'Affiniteit' is een boek om te verslinden
Als een meisje wil ontsnappen, moeten de anderen haar doden
Boeken
'De zij de werksters' interess
maar geen literair hoogstan
Levendige fantasieën in
's 'Laatste command
Ryan
DONDERDAG 17 FEBRUARI 2000
DE
Nieuw werk van Gerrit Komrij Debuut Gail Tsukiyama nu in Nederland uitgebracht Vl\
NON-FICTIE RECENSIE
MIREILLE BEENTJES/GPO
'De meis|es van Aboke, kindsoldaten in Noord-Oe
ganda' door Els De Temmerman. Uitgeverij De Kern.
Prijs 29,95.
In de nacht van 8 op 9 oktober 1996
overvalt een rebellengroep van het Ver
zetsleger van de Heer de meisjesschool
St Mary's in Aboke. Noord-Oeganda. Er
worden 139 meisjes weggevoerd uit hun
slaapzalen. De 16-jarige Norman is een
van de ontvoerders. Hij werd twee jaar,
eerder zelf meegenomen door het rebel
lenleger. Journaliste Els De Temmer
man, gelauwerd voor haar reportages
over de slachtpartijen in Rwanda, praat
te uitgebreid met deze kinderen en vele
andere betrokkenen. Ze schreef het in
dringende boek De meisjes eau Aboke:
Kindsoldaten in Noord-Oeganda.
De Temmermans boek komt hard
aan, doordat ze de lezer door de ogen
van drie slachtoffers laat meekijken. Dat
is een gruwelijke ervaring die woede en
onbegrip oproept over het beestachtige
misbruik dat deze rebellen maken van
kinderen.
De Italiaanse onderdirectrice van de
school, zuster Rachele, laat het er niet
bij zitten. Met een collega reist ze de re
bellen te voet achterna ont met gevaar
voor eigen leven te onderhandelen met
een wispelturige commandant. Wonder
boven wonder weet ze 109 meisjes los te
krijgen. Dertig anderen moeten verder.
Het is een doortrapt bindingssysteem.
Nieuwe rekruten worden gedwongen ie
mand uit hun midden af te slachten. Dat
weerhoudt hen ervan te vluchten, om
dat ze weten wat hen te wachten staat
als ze worden gesnapt. Daarbij schamen
ze zich zo voor de misdaden die ze on
der dwang pleegden, dat ze niet durven
terug te keren naar de maatschappij.
De rebellen die de kinderen hebben
ontvoerd, maken deel uit van het Ver
zetsleger van de Heer. Leider Joseph Ko-
ny is een dertiger die nooit de middelba
re school afmaakte en die het land wil
besturen volgens de Tien Geboden. Hij
verzet zich tegen het bewind van presi
dent Museveni, omdat deze in 1986 zijn
voorganger Okello, lid van de Acholi-
stam, heeft afgezet. De rebellen zijn voor
een groot deel ook Acholi's.
Zuster Rachele doet er alles aan om
ook de laatste dertig meisjes terug te
krijgen. Museveni bemoeit zich per
soonlijk met de zaak. De paus doet een
oproep om 'de meisjes van Aboke' vrij te
krijgen. Niet dat andere ontvoerde kin
deren over het hoofd worden gezien,
maar de meisjes groeien uit tot een sym
bool; zij zijn een aanwijsbare groep
slachtoffers.
Voor de meisjes echter werkt de paus
elijke oproep averechts. De comman
dant schreeuwt hen toe dat hij ze nu he
lemaal nooit meer laat gaan. Terwijl ze
verder trekken in de richting van Soedan
naai Konv's kampen, maken ze weerzin
wekkende dingen mee. Zo worden lede
maten van toevallige passanten afgehakt
en worden mensen gedwongen van hun
eigen vlees te eten.
Zes Aboke-meisjes, onder wie Ellen,
weten te ontkomen, voordat de rebellen
in Soedan aankomen. De andere meisjes
worden in Soedan 'uitgehuwelijkt' aan
een commandant die soms al tientallen
meisjes toegewezen heeft gekregen. Hij
verkracht ze, terwijl ze verder moeten
zien te overleven als soldaat. De jongste
rekruten staan altijd in de frontlinie. De
commandanten krijgen het beschikbare
eten en drinken. De rekruten moeten
zichzelf zien te redden. ,,Er zijn immers
genoeg kinderen in Noord-Oeganda",
zegt een commandant.
