De strijd om het defensiematerieel
,rT
ZATERDAG 4 MAAR
Lobbyisten belangrijk bij aanschaf van 'speelgoed voor jongens'
Defensie koopt jaarlijks voor vele miljarden guldens nieuw materieel. Van paperclips tot tanks, van geweren tot
fregatten. Een catalogus met predikaten 'beste koop' is er niet, de garantie dat militairen het beste spul krijgen
evenmin. Emoties, geheimzinnigheid en nationale belangen spelen ook de moderne krijgsmacht parten.
oys for the boys'. Speelgoed
voor de jongens. Defensie-
JL materieel is stoer en spreekt
tot de verbeelding, of het nu om anti-tank-
wapens gaat of om gevechtshelikopters. Zo
lang er geen oorlog mee wordt gevoerd en
geen mensen mee worden gedood, zijn
tanks en bommenwerpers vooral mooi en
spannend.
Zelfs kamerlid Ab Harrewijn, die als de
fensiewoordvoerder van Groenlinks toch de
meeste pacifisten in zijn achterban heeft,
kan verlekkerd Icijken^ naar marineschepen.
En als een project met een nieuw verken
ningsvoertuig onverhoopt niet doorgaat, wil
hij het prototype wél in zijn achtertuin.
„Maar je doet mij geen lol met een geweer
en van een vliegtuig gaat mijn hart niet snel
ler kloppen."
Vergeleken met de voorzichtig enthousias
te Harrewijn, praten anderen ronduit gepas
sioneerd over het defensiematerieel. De ene
na de andere technische afkorting, bij voor
keur in het Engels, rolt over de lippen. In en
om het departement aan het statige Plein in
Den Haag houden honderden mensen zich
bezig met de aankopen van Defensie. Vele
lobbybureautjes hebben zich in de directe
omgeving gevestigd.
Wapenhandel is big business. De krijgs
macht koopt elk jaar voor miljarden guldens
nieuwe spullen voor de militairen. Als er
nieuw en duur wapentuig op het verlanglijst
je staat, barst een compleet circus los.
Neem de aankoop van een nieuw jacht
vliegtuig. Binnen tien jaar zijn de huidige F-
16's rijp voor de sloop en is een opvolger no
dig. De lobby draait op volle toeren. Alle in
grediënten voor een klassieke worsteling zijn
aanwezig. Kamerleden vragen zich af of ze
wel weten wat er speelt. De Nederlandse in
dustrie staat te trappelen om een graantje
mee te pikken. Lobbyisten verdenken de
luchtmacht bij voorbaat van een voorkeur
voor Amerikaanse vliegtuigen. En Frankrijk
schroomt niet om zelfs de president in te
zetten om de eigen industrie te helpen.
Luchüuachtvliegers ondertussen hopen
op de stoerste kist met de modernste en
spectaculairste snufjes. Ze genieten nog na
van de Amerikaanse complimenten voor de
Nederlandse bijdrage aan de NAVO-acties.
Dankzij gemoderniseerde F-16's deed de
luchtmacht tijdens de Kosovo-crisis in de
voorste gelederen mee en het krijgsmacht
deel koestert die positie.
Tekentafel
De aanschaf van nieuw materieel gebeurt
niet op een achternamiddag. Het kan jaren
duren voordat militairen daadwerkelijk met
de nieuwe spullen gaan werken. Toch die
nen die op moment van ingebruikname aan
de modernste eisen te voldoen. Gevechts
voertuigen of wapensystemen moeten min
stens zoveel kunnen als die van de vijand,
liefst meer. Defensie kan niet altijd kopen
wat al bestaat, maar bestelt vaak iets wat nog
gemaakt of zelfs bedacht moet worden.
De Amerikaanse kandidaat voor de opvol
ging van de F-16, de Joint Strike Fighter
(JSF). bestaat alleen nog maar op de tekenta
fel. De luchtmacht kijkt al een paar jaar lik
kebaardend naar dit toestel. „De JSF wordt
toch het vliegtuig van de eenentwintigste
eeuw", vertelt een ingewijde van de lucht
macht vol bewondering. „De kisten die als
alternatief gelden, zijn ontwikkeld in de vori
ge eeuw. De JSF krijgt een stuk aërodynami
ca waar de anderen niet aan kunnen tip-
Volgens PvdA-wapenspecialist in de Twee
de Kamer Frans Timmermans kan de zucht
naar het nieuwste van het nieuwste de prijs
opdrijven. „Ik rijd in een Volkswagen Golf,
maar als ik zelf mag bedenken hoe mijn ide
ale auto eruitziet dan wordt dat een DeLore-
an-achtige wagen", zegt hij, denkend aan de
De Joint Strike Fighter (JSF), de Amerikaanse troef als opvolger van de F-16 bestaat op dit mo
ment alleen nog maar op de tekentafel. foto cpd john moore
auto uit de Back to the Future-films'. „Die is
dan onbetaalbaar."
