235
ZATERDAG 4 MAART 2000
Mainz viert zeshonderdste geboortedag van u
Idbeeld van de goudsmid en drukker op het Gutenbergplein in Mainz.
foto c PO
'aar herdenkt de wereld de uitvinding van
boekdrukkunst. Zeshonderd jaar geleden
verd Johannes Gutenberg geboren. Zijn
oorteplaats Mainz maakt zich op voor het
mbergjaar en presenteert de drukker als de
aartsvader van het internet.
Wat hebben het hamburger
concern McDonald's en Jo
hannes Gutenberg, uitvin
der van de boekdrukkunst, met elkaar ge
meen?
Twee dingen. In-de eerste plaats verblijven
zij tegenwoordig in eikaars onmiddellijke na
bijheid. Op het Gutenbergplein van de Duit
se Rijnstad Mainz staat de eerbiedwaardige
goudsmid en drukker in de gedaante van een
monumentaal bronzen beeld, in 1829 afgele
verd door de beroemde Deense beeldhou
wer Thorvaldsen, voor de gevel van het fast-
foodrestaurant. Maar er is een belangrijker
overeenkomst: beiden hebben met de repro
ductiemogelijkheden van de identieke kopie
de wereld een ander aanzien gegeven.
Bijna alle geleerden zijn het er tegenwoor
dig over eens, dat de boekdrukkunst 550 jaar
geleden in Mainz is begonnen en wel door
toedoen van een zekere Henne Gensfleisch
zur Landen 'Zum Gutenberg', alias Johannes
Gutenberg. Time Life riep hem vorig jaar uit
tot de man van het millennium. Zonder Gut
enberg geen Maarten Luther, geen Galileï en
geen Einstein. Als geen ander heeft de uit
vinding van Gutenberg de verspreiding en
vermeerdering van kennis mogelijk gemaakt.
Mainz viert dit jaar Gutenbergs 600-ste ge
boortejaar op grote schaal. Er worden hon
derdduizenden extra toeristen verwacht.
Ook in 1900 werd Gutenberg herdacht als
ware hij een Olympische held. Op die ge
dachte waren de Duitsers eigenlijk pas geko
men nadat Napoleon, op zoek naar helden
van de beschaving binnen het Franse Keizer
rijk, de Mainzer drukker aan de Vergetelheid
had ontrukt.
Dit keer heeft Mainz een internationaal
programma in petto. Hoogtepunt is de her
opening op 15 april van het geheel herbouw
de en uitgebreide Gutenbergmuseum. De
expositieruimte is meer dan verdubbeld tot
2800 kubieke meter. Op die dag wordt er een
meerdere musea (waaronder de imposante,
geheel uit rode zandsteen opgetrokken Dom
en een speciaal gebouwd Gutenbergpavil-
joen aan de Rijn) overspannende tentoon
stelling geopend, die een ambitieus over
zicht van de geschiedenis van de drukpers
en de nieuwe media wil geven.
Toverwoord
Nieuwe media. Dat is het toverwoord waar
aan Mainz Gutenberg dit jaar probeert te
koppelen. Gutenberg als de aartsvader van
internet. In die voorstelling van zaken zit ze
ker iets waars, maar Gutenberg is net zo
goed de man die de grondslag legde voor de
klassieke boekcultuur en het daarop geba
seerde humanisme en daar past de wereld
van Bill Gates weer niet zo goed in. „Beide
aspecten zitten erin", beaamt Elke Höllein,
hoofd van de afdeling communicatie van de
stad, „maar wij hebben voor deze benade
ring gekozen om Gutenberg van zijn stoffige
imago te ontdoen en de jonge generatie te
trekken."
Stoffig? Het is maar hoe je het bekijkt. Gut
enbergs uitvinding heeft een omwenteling
op gang gebracht, die haar weerga niet kent
en straks misschien alleen door de elektroni
sche digitale revolutie zal blijken te zijn ge
ëvenaard.
In het centrum van Mainz voert een stads
wandeling naar de plek waar Henne Gens
fleisch werd geboren. Zijn geboortehuis staat
er overigens niet meer. Maar een gedenk
steen op de huidige apotheek herinnert nog
wel aan het feit dat het hier heilige grond is.
Ooit stond er het patriciërshuis 'Zum Gut
enberg', waar in de 14de eeuw het geslacht
Gensfleisch woonde. Daarmee is meteen
Hennes bijnaam verklaard. De voornaam
Henne of Henchin was een plaatselijke ver
bastering van Johannes. Zijn geboortedatum
is niet geheel duidelijk, maar internationaal
bestaat er een consensus over 1400.