Museveni voert de meisjes op als eis
in de vredesonderhandelingen met Soe
dan. Maar een gevaarlijke zoektocht on
der Soedanese bescherming van zuster
Rachele in de kampen van het Verzetsle
ger levert niets op. Via andere vluchte-
lingetjes wordt bekend wat er van de
meisjes van Aboke is geworden. Vijf van
hen hebben een kind gekregen, twee
zijn besmet met het HIV-virus door de
commandant aan wie ze waren toege
wezen, Eén meisje werd na een zware
mishandeling aan haar polsen aan een
boom opgehangen en is overleden.
Het einde van deze grove schending
van de rechten van het kind en de rech
ten van de mens is nog niet in zicht, het
nieuwe VN-protocol over een mini
mumleeftijd van 18 jaar voor soldaten
ten spijt. De presidenten van Soedan en
Oeganda sloten vorig jaar een vredes
overeenkomst. Steun aan eikaars rebel
lenbewegingen is daarin stopgezet. Ge
probeerd zal worden de ontvoerde kin
deren terug te brengen. Of dal zal ge
beuren is echter zeer de vraag, zo stelt
De Temmerman in haar boek. Soedan
heeft eerder laten zien dat het niet vies is
van kindsoldaten in zijn leger. Het kan
de Oegandese kinderen goed gebruiken.
Els De Temmerman belicht gruwelijke wereld van kindsoldaten laj
Moe schrijf je een gedicht? Twee nieuwe uitgaven van
Gerrit Komrij - onlangs uitgeroepen tot Dichter des Va
derlands - maken het mogelijk theorie en praktijk met
elkaar te confronteren. In 'Poëzie is geluk' zet hij onder
meer uiteen hoe het gedicht 'Hogedruk' uit 52 Sonnetten
bij het Verglijden van de Eeuw is ontstaan. „Een nage
noeg uniek evenement", zegt hijzelf, met ironische glim
lach natuurlijk.
het wandelen gegaan', luidt de
eerste regel. Maar het zijn de
gebouwen die zijn gaan lopen.
De winkels, een kraakpand, de
rechtbank, de schouwburg,
kortom: 'Niet één perceel dat
stil kan blijven staan.' Het is
wat Komrij al zijn hele loop
baan graag doet: een andere
wereld scheppen die geregeerd
wordt door fantastische wetten.
Even veel genoegen beleeft hij
eraan het omgekeerde te zeg
gen van wat hij bedoelt.
De afweer, het pantser en de
maskerade zijn het natuurlijke
domein van deze auteur. Achter
het masker stuiten we gewoon
op weer een masker, en daar
achter is er nog een. Meer en
meer blijkt echter dat Komrij's
voorraad maskers is uitgeput.
Voor wat we dan te zien krijgen,
deinzen we terug. Dat is ook de
bedoeling, valt op te maken uit
Poëzie is geluk, een boekje met
de tekst van lezingen over de
thema's 'Hoe lees je poëzie' en
'Hoe maak je poëzie'. Komrij
merkt op: 'Een gezellig gedicht
is een hanenei'. Hij meent dat
de poëzielezer soms moet
schrikken van zichzelf, 'hij
moet zichzelf in zijn meest hui
veringwekkende gedaante in de
HANS WARREN
'52 Sonnetten bi| het Vergleden van de
Eeuw' en 'Poëzie is geluk' door Cernt
Komri| Uitgeven) Bert Bakker Prijs
29,50 (sonnetten) en 19,75 (geluk)
Gerrit Komrij staat bekend als
de dichter die de lezer een mij
nenveld in wil sturen. Veel van
zijn vroegere gedichten zijn
vestingwerken waar iedere aan
val op aflcetst. Tekenend is Ken
gedicht uit zijn debuut dat
opende met de opmerking 'De
eerste regel is om te beginnen'
en dat besloot met de zin 'De
twaalfde is van niets de eind
conclusie'. Er zijn veel van zul
ke slotregels in deze poëzie die
het voorafgaande opheffen. Het
was of de dichter met alle mid
delen wilde voorkomen dat je
greep op zijn werk of - nog er
ger - op zijn persoon zou ver
werven. Een ontploffing kon je
krijgen op het moment dat je
een onthulling verwachtte.
De speelse explosie is hem
nog altijd niet vreemd, wordt
uit 52 Sonnetten bij liet Verglij
den eau de Eeuw duidelijk. In
een gedicht als Loopse wereld
heerst een surrealistisch aan
doende sfeer. 'De stad is aan
spiegel kunnen ontmoeten. Hij
moet zijn eigen doodshoofd in
een gedicht kunnen tegenko
men.' Komrij verdedigt daar
mee meteen een soort poëzie
zoals hij dat zelf steeds vaker
beoefent. Gedichten waarin we
bij gebrek aan maskers alleen
nog de afgrond aanschouwen,
de naakte mens, ons diepste
zelf.