De vervanging van de F-16's kost tien tot
twaalf miljard gulden. Duidelijke spelregels
moeten voorkomen dat Defensie te dure
vliegtuigen kiest. Stapje voor stapje moet het
beste toestel voor de beste prijs uit de bus
komen.
Het kiezen wordt er met de nieuwe flexi
bele krijgsmacht, die vooral uitrukt om el
ders conflicten te bestrijden of vrede te
handhaven, niet eenvoudiger op. „Het mate
rieel van tegenwoordig moet geschikt zijn
voor vredesmissies", eist bijvoorbeeld Harre
wijn van GroenLinks. „Voertuigen hebben
gebruikers die vaak worden uitgezonden en
langdurig in de cabine verblijven. Als je een
technische aanpassing wilt doen, waardoor
het kleiner wordt van binnen, dan gaan de
arbeidsomstandigheden voor de militairen
achteruit."
Aan veiligheid en beter comfort hangt een
prijskaartje. Een voorbeeld is het nieuwe ver
kenningsvoertuig Fennek. Dat moet onder
meer bestand zijn tegen chemische en biolo
gische wapens. Nu het project steeds duur
der dreigt te worden, klinkt de roep om een
eenvoudiger uitvoering. Maar staatssecreta
ris van defensie Henk van Hoof stelt veilig
heid boven alles. Terecht, concludeert PvdA-
'er Timmermans. „Verkenners zijn in oor
logsgebieden erg kwetsbaar en moeten een
goede uitrusting hebben."
Het verkenningsvoertuig had een voor
beeld moeten zijn van de Europese samen
werking waarnaar de laatste jaren wordt ge
streefd. Nederland zou het voertuig samen
met Duitsland maken, maar de oosterburen
zijn afgehaakt wegens bezuinigingen. Die sa
menwerking komt verder onder druk te
staan als de voorkeur wordt gegeven aan de
Amerikaanse JSF boven de Europese concur
renten. Het is een gegeven waar de wapen
lobby enthousiast op inspeelt.
Compensatieorders
Zodra de zoektocht naar materieel zich richt
op het buitenland, krijgt Defensie te maken
met Economische Zaken. De overheid telt
immense bedragen neer en dat is verlies aan
kapitaal en werkgelegenheid. Economische
Zaken wil het liefst voor elke gulden die de
grens overgaat iets terugzien in de vorm van
tegenorders voor Nederlandse bedrijven. De
bescheiden eigen defensie-industrie, die
naar schatting tienduizend mensen werk
verschaft, moet zo enigszins beschermd
worden.
Mogelijke producenten moeten in hun of
ferte aangeven welke Nederlandse waar zij
willen terugkopen, ze moeten zogeheten
compensatieorders plaatsen. Bij voorkeur
producten die afkomstig zijn van de defen
sie-industrie, waartoe bedrijven als Holland
se Signaalapparaten en de restanten van
Fokker behoren. Voor miljarden guldens
bloembollen exporteren naar één land als te
genprestatie is nu eenmaal niet reëel.
Vaak is een flinke dosis creativiteit nodig
om het juiste Nederlandse bedrijf bij de bui
tenlandse aanbieder te vinden. Toen voor
een deal met een wapenfabrikant uit Frank
rijk geen voor de hand liggende compensatie
kon worden verzonnen, bracht beschuitfa
brikant Bolletje uitkomst. In ruil voor hoog
waardige technologische producten, mocht
Bolletje voor miljoenen guldens instantmaal
tijden leveren aan het Franse leger.
Compensatieorders maken de keuze voor
een nieuwe helikopter of tank er niet gemak
kelijker op. Het zal ook geen verrassing zijn
dat Economische Zaken en Defensie nogal
eens met elkaar overhoop liggen. Ingewijden
rond de legertop spreken zelfs van 'hartgron
dige haat' tussen de directeur-generaal ma
terieel Fledderus van Defensie en de com
missaris militaire productie Wiedeman van
Economische Zaken.
Ook rond de opvolger van de F-16 ver
schillen de meningen bij voorbaat al. Minis
ter Jorritsma (economische zaken) is en
thousiast over de JSF; Nederlandse bedrijven
kunnen meedoen bij de ontwikkeling van
het vliegtuig en zo kennis over nieuwe tech
nologie opdoen. Defensie wil nog alle moge
lijkheden open houden. Staatssecretaris Van
Hoof is niet van plan dit jaar al een kleine
miljard gulden neer te tellen voor de verdere
ontwikkeling. De industrie betaalt dat bedrag
zelf maar, zegt hij.
