Het kloppend hart van de zon Brandstof uit papil
Seks: apen lusten er wel pap van
In Natura
Licht is liefde
Lach werkt aanstekel
DINSDAG 11 APRIL 2000
160
REDACTIE MARGOT KLOMPMAKE
De gloeilamp werd bij wijze van spreken pas gisteren uit
gevonden. Eergisteren nog was de mens aan het romme
len met vuurstenen, draaihoutjes en tondeldozen. Toen
had de glimworm er al miljoenen jaren van licht even op
zitten. Zonder materialen als steen, hout of zwammen te
gebruiken. De glimworm maakt gewoonweg licht uit niets.
Sinds kort weten we pas hoe hij zijn lampje branden laat.
Lucifeme, daar gaat het om.
Luciferne is een materiaal dat verbrandt wanneer het in
contact wordt gebracht met zuurstof. Oxidatie dus, in ge
woon Nederlands: roest. Een bepaald enzym versnelt dit
roestproces en de chemische reactie ervan is het vrijgeven
van energie in de vorm van licht. Het is een nuchtere ver
klaring van een wonderlijk verschijnsel.
De glimworm is het enige lichtgevende insect dat bij ons
voorkomt. Jawel, insect. Met wormen heeft het beestje
niets te maken. Het is gewoon een kevertje. Zo ziet het
mannetje er ook uit. Maar het anderhalve centimeter gro
te vrouwtje niet. Zij heeft bijvoorbeeld geen dekschilden
en geen vleugels. Zij lijkt op èen larve. Maar zij is het die
het helderst gloeit. Want met haar lichtschijnsel lokt ze
mannetjes naar zich toe. Die beschikken over nieuwsgieri
ge, bolle ogen waarmee ze aan één stuk door naar licht
puntjes zoeken. Zelfs op een zaklantaarn of een sigaret ko
men ze af. Het zou wel eens een wijfje kunnen zijn! In de
glimwormenwereld betekent licht liefde. Daar gaat het
lampje op het nachtkastje niet uit wanneer de seks wordt
bedreven.
Er zijn wel kwaadaardige glimwormvrouwen die misbruik
maken van de mannelijke onnozelheid. Van een tropische
soort, Photuris geheten, is het wijfje een echte 'vamp', die
de lichtsignalen van andere soorten imiteert en op deze
wijze vreemd manvolk lokt. Dat krijgt, in plaats van liefde,
de doodstraf. Het wordt met huid en haar verslonden.
Hier gaat de liefde letterlijk door de maag.
Onze inheemse glimwormen zijn zachtaardiger van karak
ter. Die eten slechts bloemen; éls ze al eten, want veel trek
hebben ze in het algemeen niet. Hun larven wel. Die lus
ten graag slakken. Het is dan ook niet verwonderlijk dat
glimwormen het talrijkst zijn in gebieden met kalkrijke
grond. Want van kalk moeten slakken het hebben, willen
ze een stevig huisje bouwen. Overigens, ook de larven van
glimwormen geven al licht. Waarom weet niemand.
Liefde bedrijven is er voor kleuters uiteraard nog niet bij.
Is het licht dan misschien als afschrikmiddel bedoeld?
Heel wat nachtelijk gespuis gaat immers op de loop voor
een felle lamp! Vast niet, want kikkers zijn verzot op glim-
wormlarven. Ze eten ze met lamp en al op. Soms met zo
vele tegelijk dat de kikkerbuik helder licht uitstraalt.
Wat lichtproductie betreft staan onze eigen glimwormen
in de schaduw van hun tropische neven en nichten. Die
gloeien dikwijls even fel als een brandende sigaar in het
donker. Een Zuid-Amerikaanse soort heeft groene kop
lampen en een buikverlichting die uit rode knipperlichten
bestaat. Zijn larve wordt spoorwegworm genoemd, want
hij heeft een lichtgevende kop en een hele rij lichtjes langs
de zijkanten van het lichaam.