Het is géén fraai gezicht. En
de dichter doet geen enkele po
ging het te verfraaien. Ernst is
bij Komrij direct ook bittere
ernst, zo is aan verschillende
van zijn nieuwe sonnetten te
zien. Vol weerzin blikt hij terug
op 'de eeuw van profiteurs en
rampen'. Hij besluit zijn Twin
tigste eeuw met de cynische,
vaststelling: 'De eeuw, kortom,
van waan en massamoord./
Veel viel er te genieten voor ons
soort.' Dezelfde benadering
vinden we in het hierbij afge
drukte allerminst hoopvolle
Sonnet van de hoop.
Met deze 52 Sonnetten be
wijst Komrij de aangewezen fi
guur te zijn voor de functie van
'Dichter des Vaderlands'. Het
gaat namelijk om gedichten die
in opdracht zijn geschreven. Af
gelopen jaar werden ze elke
maandag afgedrukt op de voor
pagina van Algemeen Dagblad.
Natuurlijk stond er niet elke
week even veel spanning op het
gedicht. Maar de zo kenmer
kende Komrij-vorm zorgt er
voor dat dit nauwelijks opvalt.
Het lijkt soms of hij geen in
houd nodig heeft en de vorm
hem bijna automatisch de vol
gende regel dicteert. Dat
Sonnet van de hoop
Kijk op uw eeuw terug. Geen zomerdag
Of een granaatinslag kwam hem bederven.
Een luchtalarm - en elke kinderlach
Onmiddellijk bedolven onder scherven.
Gedenk de mens. Hij jankte. Hij was wreed.
Hij had het moorden flink onder de knie.
Zijn beste vriend was zenuwgas. - U weet:
Zo bent u niet. - U prijst de amnesie.
Kijk in de spiegel. Zie u zelf daar staan
Een man of vrouw die wars is van geweld,
Die alles ernstig onderzoekt en tóch
Kan lachen, die gastvrij is en spontaan,
Die als hij slaan wil eerst tot honderd telt
En nooit gehoord heeft van gezichtsbedrog.
strookt trouwens ook met wat
hij in Poëzie is geluk vertelt. Hij
gaat zover te beweren dat stijlfi
guren niet de aankleding van
het gedicht maar het hele ge
dicht zijn.
Het interessantste onderdeel
van deze lezingen lijkt me het
verhaal waarin Komrij het ont
staan van Hogedruk beschrijft,
een van de gedichten uit 52
Sonnetten. Zelden wordt zo in
dringend uiteengezet wat het
betekent dichter te zijn, hoe de
kettingreactie van de inspiratie
werkt, met welke middelen je
het creatieve proces onder con
trole krijgt. Hij spreekt over zijn
omgang met het rijmwoorden
boek waar hij steevast precies
het woord vindt dat hij zoekt.
Helemaal aan het slot laat hij
weten: 'Bedenk dat het hele
proces dat ik in het voorafgaan
de schilderde, van de eerste
bloeb tot de laatste komma, bij
elkaar niet langer dan een mi
nuut in beslag hoeft te nemen.'
Waardoor de lezer toch weer de
indruk krijgt een mijnenveld in
té worden gestuurd. Een mij
nenveld tenminste van sissend
leeglopende en luid knallende
luchtballonnen.
Sarah Waters mag blijven
Ze heet Sarah Waters en lief
hebbers van een lekker dik en
goed leesboek moeten haar
naam goed in hun oren kno
pen. Ze debuteerde in 1998 met
Tipping the Velvet, dat later dit
jaar in vertaling zal verschijnen,
en kwam vorig jaar met de op
volger Affinity, dat sinds kort als
Affiniteit in de Nederlandse
boekhandel ligt. De twee boe
ken zijn allebei op dezelfde
leest geschoeid - het zijn histo
rische romans waarin lesbische
liefde een grote rol speelt -
maar heel verschillend van ka
rakter. De belangrijkste over
eenkomst is dat ze lezen als een
trein.
