemt. In haar
woongebied is ze onafgebroken bezig met het yolgen
van de ontwikkelingen in de nestbouw van allerlei ande
re vogels. Straks zal ze tien tot vijftien eieren moeten on
derbrengen en dus dient ze, omdat ze in elk 'gastnest'
slechts één ei legt, tien tot vijftien nesten in de gaten te
houden.
Voor die tijd heeft ze al een keuze moeten maken uit de
aanwezige vogelsoorten. Lang niet alle vogels lenen zich
immers voor het grootbrengen van een koekoeksjong.
Alleen insecteneters komen in aanmerking. En dan nog
,alleen de insecteneters die niet veel oog hebben voor het
'uiterlijk van hun eieren.
.Weliswaar produceert de koekoek eieren die bedrieglijk
veel lijken op die van de kandidaat-pleegouders, maar er
zijn vogels die zich beslist niet bij de neus laten nemen.
Graspieper, kleine karekiet en vooral de heggenmus zijn
het gemakkelijkst te bedotten. Vaak legt de koekoek zich
toe op het beduvelen van één van hen. Zo zijn er bijvoor
beeld 'karekietkoekoeken', 'graspieperkoekoeken' en
'heggemuskoekoeken'. Er zijn ware specialisten bij!
'Zoals gezegd: het nest van de toekomstige pleegouders
wordt nauwlettend geobserveerd. Zo gauw er een paar
'eitjes in liggen, komt vrouw koekoek in actie. Wanneer
de vogels even niet thuis zijn, slaat ze toe. Om de een of
'andere reden altijd 's middags. Ze neemt een eitje in de
isnavel, legt zelf bliksemsnel een ei, slikt het geroofde ei-
tje in en maakt dat ze wegkomt. Binnen tien seconden is
de verwisseling een feit. Vergelijk dat eens met de schar-
Kj relkip, die wel een half uur op het nest zit om daarna
luid kakelend haar prestatie te bejubelen.
.Wanneer de pleegvogels terugkomen, merken ze niets
van de wisseltruc. Ze zetten zich braaf aan het broeden.
Al vlug komt een ei uit: het koekoeksei. Dat is altijd het
eerste, aangezien een koekoeksei slechts kort bebroed
hoeft te worden. Het is een groot en lelijk jong dat ter
wereld komt. Hoewel deze indringer zich natuurlijk van
geen kwaad bewust is, gedraagt hij zich meteen als de
handlanger van zijn ouders. Hij neemt de andere eieren
stuk voor stuk op de rug en werkt ze óver de rand van
het nest. De pleegouders kijken gelaten toe.
Een verwerpelijke vorm van tolerantie, maar het crimi-
|nele gedrag van de kleine koekoek is begrijpelijk. Om
snel te kunnen groeien heeft hij de hoeveelheid voedsel
nodig voor een heel nest zangvogeltjes. Wanneer hij het
levenslicht ziet bedraagt zijn gewicht een gram of drie.
Drie weken later, vlak voordat hij uitvliegt, weegt hij
honderd gram: een verdertigvoudiging! Andere kinderen
jaan tafel kan hij dus beslist niet gebruiken. Daarom: weg
jermee! Alles is voor hem. Geen bodemlozer put dan een
':oekoeksjong. De pleegouders sjouwen zich het apezuur
met insecten en rupsen. Wanneer ze deze in de koe-
[koeksbek proppen, verdwijnen ze er zelf ook bijna in! Zo
jgroot is de opengesperde snavel. Het is een wonder dat
Holle Bolle Gijs niet ook zijn stiefouders opschrokt.
"I" Intussen heeft ma koekoek ook de overige twaalf of der
tien eieren ondergeschoven bij diverse vogelfamilies.
Daarna is het werk gedaan. In juli of in begin augustus
vertrekken alle koekoeken richting Afrika. Daar zijn altijd
rupsen, in plaats van, zoals bij ons, voornamelijk in de
ilente.