Het allersterkst is het licht van de vuurkever. Daar kun je
in het holst van de nacht een boek bij lezen. Frivole tropi
sche meisjes bevestigen deze kevers wel aan hun kleding
of doen ze in hun haar. Meer serieuze mensen stoppen ze
in een kooitje en gebruiken ze als levende lamp.
Behalve een aantal diepzeevissen zijn er verder nauwelijks
lichtgevende dieren. Wel zijn er veel waarvan in het don
ker de ogen lijken te gloeien. Het heeft iets sinisters, iets
spookachtigs en zelfs iets bedreigends, maar het is niets
anders dan een aanpassing van het oog aan het donker.
Bij volstrekte duisternis ziet bijvoorbeeld zelfs een kat
niets. Wel zijn diens ogen uiterst lichtgevoelig. Dit komt
door een voorziening achter in het oog dat het beeld ver
sterkt. Het is een licht-reflecterend laagje dat 'tapetum lu-
cidum' wordt genoemd en vertaald kan worden met 'stra
lend tapijt'. Het werkt als een spiegel en kaatst het inval
lende licht terug op de netvliescellen. Hierdoor wordt zelfs
het kleinste beetje licht dat het oog binnendringt tot het
uiterste benut. Zo ziet de kat dingen die voor ons volstrekt
onzichtbaar zijn. Het is dit 'stralend tapijt' dat kattenogen
doet oplichten in het donker. Het menselijke oog bezit
niet zo'n tapijtje en absorbeert zodoende al het binnen
vallend licht.
De hoeveelheid invallend licht wordt zorgvuldig geregeld
door de pupilwijdte van het kattenoog. Van fel licht hoeft
maar een fractie toegelaten te worden tot het netvlies. In
het duister staat de pupil maximaal open. De pupilvorm is
verticaal, omdat dan de hoeveelheid toegelaten licht nog
verder geregeld kan worden door de oogleden min of
meer te sluiten. Via deze twee loodrecht op elkaar staande
systemen kan het oog heel precies worden aangepast op
de hoeveelheid licht Een kunstig geheel!
theo schildkamp
Gloeiende gasstromen diep on
der het oppervlak van onze zon
blijken te pulseren. Net als
bloed in bloedvaten door het
kloppen van het hart. Een on
derzoeksteam kwam tot deze
conclusie door registraties en
observaties van een zonnesatel-
liet. De wetenschappers zijn
stomverbaasd over deze ont
dekking en het zou wel eens
een verklaring kunnen bieden
voor een al eeuwenoud raadsel.
Elke 'zonneklop' duurt vijftien
tot zestien maanden en doet
zich voor in enorme gasstro-
mingen op een gemiddelde
diepte van 225.000 kilometer
onder het oppervlak van de
zonnebol (die een diameter
heeft van 1,4 miljoen km). Ze
worden volgens de onderzoe
kers veroorzaakt door onderlin
ge, verticaal gerichte snelheids-
verschillen tussen gasmassa's
op verschillende diepten onder
het zonneoppervlak.
De snelheid van dieper gelegen
gasmassa's wordt door de im
mense hitte en andere proces
sen nabij het centrum van de
zon opgevoerd, terwijl de snel
heden van hoger gelegen gas
massa's daarbij achterblijft. De
tragere massa's zinken weg in
de diepte en de snellere stijgen
op. Vervolgens vindt een omke
ring plaats: de gezonken tragere
massa's worden versneld om
hoog gevoerd en de oorspron
kelijk snellere zinken weer naar
beneden.
Deze pulserende bewegingen,
'zonnekloppingen' genoemd,
zijn tot nu toe het meest op
zienbarende observatieresul
taat van de Europese zonnesa-
telliet SOHO (SOlar Heliospher-
ic Observatory) en een aantal
zonneobservatoria op aarde.
„Deze ontdekking kwam voor
ons totaal onverwacht", zegt dr.