Affiniteit speelt in het eind
negentiende eeuwse, Victori
aanse, Londen. Hoofdpersoon
is Margaret Prior - ongetrouwd,
rond de dertig^en van goede
huize. Na een crisis en ziekte
wordt zij l.ady Visitor op de
vrouwenafdeling van de duiste
re Millbank gevangenis, die
wordt bevolkt door hoeren, op-
lichtsters en vrouwen van nog
lager allooi. Waters klimt al
meteen naar de toppen van
haar kunnen bij de evocatieve
beschrijving van de gevangenis
en de mensen die daar hun da
gen slijten.
De belangrijkste tegenspeel
ster van Margaret is Selina Da
wes, die gearresteerd is na een
uit de hand gelopen spiritisti
sche séance waarbij doden zijn
gevallen. De Lady Visitor ont
wikkelt een speciale affiniteit
voor Dawes, of noem het eigen
lijk maar ronduit een passie, en
raakt daardoor gaandeweg i«
de ban van spiritualiteit en het
bovennatuurlijke.
Sarah Waters.
Waters bouwt op dit funda
ment een overrompelend boek.
Vooral heel knap is dat de
bouwstenen die zij gebruikt
louter en alleen dagboekfrag
menten zijn. Het boek begint
met een proloog - een frag
ment uit het dagboek van Da
wes waarin zij de fatale séance
beschrijft. Dan volgen de door
Prior geschreven dagboekfrag
menten, die de periode beslaan
tussen haar eerste bezoek aan
de gevangenis in het najaar van
1874 en de verrassende ont-
THRILLER RECENSIE
FERDI DEN BAKKER/GPD
'Laatste commando' door Chris Ryan
Uitgeven) De Boekenj. Prijs 34,90
Chris Ryan kruipt in zijn nieuw
ste thriller Laatste commando
wederom in de huid van ser
geant Geordie Sharp. Geordie is
lid van de Special Air Service
(SAS) - Britse terreurbestrij-
dingsteams - en met zijn man
nen is hij naar het Afrikaanse
Kamanga gestuurd om daar re
geringssoldaten te trainen in
hun strijd tegen de rebellen die
vanuit het zuiden van het staat
je naar het noorden oprukken.
Ryan opent het verhaal met
de scène waarin Sharp zijn
avonturen als SAS'er aan zijn
zoontje Tim vertelt. Ze kennen
elkaar nauwelijks en Geordie
hoopt dat zijn zoon hem leert
kennen door te vertellen over
zijn leven bij de Britse geheime
dienst. Het is misschien de laat
ste keer dat hij hier de kans
voor heeft, want na zijn laatste
missie naar Kamanga is hij li
chamelijk een wrak. De gebeur
tenissen in het Afrikaanse staat
je hebben daar alles mee te ma
ken en dus komt het verhaal
tussen vader en zoon al snel op
de gevaarlijkste missie uit zijn
leven.
Als SAS'er heeft de auteur
Chris Ryan bijna alle uithoeken
van de wereld gezien, hij nam
deel aan talloze undercover
operaties, terroristenbestrij-
dingsteams, en scherpschut
tercommando's. Zijn avontu
ren in boekvorm uitbrengen
bleek een gouden greep, want
boeken over de SAS gaan zéker
in het Verenigd Koninkrijk als
warme broodjes over de toon
bank. Het was een doorn in het
oog van de SAS dat haar ex-
werknemers zo openhartig ver
telden over hun carrière bij de
geheime dienst. Ryan mag zich
daarom sinds drie jaar niet
langer lid noemen van het se
lecte clubje SAS'ers. Hij is ^et
als alle andere schrijvende ëx-
collega's geroyeerd door de or
ganisatie.
Ryan heeft zijn Laatste com
mando lekker spannend ge
maakt. Hoewel in het tweede
hoofdstuk een inheemse medi
cijnman onheil over de groep
SAS'ers uitroept, weet Ryan de
hooggespannen verwachtin
gen prima waar te maken door
je tot het laatste hoofdstuk
over de afloop in het ongewis
se te laten.
Wie eenmaal begint te lezen
vliegt door de ruim 300 pagi
na's heen, ondertussen Afri
kaanse steppen, savannes,
woestijnen, bush, en
vierbeddingen bed
Door de duidelijke pa lei
je deze typisch Aflikt e
tuurelementen als
fantasieën voorbij kon
Geordie en zijn ma sat
heel wat gewend, ze
mers heel de wereld
weest en hebben
Libië, Colombia en 1^ ale
land de nodige vreen
vallen meegemaakt. I pr
voor hen geen prob ep
een stel 'wilden' te tr in
onervaren Afrikaanse
leren inderdaad sne Sc
handelen in crisi iel
maar het doel: voorki im
de zuidelijke rebellei
langrijkste diamant lel
handen krijgen, is |)ol
hele andere koek.