THEO SCHILDKAMP
Het Russische ruimtestation
Mir zucht en kreunt van ouder
dom. Commandant Sergej Zal-
jotin kijkt na de koppeling van
de Sojoez TM-30 met de Mir
nogal vermoeid in de camera.
„Zankjoe MirCorp", zegt hij
met zwaar Russisch accent.
De kosmonaut bewijst lippen
dienst aan het bedrijf MirCorp,
dat de geldschieter is van de
bijzondere missie. „The Mir is
manned and ready for busi
ness", zegt Zaljotin. De Mir is
bemand en klaar voor zaken.
Want er lonkt een tweede leven
voor de Mir als mogelijk ruim
tehotel, medisch lab, telecom-
satelliet of als decor voor recla
mespots, advertenties en inter
netactiviteiten. Maar ruimterei
ziger Sergej kent de wetten van
de commercie nog onvoldoen
de. Per ongeluk schermt hij met
zijn lichaam het spandoek af
met daarop het logo van Mir
Corp.
De onderneming bestaat bij de
gratie van een excentriek inter
nationaal gezelschap. De eigen
zinnige Amerikaanse miljonair
Walt Anderson en de Indiase
internetmiljonair Chirinjeev
Kathuria zijn met het voormali
ge Russische staatsbedrijf
Energija de voornaamste geld
schieters. Het trio koos Neder
land als toekomstige vestigings-
plek. Voorlopig is er alleen een
postbus in Utrecht bij advoca
tenkantoor Van Riet Associees.
„Het zou toch leuk zijn als bier
brouwer Dommelsch een recla
mespot opneemt die zich echt
in de Mir afspeelt", zegt advo
caat Winnibald Moojen, zaak
gelastigde van MirCorp in
Utrecht. „Medische experimen
ten in de ruimte zijn mogelijk.
En vanuit de Mir kunnen
prachtige plaatjes worden ge
maakt die weer op het internet
gezet kunnen worden. Mis
schien kunnen er ook tv-uit-
zendingen vanuit het ruimte
station worden verzorgd."
Wordt de ten dode opgeschre
ven Mir echt uit de mottenbal-
len gehaald? De Russen hebben
tot nu toe van alles geprobeerd
om hun nationale trots on
danks geldgebrek langer in de
lucht te houden. Zo spraken ze
met de Chinezen over verhuur.
Er werd ook onderhandeld met
een dubieuze Engelse zaken
man die een fortuin toezegde,
maar het geld niet had. Een
filmproducer droomde tever-
Er lonkt een
tweede leven
voor het Russi
sche ruimtesta
tion als mogelijk
ruimtehotel, me
disch lab, tele-
comsatelliet of als
decor voor recla
mespots, adver
tenties en inter
netactiviteiten.
FOTO REUTERS
geefs van de ultieme science
fictionfilm in de ruimte. Mir
Corp deed als enige boter bij de
vis. Anderson en Kathuria kwa
men echt met geld over de
brug.
De Amerikaanse ruimtevaartor
ganisatie NASA en haar Euro
pese evenknie ESA zijn niet blij
met het langere leven van de
Mir. De fixatie van de Russen
doorkruist mogelijk internatio
nale afspraken: de financiering
van een nieuw ruimtestation.
„De Russen spelen gevaarlijk
spel", zegt D. de Hoop van het
Nederlands Instituut voor
Vliegtuigontwikkeling en Ruim
tevaart. „Internationaal zijn we
net bezig een nieuw ruimtesta
tion te bouwen, het Internatio
nal Space Station (ISS). De Mir
is sterk verouderd en heeft zijn
levensduur ver overtroffen. Dit
ruimtestation opkalefateren
lijkt me verloren geld. Het kan
beter in de ISS worden gestopt.
Het zal wel door de nationale
trots komen dat de Mir nog
steeds in bedrijf is. Persoonlijk
vind ik het een doodlopende
weg."