Rachel Howe van het National
Solar Observatory (NSO) nabij
Tucson in de Amerikaanse staat
Arizona. Howe leidt het zoge
heten SOHO-team dat de ont
dekking bekend maakte in het
wetenschappelijke weekblad
Science. „Het is heel spectacu
lair dat die zonnekloppingen
zich zo dicht bij het energiecen
trum dat de zon aan het stralen
houdt voordoen. En de periode
ervan is geen elf jaar zoals je
zou verwachten maar ruim een
jaar. Gelukkig zou ik bijna zeg
gen."
Howe doelt met elf jaar op de
zonnecyclus die al duizenden
jaren lang bekend is. Gemid
deld elke elf jaar maakt de zon
een 'activiteitscyclus' door, die
gepaard gaat met veel of weinig
zonnevlekken: gebieden van
grote beroering op het zonneo
ppervlak waar de temperatuur
ongeveer 1500 graden lager is
dan van de omgeving en die
Nu de benzineprijzen weer op
lopen, stijgt de aandacht voor
alternatieven. Misschien komt
er binnenkort een prototype
auto op de weg die kan rijden
op papierafval en houtsnippers.
Onderzoekers aan de Cornell
universiteit in Ithaca, New
York, zijn daar druk mee bezig.
Onderzoek naar vervanging van
benzine richtte zich in het ver
leden op winning van ethanol
uit maïs of koolzaad. Maar deze
studies staan al jaren op een
laag pitje, omdat dit alternatief
te kostbaar is. Sinds richt het
onderzoek zich op verwerking
van resten biomassa als vervan
ger van diesel of benzine.
Landbouwkundige Larry Wal
ker gebruikt enzymen om vaste
biomassa af te breken tot een
milieuvriendelijke energiebron.
Volgens hem is er genoeg afval
beschikbaar om alle Ameri
kaanse auto's te laten rijden op
deze duurzame brandstof. „Er
is behoefte aan vervangbare
energiebronnen. Die alternatie
ven voor olieproducten zijn het
beste te leveren door plantaar
dig materiaal, omdat die grond
stof te recyclen is", zegt hij.
Hoewel biomassa goedkoper is
dan ruwe olie, is er een pro
bleem. Het omzetten van het
ruwe materiaal in energie is een
kostbaar proces. De biomassa
uit planten is namelijk che
misch erg divers en moet daar
om eerst worden gescheiden, peter de jaeger»
De zonne-satelliet SOHO maakte deze opname van een zonne-uitbarsting waarbij gloeiende gas-
slierten een hoogte bereikten van meer dan een half miljoen kilometer. foto esa/nasa
daarom donker afsteken. Het
viel de oude Grieken al op dat
de zon soms onder de vlekken
zat, want de echte grote zijn al
met het blote oog te zien.
Hoe zo'n enorm lichaam als
onze zon dat doet is nog steeds
een raadsel.
„We hebben nu het sterke ver
moeden dat we met deze ont
dekking een flinke stap dichter
bij de oplossing van het raadsel
rond de zonnecyclus zijn geko
men", aldus Howe. „Het klinkt
misschien erg onwetenschap
pelijk maar als je de klopcyclus
van vijftien tot zestien maan
den vermenigvuldigt met zeven
of acht kom je aan een cyclus
van elf jaar. Waar we nu naar
moeten zoeken is dus een dy
namisch proces achter die
kloppingen, dat zich na zeven
tot acht cyclussen herhaalt."
Het al in 1995 in de ruimte ge
brachte SOHO 'hangt' in een
gebiedje op de lijn aarde-zon
op een afstand van een miljoen
kilometer van de aarde. Daar
kan hij zonder al te veel energie
te verbruiken blijven hangen
omdat de zwaartekrachtvelden
van zon en aarde daar elkaar als
het ware opheffen.