Het Britse team o|rk
bovendien in Laatste
do aan den lijve dal i a
kaanse mentaliteit e n
ken een veel grotere i co:
dan ze aanvankelijk h exi
gecalculeerd. De pat i
gaven en spreuken
cijnmannen vinden Me
nenlanden van Afrik; vvt
veel gehoor en vormt ir
groep Britten misse n
wel een groter gevat e
onervarenheid van dfil
gese soldaten.
Uitgeverij Atlas publiceerde in
1996 de vertaling van een boek
van de Amerikaanse schrijfster
van Chinees-Japanse afkomst
Gail Tsukiyama. De tuin van de
Samoerai groeide in Nederland
uit tot een 'stille bestseller'. De
lezer had kennelijk de stimu
lans van promotie-activiteiten
van de uitgever, van lovende re
censies en televisieoptredens
niet nodig om dit - inderdaad
prachtige - boek in de armen te
sluiten. Het werd zonder veel
tamtam een van de best lopen
de titels uit het fonds van Adas.
In 1998 verscheen Droomnach-
ten, haar derde boek, en nu ligt
ook De zijdewerksters, het de
buut van Tsukiyama uit 1991,
in de Nederlandse boekwinkel.
.Het is de vraag of de uitgever
dit boek in het Nederlands had
uitgegeven, als niet het vierde
boek, The Language of Threads,
dat inmiddels in Amerika al uit
is en later dit jaar in Nederland
verschijnt, een vervolg was op
deze debuutroman. Want een
literair hoogstandje is De zijde
werksters geenszins, maar door
het gegeven van het boek is het
wel degelijk interessant.
De zijdewerksters gaat over de
subcultuur van vrouwen die
rond de eeuwwisseling in de
Chinese zijde-industrie werkten
en als ongetrouwde, zelfstandi
ge vrouwen - verbonden in zus
terschap - een unieke positie
konden verwerven in die sa
menleving.
Het manco van het boek is
dat Tsukiyama is blijven steken
in het beschrijvende. Er is over
deze vrouwen weinig bekend
en Tsukiyama vertelde ooit in
een interview dat ze al blij was
dat ze één vrouw heeft gespro
ken die een essay had geschre
ven over deze subcultuur - en
haar er dus wel het een en an
der over kon vertellen. Het is
jammer dat Tsukiyama de be-
knoping in januari van
het volgende jaar. Deze
fragmenten worden
gelardeerd met het
dagboek van Dawes,
waarin Waters de ont
wikkeling van dit trance medi
um tot het moment van de fa
tale séance vertelt.
Dit is zo'n boek waarbij de
recensent met de handen in
het haar zit. Alles wat je er in
het korte bestek van een recen
sie over kan zeggen doet het
geen recht. Je kunt hooguit
vaststellen dat het gelukkig niet
zo'n dertien in het dozijn les
bisch coming out boek is. Je
kunt vertellen dat het een ra
zend spannend boek is dat je in
één adem uitleest, en waarbij je
na lezing pas merkt hoe knap
de schrijfster de hints verwerkt,
die de verrassende ontknoping
aankondigen zonder dat de le
zer het in de gaten heeft. Maar
eigenlijk wil je over dit boek
maar één ding zeggen: Lees het,
huiver en geniet!
Het debuut van Gail Tsukiyama is in Nederland uitgegro
'stille bestseller'. foto united photos de boer c
ginnersfout heeft gemaakt dat
ze er genoegen mee nam dat ze
- ondanks de summiere infor
matie - een verhaal kon baseren
op deze non-fictieve elemen
ten.
Maar het verhaal komt niet
tot leven, de personages wor
den beschreven, maar adepien
niet. De gebeurtenissen worden
verteld, maar je maakt ze als le
zer niet mee. De afstand is te
groot. Het is al met al een ty
pisch voorbeeld van een te snel
gepubliceerd debuut. Want dat
Tsukiyama wél kan wat ze in
deze roman niet doet, heeft ze
met name in De tuin van de Sa
moerai, een. uiterst beeldend
verteld verhaal, overtuigend be
wezen. Hopelijk zet ze die lijn
voort in haar vierde boek The
Language of threads.
Q A I L T S U K I
D ezijdewi
Kinderen van de Karen National Union zwaar bewapend tijdens de viering van de 51ste verjaarde
verzet tegen de junta in Myanmar.