De Hoop is sowieso wars van te
veel commercie in de ruimte.
„Reclame voor hamburgers
hoort daar niet thuis. Ik kan me
wel voorstellen dat bierbrouwer
Dommelsch een experiment fi
nanciert om te kijken of bier in
de ruimte nog schuimt."
De tweekoppige MirCorp-crew
bekijkt momenteel aard en om
vang van de vele mankementen
aan het station. Het duo gaat
onder meer op zoek naar een
lek waaruit tergend langzaam
lucht ontsnapt. Er is voorzorgs-
halve een extra voorraad zuur
stof aan boord. Het 14 jaar ou
de station kampt bovendien
met chemische verontreiniging,
roest en metaalmoeheid. Repa
ratie gaat zeker 300 miljoen gul
den kosten.
MircCorp hoopt het bedrijfsle
ven te interesseren voor de fi
nanciering van de opknap
beurt. Het is de bedoeling dat
het bedrijf later dit jaar in Lei
den of omstreken neerstrijkt.
„Maar eerst moet het business
plan klaar zijn", zegt zaakgelas
tigde Moojen. Misschien blijkt
dat het station toch niet op te
knappen is tegen een redelijke
prijs. Dan gaat het hele feest
niet door.
HENK VAN ESS
De gigantische wolkenwervelin
gen op de reuzenplaneet Jupi
ter ontstaan vrijwel zeker door
verticaal gerichte vochttrans-
porten. Dat betekent, dat de
oorzaak van de geweldige stor
men op Jupiter dezelfde is als
die van de grote tropische cy
clonen hier op aarde. Die op
Jupiter zijn alleen nog véél gro
ter en krachtiger, met snelhe
den van zo'n 700 kilometer per
uur.
Het is voor het eerst dat men
een duidelijk beeld heeft gekre
gen van de letterlijk en* figuur
lijk diepe oorzaak achter de
woeste wervelingen op Jupiter.
De waarneming kwam tot stand
met het instrumentarium van
de al enige jaren door het Jupi-
tersysteem zwervende aardse
sonde Galileo. De sonde be
schrijft uitgestrekte en uitge
kiende banen door dat systeem
en doet daarbij beurtelings een
van de vier grote manen (Callis-
to, Europa, Io of Ganymedes)
en de reuzenplaneet zelf aan.
Amerikaanse onderzoekers,
verbonden aan diverse institu
ten en universiteiten, kozen
twee van de vele duizenden
stormen uit die op de naar de
aarde gezonden Galileobeelden
zichtbaar waren. Eén van deze
twee stormen werd tot in detail
geanalyseerd.
De beelden werden in mei vorig
jaar gemaakt toen de ruimte
sonde dicht langs Jupiter trok.
Het onderzoek aan de storm
nam een aantal maanden in be
slag en de resultaten ervan zijn
bekend gemaakt in het weten
schappelijke tijdschrift Nature.
De storm in kwestie was een
4000 kilometer lange en bijna
2000 kilometer brede, turbulen
te cilinder die zich, over een ni
veauverschil van maximaal 50
kilometer, hoog in de Jupiterat-
mosfeer afspeelde. Deze storm
zou op aarde dus gemakkelijk
heel Europa hebben kunnen
bedekken.
„We hebben twee stormen op
de Galileobeelden uitgekozen",
zegt dr A. P. Ingersoll van de af
deling Planetaire Geologie van
het California Institute of Tech
nology (CalTech) in Pasadena
en een van de mede-auteurs
van de twee artikelen in Nature.
„Die twee hebben we geduren
de ten minste een halve om
wenteling van de Jupiterbol
kunnen volgen op de Galileofo-
to's met de bedoeling ze ook
aan de nachtzijde te kunnen
onderzoeken op eventuele blik-
semontladingen. Bliksem is al
eerder op Jupiter waargeno
men, maar totdat de Galileo bij
Jupiter arriveerde is nooit echt
duidelijk geworden in welke at
mosferische verschijnselen die
ontladingen zich voordoen."