Johannes groeide op in het door spannin
gen tussen de gilden en de oude patriciër
stand geplaagde stad. Regelmatig werden
patriciërs gedwongen de stad de rug toe te
keren. De macht van de gewone burgerij was
groot. Gutenberg heeft hoogstwaarschijnlijk
gestudeerd aan de universiteit van Erfurt,
niet zo ver van Mainz. Veel is er niet over
hem bekend uit die eerste jaren van de 15de
eeuw, behalve enkele aantekeningen in ver
band met een erfeniskwestie.
In 1430 kwam Gutenberg in Straatsburg
terecht. Hij had Mainz vermoedelijk al gerui
me tijd daarvoor verlaten wegens het gedon
der met de naijverige gilden. Vermoedelijk is
hij de Rijn stroomopwaarts langs gezworven.
Hij was een gestudeerd man en waarschijn
lijk ook al als edelsmid werkzaam.
Iets groots
In het veel liberalere Straatsburg vestigde hij
zich in een soort maatschap met anderen.
Hij moet een bemiddeld man zijn geweest,
getuige de belastingaanslagen uit die tijd,
maar ook was hij steeds op zoek naar finan
ciering van iets groots dat hij onder handen
had. Er moet al iets gebroed hebben. Leerlin
gen schreven zich bij hem in 'om een zekere
kunst te leren'.
Gutenberg maakte in die jaren pelgrim-
spiegels. Dat waren spiegeltjes die bede
vaartgangers meenamen om een 'glimp' te
bewaren van de heiligdommen die ze wilden
bezoeken. De gedachte was dat in die spie
geltjes iets bewaard werd, hoe zwak dan ook,
van de oorspronkelijke bron. Waarschijnlijk
had Gutenberg al in de gaten hoe je door
middel van voorgevormde mallen de vattin
gen van die spiegels in een soort seriepro
ductie kon maken. Ook was hem als smid
natuurlijk bekend hoe munten geslagen kon
den worden.
Toen Johannes Gutenberg in 1448 weer in
Mainz opdook, leende hij overal geld om een
grote investering te kunnen doen. Dat werd
de drukkerij, die heden ten dage nog be
waard gebleven is te midden van een mo
dem winkelgebied.
Vanaf 1450 was hij er druk in de weer. Hij
moest enorme investeringen doen van mil
joenen guldens, omgerekend naar onze
maatstaven. Gutenberg had een systeem
ontwikkeld waarmee snel enkelvoudige let
ters gegoten konden worden. Door die af
zonderlijk van elkaar te plaatsen werden zin
nen gemaakt en daarmee vervolgens weer
bladzijden.
In de herfst van 1454 kwamen de eerste
meesterstukken van de pers (gebouwd naar
een wijnpers uit de streek!), de zogenoemde
Gutenberg-bijbels. Een deel werd nog op
perkament gedrukt, de meerderheid echter
op papier. De fabricage van papier ver
spreidde zich in die tijd, via China en de Ara
bische beschaving, over Europa. De druk van
de eerste 'Gutenberg-bijbels' bracht grote
opwinding te weeg. De latere paus Pius II
ontving in maart van 1455 al een opgewon
den brief van een zekere Piccolomini uit We
nen, die melding maakte van een 'zeer be
wonderenswaardige man uit Mainz' die een
aantal mooie bijbels had gereproduceerd,
niet van echt te onderscheiden. Hij beval Ro
me aan er een aantal te kopen, maar wist
ook te melden dat de belangstelling van an
dere kopers groot was.
Vooruitgang
Gutenberg en zijn partners, Peter Schöffer en
de zakenman Johannes Fust, drukten in to
taal zo'n 180 bijbels. Alleen het zetwerk voor
het 1282 bladzijden tellende Woord Gods
schijnt twee jaar geduurd te hebben. Daarbij
kwam het drukken zelf: ook nog eens twee
jaar. Een geoefend kopiist schreef een enkel
exemplaar met de hand in ongeveer drie jaar
'af. De vooruitgang was dus direct in het be
gin al evident. Gutenberg leverde zijn bijbels
ongebonden en met alleen het zwarte druk
werk af. De koper - die een vermogen neer
moest leggen waarmee hij ook een ordente
lijk vakwerkhuis had kunnen aanschaffen -
moest het vervolgens nog laten illustreren en
inbinden.