Eén van de toestellen aan
boord van het SOHO is een Mi-
chelson Doppler Interferometer
(MDI), waarmee de ontdekking
van de zonnekloppingen werd
gedaan. De MDI kan onafge
broken de bewegingen van een
miljoen punten op het zonneo
ppervlak tegelijk volgen en
daaruit het gedrag van dieper
gelegen gaslagen afleiden.
Simultaan met de SOHO-obser-
vaties wordt de zon ook onafge
broken waargenomen vanuit
aardse zonneobservatoria op
Tenerife, Californië (NSO), Ha
waii, Australië en India. Deze
observatoria maken deel uit
van NASA's Global Oscillation
Network Group, kortweg
GONG. De zon schijnt er vrijwel
altijd en kan dus 24 uur per et
maal worden bewaakt. Ook de
ze observatoria zijn uitgerust
met MDI's waarmee, overigens
via een andere rekenmethode,
dezelfde zonnekloppingen wer
den gevonden als met het SO
HO.
De ontdekking van de 'zonne
klop' door de satelliet is de
tweede binnen korte tijd. In
maart werd bekend gemaakt
dat men met de MDI in staat
was dwars door de zon te 'kij
ken' naar zonnevlekken op de
van de aarde afgekeerde zijde
van het zonneoppervlak.
Het SOHO is een gezamenlijk
project van de NASA en de Eu
ropese ruimtevaartorganisatie
ESA. De satelliet werd in de
cember 1995 gelanceerd. Aan
vankelijk ging men uit van een
wetenschappelijke levensduur
van drie jaar. Maar in 1998 be
sloten ESA en NASA het onder
zoek met het SOHO met nog
vijfjaar te verlengen.
„We hebben toen een feestje
gegeven", zegt teamleider Ra
chel Howe opgetogen. „Door
die verlenging ontstond een
unieke gelegenheid alle aspec
ten van en rond een zonne-
maximum te volgen. Deze zo
mer bereikt de zon namelijk
weer een maximum. We zijn
vreselijk benieuwd wat we alle
maal nog ontdekken."
ben apeldoorn
Mensen beantwoorden een
glimlach met een glimlach en
een boos gezicht met een ge
fronst voorhoofd. Gezichtsuit
drukkingen zijn besmettelijk,
zelfs op onderbewust niveau.
Dat zegt professor Ulf Dimberg
van de universiteit van Uppsala
in Zweden.
Studies bij primaten tonen dat
emotionele gevoelens, zoals bij
bedreiging, worden opgewekt
door inwendige biochemische
reacties, ondersteund door spe
cifieke zenuwcellen die reage
ren op gezichtsprikkels. Als
menselijke gezichtsuitdrukkin
gen worden bepaald door bio
logische reacties, zou je ver
wachten dat de gezichtsspieren
spontaan en onbewust reage
ren op uiteenlopende situaties.
Dat idee heeft psycholoog Dim
berg nader onderzocht.
Honderdtwintig studenten wer
den blootgesteld aan foto's van
blije en boze gezichten. Zij kre
gen de foto's slechts 39 millise
conde te zien en waren zich
volgens de onderzoekers hier- peter de jaeger»
door niet bewust van de ge-
Walvissen steken oceanen over
om aan hun gerief te komen,
apen draaien hun hand niet om
voor tien nummertjes per dag
en kamelen zijn bijzonder luid
ruchtige minnaars. Dr. Mach-
teld Roede, docent humane
biologie aan de Universiteit
Maastricht, verdiepte zich in de
lustgevoelens bij dieren. Haar
voorzichtige conclusie: „Ik
denk dat ze seks wel lekker vin
den."
Het genot bij hun seksuele es
capades is voor sommige die
ren van korte duur. De manne
tjes spin bijvoorbeeld moet het
toegeven aan zijn natuurlijke
driften niet zelden met de dood
bekopen. Als het veel grotere
vrouwtje niet van zijn avances
is gediend, wordt hij zonder
pardon opgegeten. Wijselijk
kiest het mannetje daarom ook
voor een zeer voorzichtige be
nadering. Vaak biedt hij het
vrouwtje bij het voorspel zelfs
een stukje vlieg aan om haar
gunstig te stemmen. Maar ook
dat is nog lang geen garantie
voor succes.