Het bleek dat de aan de nacht
zijde door de Galileo waargeno
men bliksemontladingen geas
socieerd konden worden met
de twee stormen.
„Bliksemontladingen zijn op
aarde het directe gevolg van
omhoog gerichte stromingen
van relatief warm vocht", aldus
Ingersoll. „Dit proces ligt aan
de basis van het ontstaan van
FOTO CPD/NASA
tropische stormen, zoals orka
nen en cyclonen en is het
sterkst in de waterrijke gebie
den rond de Evenaar. Dood-
simpel omdat het water daar
het warmst is. Door de stromin
gen worden enorme hoeveelhe
den energie omhoog gepompt
en dat uit zich weer in de ver
woestende kracht van de be
treffende storm."
Op Jupiter ligt hetzelfde proces
ten grondslag aan de daar heer
sende stormen. De waargeno
men bliksemontladingen vor
men op zichzelf al een onwrik
baar bewijs voor verticaal ge
richte vochtstromingen, maar
ook de vochtige bestanddelen
zijn door de spectrometers van
de Galileo in de ruim 50 kilo
meter hoge wolken van de stor
men geregistreerd. Het blijkt in
derdaad om veel waterdamp te
gaan, maar men heeft ook spo
ren van ammoniak en methaan
gevonden.
„In de storm die we diepgaand
analyseerden zijn snelheden
waargenomen tot bijna 200 me
ter per seconde", zegt Ingersoll.
„Dat is een snelheid die zelfs
nog groter is dan de windbewe-
gingen in het meest verwoes
tende type tornado: type vijf.
Maar op Jupiter is de uitgeoe
fende kracht nog veel groter
omdat de luchtdruk in het ge
bied waar die windsnelheden
gemeten zijn twee tot drie maal
groter is dan hier op zeeniveau.
Supersuperorkaanloacht dus.
Zoiets als windkracht 20 of 30.
Zelfs het sterkste gebouw zou
worden platgewalst."
Van dergelijke stormen zijn er
elk moment duizenden van in
de turbulente atmosfeer van de
gasreus Jupiter, die ruim dui
zend maal groter is dan de aar
de. Alvorens te verdwijnen leve
ren ze hun voor ons onmetelij
ke hoeveelheden energie af in
een van de twee donkere, equa
toriale gordels. Deze gordels
zijn in feite te beschouwen als
reusachtige, ziedende draaikol
ken die de gehele planeet om
vatten. Aan de rand van een
van die gordels bevindt zich de
zogeheten Grote Rode Vlek
(Great Red Spot, GRS): dé maal
stroom in ons zonnestelsel; de
moeder der cyclonen en groot
genoeg om onze hele aarde in
te laten verdwijnen.
„Ongeveer twintig procent van
alle bewegingsenergie in Jupi-
ters atmosfeer komt terecht in
de GRS", legt Ingersoll uit. „En
zijn de stormen die wij bestu
deerden na één of hoogstens
enkele dagen verdwenen, de
GRS bestaat zeker al vier eeu
wen. Door de eerste telescopen
die in de eerste helft van de ze
ventiende eeuw op Jupiter wer
den gericht, was hij al te zien."
Wat daar voor windsnelheden
en krachten heersen gaat ons
voorstellingsvermogen ver te
boven. Maar men denkt nu in
elk geval te weten wat er aan
ten grondslag ligt: opstijgende
nattigheid.
BEN APELDOORN
pp UU Z Z Z Z E E L
ogram
ontaai: 1Dat dier bevindt zich in of onder het
•rigc' B); 5. Die kopie is te onrustig (8); 6. Discipline
w,lbi Herscheiding (4); 8 Er zit muziek in een
ktuk (4); 10. Wordt weer in allegro bespeeld,
rnoot (5); 12. Vreemde intriges komen altijd
"achts (5).
aal: 1 Mooie jongen die in bloei kan staan
Zie je ze eenmaal in de stad Kopenhagen?