Bezeten van zijn uitvinding vergat Johan
nes Gutenberg zijn partner Johannes Fust te
rug te betalen. Hij had naar onze begrippen
een paar miljoen van hem geleend. En Fust
wilde nu wel eens boter bij de vis, terwijl Gu
tenberg bleef herinvesteren in zijn onderne
ming. De arme drukker werd in gebreke ge
steld door het gerecht en er volgde een
scheiding der wegen. Gutenberg zette ver
volgens zijn eigen bedrijf op. Later heeft hij
van de stad Maipz, na hernieuwde politieke
spanningen overigens, alle eer gekregen, die
hem toekwam.
Nadat Gutenbergs atelier uit elkaar was
gevallen, verspreidden drukkerijtjes zich als
een olievlek over de hele regio. Al heel snel in
het nabij gelegen Bamberg (1460), maar ook
in Utrecht (1473) werd de 'zwarte kunst' eco
nomisch rendabel gemaakt. Europa, dat
hongerde naar boeken en kennis, was rijp
voor zijn uitvinding. Het was de tijd van de
wiegendrukken, de incunabelen. Er werd
met de druk van allerlei teksten geëxperi
menteerd, vaak ook in de landstaal. De ken
nisvoorraad van de Europese cultuur werd
nu beschikbaar voor een groter publiek.
Daardoor kon die kennis zich nu gaan ver
meerderen.
coster
In latere eeuwen is de eer de boekdrukkunst
uitgevonden te hebben door verschillende
andere landen opgeëist. Wie zich bedenkt
dat het auteursrecht later pas een product is JAN-HENDRIK BAKKER
geweest van de drukcultuur, kan zich voor
stellen dat de erfenis van die arme Guten
berg weerloos was tegen de nationale senti
menten van anderen. Met de uitvinding van
de boekdrukkunst immers kan men voor de
dag komen, die van de atoombom bijvoor
beeld is van twijfelachtiger eer.
Een van de hardnekkigste legenden is
sinds de Romantiek de persoon van ene Lau
rens Janszoon Coster geweest. Rond Guten
berg en Coster hangt nog steeds de sfeer van
een voetbalinterland Nederland - Duitsland.
De Coster-mythe is vooral een mooi verhaal,
meer niet. Het is gebaseerd op de aanteke
ning van een Hollandse historicus die in
1588, ruim een eeuw na Gutenberg dus, be
weerde dat Gutenberg mooie sier had ge
maakt met gestolen goed uit Haarlem. Een
leerling van Coster zou het hele drukkers-
handeltje onder de arm hebben genomen en
er mee naar Mainz zijn verdwenen.
Dat diefstalmotief is al zo oud als de my
thologie zelf. Maar er zijn ook allerlei histori
sche argumenten die de Haarlemse claim
hoogst onwaarschijnlijk maken. Inderdaad
schijnt er aan het eind van de Middeleeuwen
in Haarlem een drukkerij 'Coster' bestaan te
hebben. Maar hier werd gedrukt met inge
sneden houtstempels, zoals overal elders in
de cultuurcentra van Europa. Die techniek
bestond al langer en werd reeds in het oude
China toegepast. Er worden daarbij echter
hele bladzijden in een keer gedrukt. Metaal-
drukken uit Haarlem zijn nooit gevonden.
Wel gemystificeerde vervalsingen uit de 17de
eeuw.
Gutenbergs innovatie is nu juist dat hij de
tekst tot zijn kleinste deel, de letter en het
letterteken, uit elkaar plukte öm daarna ein
deloos te kunnen variëren. Hij ontwierp
daartoe een apparaatje waarmee patrijzen
en matrijzen gemaakt kunnen worden voor
het gieten van spiegelbeeldige zetletters. Hij
vond de juiste legering voor het lood (waar
schijnlijk al in Straatsburg ontdekt) en ont
wierp een buitengewoon handige zethaak.
Of hij een letterbak gehad heeft, waar alle te
kens in gesorteerd werden, is onduidelijk,
maar hij heeft zeker een pers gebruikt, naar
het model van de wijnpers. En dat laatste
kan al helemaal niet uit Holland zijn geko-
Gutenberg stierf in 1468. Hij werd begra
ven in Mainz. De laatste wetenschappelijke
berichten zijn dat het gebeente op die plek
inderdaad uit deze tijd moet stammen. Nie
mand weet of het Gutenbergs persoonlijke
resten zijn, maar dat neemt niet weg dat zijn
nalatenschap de wereld heeft veranderd.
Voor informatie over de festiviteiten in
Mainz zie de internetpagina 'www.gut-
enberg.de'