De mannelijke bidsprinkhaan is
eveneens een beklagenswaardig
schepsel. Hij zou er beter aan
doen om voor het zingen de
kerk uit te gaan, maar zelfbe
heersing is niet zijn sterkste
kant en dat breekt hem lelijk
op. Op het moment dat hij zijn
zaad in haar schede schiet, bijt
het vrouwtje hem met één hap
de kop af. Letterlijk en figuurlijk
het hoofd verliezen, heet dat.
Twee voorbeelden waarbij het
zwakke geslacht het sterkste
blijkt. Het zijn uitzonderingen,
want ook het dierenrijk is over
het algemeen een mannenwe
reld. Machogedrag is er aan de
orde van de dag. „Mannetjes
kunnen liederlijk vervelend
worden als ze niet mogen",
weet dr. Roede.
Met name de kameel heeft een
kwalijke reputatie. Hij brult en
snuift kwaadaardig om het
vrouwtje tot medewerking te
dwingen en schuwt ook licha
melijk geweld niet. Als ze tegen
stribbelt, wordt het vrouwtje
net zo lang in haar poten gebe
ten totdat ze haar verzet op
geeft en door de knieën gaat.
De eend maakt het nog bonter,
die deinst zelfs niet terug voor
een groepsverkrachting. Regel
matig gebeurt het dat een wei
gerend vrouwtje door drie of
vier woerden tegelijk wordt be
sprongen. Soms verdrinkt het
slachtoffer jammerlijk onder
het gewicht van haar belagers.
Dan is de walvis een stuk
vrouwvriendelijker en romanti
scher van aard. Om de liefde te
bedrijven met de koe van zijn
dromen zwemt de bul des
noods meerdere c
Tien keer op een dag vrijen is voor een aap heel normaal.
Cryptogram
Horizontaal: 1. IJverig beestje (6); 4. In
staat om de weg te wijzen (8); 6. Dat
is het onderwerp en daarmee uit! (4);
8. Dat is wat een hond nodig heeft (4);
9. Die naam kan men verliezen (9)
Verticaal: 1. Verdwenen route (3);
2. Colleges slaan hun slag (5); 3 Roep
als een ezel in deze plaats! (4); 5. Dat
is een rots voor een zeeslak (6);
6. Hofdichter (4); 7. Schiet niet op in
de olie (4); 8. Laat ieder de zijne
spreken (4).
Dat is overigens wel een hele
onderneming voor een paring
die bestaat uit het één keer te
gen elkaar aanschuren.
Insecten daarentegen nemen
serieus de tijd voor de ge
slachtsdaad en kiezen voor een
zinnenprikkelende omgeving.
Mestvliegen bijvoorbeeld ont
moeten elkaar bij voorkeur op
HEINZ
een verse koeienvlaai en kun
nen zich daar urenlang verma
ken met het minnespel.
De meest potente onderdaan
van het dierenrijk is de aap.
Vooral chimpansees kunnen er
niet genoeg van krijgen en blij
ven aan de gang. Vrijheid, blij
heid, luidt het parool. Homo
seksualiteit en zelfbevrediging
vormen geen enkel taboe. En
hoewel het wetenschappelijk
nooit is bewezen, twijfelt dr.
Roede er niet aan dat apen met
overgave van seks genieten. „Ze
laten er graag een banaan voor
frank seuntjes
Oplossing van dinsdag:
arts-start-Taster
werf-wreef-Afweer
kram-kamer- Kamfer
leek-kerel-Eerlijk
elan-angel-Lagune
wang-wrang-Wagner
raad-graad-Agadir
galm-gamel-Gammel
sier-serie- Erosie
eden-reden-Narede
Gevraagd woord: TAKELWAGEN