„—Zijn activiteit is levensgevaarlijk! (5);
j^Jgeren met toekomst (5); 7. Gebied in de groei
De voortgang van een wedstrijd (4); 11Wie
blijft erbij (3).
■■i
REDACTIE MARCOT KLOMPMAKER 023-5 150 261
Diesel bevordert algenplaag
De algenplagen die de afgelopen jaren de Zuid- en Westeuro-
pese kusten hebben geteisterd, worden behalve door voe
dingsstoffen als nitraten ook door in zee gelekte diesel veroor
zaakt. Vele in diesel aanwezige scheikundige verbindingen zijn
giftig voor kleine planktonschaaldiertjes. In het bijzonder voor
de minuscule roeipootkreeftjes die een belangrijke rol spelen
in de beheersing van de algengroei.
Volgens een studie van Duitse en Amerikaanse biologen in het
vaktijdschrift 'Environmental Science and Technology' zijn
het vooral de in diesel aanwezige polycyclische aromatische
koolwaterstoffen die schade aanrichten aan de microfauna in
de oceanen. Jaarlijks vloeien zowat 170.000 ton van deze stof
fen in zee. Hele kleine hoeveelheden ervan kunnen volgens de
biologen al aanzienlijke schade aanrichten in de planktonpo
pulaties langs de kusten.
De wetenschappers hebben in talrijke experimenten kunnen
aantonen dat olievervuiling en vooral diesel tot ingr ijpende
veranderingen in de structuur van plankton kunnen leiden.
Dat heeft niet alleen een woekering van algen tot gevolg, maar
ook van bacteriën, die op hun beurt de zuurstofcirculatie in
het zeewater beïnvloeden waardoor de visstand in gevaar
komt.
Wikke besnijdt kever
Jaarlijks teistert de geelzwart gestreepte Coloradokever aard
appel- en tomatenplanten. Het fraaie, maar vernietigende in
sect wordt steeds ongevoeliger voor bestaande pesticiden. Ook
tegen nieuwe middelen, zoals imadaclopride, ontwikkelt de
kever resistentie. Daarom wordt gezocht naai- biologische be
strijding door natuurlijke vijanden. Grote kanshebber hierbij is
harige wikke. Een strooisel van dit onkruid in een tomatenveld
halveert de schade door insectenvraat. Zo blijkt uit onderzoek
aan de universiteit van Beltsville in Maryland.
De harige wikke werd geplant in de herfst en gemaaid in het
voorjaar. De uitgestrooide wikkeplant blijkt de beweging van
de kevers tussen de aardappelen en tomaten te vertragen,
waardoor de schade flink vermindert. Op een proefveld toma
ten was het effect net zo groot als na toepassing van insectici
den. Wikke is volgens de onderzoekers daarom een belangrijk
middel om pesticidengebruik in te dammen. Bovendien voegt
wikke stikstof toe aan de bodem. Twee vliegen in een klap dus.
De onderzoekers gaan de proef nu in praktijk toepassen.
Vette moeder, magere big
Vette zeugen kunnen magere vleesvarkens voortbrengen, om
dat bepaalde erfelijke eigenschappen alleen via de vader of de
moeder worden doorgegeven. Onderzoekers van de Universi
teit Wageningen hebben vijf nieuwe genen ontdekt bij var
kens. De gevonden genen beïnvloeden spekdikte en vleeskwa
liteit. Opvallend is dat vier van de vijf genen overerven via zo
genoemde inprenting, waarbij het gen van een van beide ou
ders niet tot expressie komt.