Defensiespecialisten wijzen erop dat de
uitruil van kennis bij het gezamenlijk ont
wikkelen van militair materieel kan tegenval
len. Amerikanen bijvoorbeeld zijn er hele
maal niet happig op om hun informatie te
delen. „In de fabrieken daar hangen op een
gegeven moment bordjes met 'Alleen Ameri
kanen'. Daarachter bevinden zich de echt
belangrijke gegevens en daar kom je als Ne
derlandse militair nooit bij", vertelt een ken
ner. Timmermans beaamt dit. „De Amerika
nen zijn bang dat hun informatie de volgen
de dag bij de Libiërs ligt."
Lobbycircuit
De vele miljarden, de hoogwaardige techno
logieën en het internationale karakter van de
wapenhandel brengen als vanzelf een lobby
circuit met zich mee. En daarmee een sluier
van mist. Elke grote wapenfabrikant huurt in
landen waar iets te halen valt lobbyisten in.
Zij moeten de krijgsmacht, de media en de
politiek op de hoogte brengen van de superi
eure kwaliteiten van het defensieproduct.
De lobbyisten - zelf noemen ze zich liever
afgevaardigde of adviseur - berichten hun
opdrachtgever over het politieke klimaat, de
kans op succes en de positie van de concur
rentie. Ze bereiden onderhandelingen voor
en organiseren reisjes naar de fabriek voor
de defensietop en de pers. Als service naar
Kamerleden toe zijn ze zelfs bereid kant-en-
klare moties of Kamervragen op papier te
zetten. Het maakt het proces er niet duidelij
ker op. Veel lobbyisten zijn afkomstig uit de
krijgsmacht zelf. Anderen hebben op een
ambtelijke, politieke of journalistieke manier
met Defensie te maken gehad. Het oude-jon-
gens-krentenbrood-gehalte is hoger dan in
andere branches. Toch bezweren alle be
trokkenen dat het afgewogen Nederlandse
proces van aankopen, dat lang duurt en waar
vele personen bij betrokken zijn, niet het
kleinste beetje gesjoemel toelaat.
De spelregels schrijven voor dat de Twee
de Kamer bij belangrijke stappen wordt ge
ïnformeerd over de voortgang. Toch hebben
Kamerleden niet het gevoel dat ze altijd we
ten wat er speelt. Het is onduidelijk of een
brief aan de Kamer wel alle informatie geeft.
„Het is nog steeds een ons-kent-ons-we-
reldje", schetst Timmermans de partijen die
zich bezighouden met wapenaankopen. Hij
zou graag wat meer openheid zien. „Het gaat
om veel belastinggeld." Timmermans be
zoekt de internationale wapenbeurzen; hij
was het ook die oud-staatssecretaris Gmelich
Meijling tegenkwam in diens nieuwe functie
als wapenlobbyist.
Harre wijn gaat nooit naar een Defensie
uitje. Ze moeten me ook geen reisjes aan
bieden. Ik ben niet zo gemakkelijk te vinden
voor lobbyisten. Ik kom nooit op vliegshows,
daar sterft het van de lobbyisten. Daar deelt
iedereen kaartjes uit, daar is informeel con
tact. Hier is de drempel hoger", stelt het
GroenLinks-Kamerlid tevreden vast.
Rob Meines, die de Franse industrie verte
genwoordigt, vindt dat er geen echte wapen
deskundigen in het parlement zitten. „De
Kamerleden moeten te goeder trouw op de
informatie afgaan die ze van het departe
ment en de krijgsmachtdelen krijgen. Je ziet
zelden dat het krijgsmachtdeel niet het ge
wenste materieel krijgt. De Kamer wijst zel
den een voorstel van het ministerie af."
En zelfs als alle voorgeschreven stappen
keurig zijn gevolgd, kunnen irrationele argu
menten of politieke overwegingen roet in het
eten gooien. Op het allerlaatst kan een ge
sprekje tussen twee premiers een verstandi
ge keuze nog beïnvloeden. Niet zelden grij
pen regeringsleiders naar de telefoon om
een collega alsnog op andere gedachten te
brengen. De Franse president Chirac nan af
gelopen week bij zijn staatsbezoek aan ons
land niet voor niets de baas van Dassault
mee, de Franse 'kanshebber' voor de opvol
ger van de F-16. Het is tekenend voor de gro
te belangen.
MARGIT KRANENBURG
MARTIJN SCHURING
Het belangrijkste materieel van de Nederlandse krijgsmacht
Luchtmacht
Landmacht
Aantal
Leopard 2 Tanks
330
Pantservoertuigen
703
Mortieren 120mm.
125
MLRS raketwerpers
22
M 109 Houwitzers
126
Marine
Aantal
Fregatten
16
Amfibisch transportschip 1
Onderzeeboten
4
Bevoorradingsschepen
2
Mijnbestrijdings-
vaartuigen
15
Patrouillevliegtuigen
13
Helikopters
21
BRON MINISTERIE VAN DEFENSIE/1999
Vliegshows zijn bij uitstek plaatsen waar lobbyisten proberen Kamerleden te beïnvloeden bij de keuze van nieuw militair materieel.