„Dat heeft grote economische voordelen voor de fokker",
meent projectleider Johan van Arendonk. De consument wil
namelijk geen karbonade met een vetrandje. En de fokker wil
juist het liefste vetreserve bij de fokzeug, vanwege het voordeel
bij het groot brengen van vele biggen. „Tot nu toe was het
zoeken naar een compromis. Maar nu kunnen we een magere
foklijn van beren kruisen met een vettere zeuglijn. De vette
speldaag van de moeder zet zich niet door bij haar nakomelin
gen."
De Wageningse onderzoekers kwamen tot hun ontdekking
door het kruisen van een Nederlands cultuurvarken met bet
Chinese ras Meishan, beter bekend als hangbuikzwijn. Van de
achthonderd verkregen biggen waren de genetische eigen
schappen bekend. De vleeskwaliteit van de kruisingen werd
bij de slacht geanalyseerd. Hieruit bleek dat sommige genen
van de vader geen invloed hadden op het uiterlijk van hel var
ken.
Bacterie dimt methaangas
Door elke dag wat methaan afbrekende bacteriën te mengen
door hun voer dragen koeien en schapen minder bij aan het
broeikaseffect. Hun methaanuitstoot loopt met een vijfde te
rug. Schotse wetenschappers melden dat in de New Scientist
van 15 april.
Het effect van methaangas op de opwarming van de aarde is
twintig keer zo groot als dat van koolzuur, het andere broei
kasgas. In Europa dragen herkauwers voor een derde bij aan
de vervuiling met methaangas. Daar kan flink wat af als de
dieren bacteriën krijgen die methaan omzetten in het minder
schadelijke koolzuur. „Koolzuur is veruit de minst kwade van
de twee", zegt Jamie Newbold van het Rowett Research Insti
tute in Aberdeen.
Herkauwers hebben vier magen. In de voormaag wordt me
thaangas gemaakt bij de afbraak van veevoer. Het onder
zoeksteam bekeek twaalf bacteriën die minder van dit gas
produceren nadat ze zijn gemengd met maagzuur. Als beste
komt Brevibacillus parabrevis uit de bus. Deze bacteriestam
zet de helft van het in de maag gevormde methaan om in
koolzuur.
Dagelijks tien gram bacteriën toevoegen aan het voer is vol
doende. Newbold heeft berekend dat dit de totale Europese
methaanproductie kan terugbrengen met vier tot vijf pro
cent. „Dat is de helft van wat is overeengekomen in Kyoto
om de opwarming van de aarde tegen te gaan", aldus de on
derzoeker.
Houtlij m van meel
Het binnenhuisklimaat kan verbeteren door gebruik van hout
wanden die worden gemaakt met milieuvriendelijke bindmid
delen op basis van zetmeel. Aan de universiteit van Peoria, Illi
nois, is een middel bedacht dat petrochemische stoffen in
houtlijm kan vervangen. Het plakmiddel is een combinatie
van maïszetmeel, alcohol, latex en citroenzuur. Het berei
dingsproces vereist geen vluchtige formaldehyde en fenolen,
zoals bij de gangbare houtplaksels. Dat verlaagt het gezond
heidsrisico voor mensen, zowel voor de constructeurs als voor
de bewoners van huizen die ermee worden uitgerust.
Aan de met zetmeel verlijmde houtproducten, zoals multiplex,
kan ook een vuurwerend middel worden toegevoegd. Dat
maakt het geschikt voor toepassing in de keuken. Voor toepas
singen buiten is vooralsnog de vochtbestendigheid een pro
bleem.
HEINZ
Oplossing van dinsdag:
rust-steur-Ulster
lans-slang-lnslag
maat-amati-Tatami
asla-scala-Schaal
deeg-gedoe-Tegoed
kees-reeks-Ekster
omen-molen-Lamoen
palm-ampel-Lampet
veer-oever-Eervol
laan-slaan-Nasaal
UITSTELLEN
STA OP TpAMPALTS,
££T rJ/£TOP,
JA POO/S
A£££MAAL <5£JAT
