Het gaat niet goed met de grutto
In Natura
Leven
van de dood
Veilige valhelm is net een kunsthoofd
Het gloeit onder de Eifel
HU
WOENSDAG 2 FEBRUARI 2000
OEN
REDACTIE: MARGOT KLOMPMAKER EN SASKIA STOELINGA 023-5 1
'Rust zacht' is de meest gangbare tekst op graven. Het kerk
hof is bestemd voor de definitieve en eeuwige rust: de
dood. Maar feitelijk bruist het er van leven. Vooral in steden
zijn begraafplaatsen groene oases waarin dieren zich prima
thuisvoelen. Het is er veel minder druk dan in de parken en
de plantsoenen en bovendien gedragen de mensen zich er
heel bedaard.
Als er al kinderen komen, dan worden die door hun bege
leiders tot rust gemaand, terwijl de uitbundige honden die
de parken onveilig maken, geheel ontbreken. Verkeer, trim
mers en joggers blijven buiten de hekken. Een kerkhof is
stil, ongerept en afgezonderd van de drukke, vervuilde en
rumoerige buitenwereld. Daarom herbergt het vaak een
veel rijkere fauna dan welke andere plek in stad of dorp dan
ook.
Overdag krioelt het er van de vogels. De hoge bomen, het
dichte struikgewas en de altijd groene coniferen bieden niet
alleen nestgelegenheid in overvloed, maar ook meer dan
voldoende schuil- en slaapplaatsen. Veel van onze zangvo
gelsoorten komen op kerkhoven voor, van huismus tot wie
lewaal, in hun kielzog gevolgd door rovers als de sperwer en
de havik. Roeken en reigers stichten er kolonies en spech
ten hakken hun nestholen uit in de dikwijls eeuwenoude
bomen. Duiven zitten op de grafstenen te koeren en merels
scharrelen rond de zerken op zoek naar wormen.
Aan wormen ontbreekt het begraafplaatsen niet, dat zal ie
dereen duidelijk zijn. Geen betere grond dan kerkhofgrond!
Ook kevers, larven en maden moeten zich in luilekkerland
wanen. Mollen weten beslist wel raad met al dit kleine,
maar sappige en voedzame gedierte en ze zijn dan ook zeer
gesteld op kerkhoven.
U merkt dat we ons van het vrolijke vogelspul in de hoge
bomen naar beneden begeven en dat het verhaal er niet
aangenamer op wordt naarmate we ons dieper in de mate
rie graven. Met de mol zijn we immers in de grond beland
en daar is het natuurlijk niet zo prettig. Waar het op een
kerkhof allemaal om te doen is, is het grootscheepse onder
grondse ontbindingsproces dat de basis vormt van het rijke
dierenleven.
De mol bijvoorbeeld voedt zich niet alleen met onschuldige
regenwormen, maar ook met de maden vim de lijkenvlieg.
Dit is een uiterst merkwaardig insect dat tot de familie van
de bochelvliegen behoort. Deze familie bestaat uit talrijke
kleine soorten, die hooguit vier millimeter groot worden.
Opvallend zijn de krachtige poten waarmee ze zich in de
nauwste spleten en openingen kunnen werken. Een doods
kist vormt voor hen geen enkel probleem. In een mum van
tijd weten ze erin binnen te dringen, nadat ze er zich door
de aarde naartoe hebben gegraven. Hun larven ontwikkelen
zich in rottende organische stoffen en de lijkenvlieg heeft
zich geheel gespecialiseerd in het verorberen van menselij
ke doden. Hij komt dan ook alleen op begraafplaatsen voor.
Nadat de larven zich in de duistere diepte hebben ontpopt
tot volwassen vliegen, kruipen deze door de aardlaag het
zonlicht tegemoet om in de vrije en frisse lucht een partner
te zoeken, waarna de cyclus zich herhaalt.
Laten we zelf ook maar vlug weer bovengronds gaan, waar
hagedissen op de grafstenen liggen te zonnen en waar mui
zen door het gras hollen. We ontkomen er echter niet aan
dat de dood ook hier de hoofdrol blijft spelen. Muizen vor
men immers de prooi van wezels, bunzings en hermelijnen
en ook deze roofdieren kiezen dus de begraafplaats graag
als woonoord. Zelfs de vos laat zich er vaak zien. Ook hij
heeft het op de mollen en de muizen gemunt, maar een van
de konijnen die 's nachts aan de grassen en kruiden knab
belen, gaat er bij hem ook wel in.
Maar de échte muizeneters zijn natuurlijk de uilen. Op
kerkhoven komen zowel bosuilen als ransuilen voor, of
schoon de kerkuil de ware kerkhofuil is. Vanouds hoort hij
thuis op begraafplaatsen, die hij door zijn hoog, angstaan
jagend gekrijs en gesmoord gejammer tot spookachtige
oorden maakt. Allerlei geluiden stoot hij uit - zoals keffen,
sissen snurken, zuchten en steunen - die ongetwijfeld heb
ben bijgedragen aan het ontstaan van spookverhalen.
Goed gaat het met de kerkuil niet. Zeker, er zijn genoeg
kerkhoven, maar in onze maatschappij wordt alles veel te
keurig. Er zijn te weinig rommelige hoekjes, waar het krioelt
van de muizen: er zijn nauwelijks nog vervallen schuren en
ruïnes; holle bomen zijn er steeds minder: en de galmgaten
van kerktorens worden met gaas gedicht om duiven en kau
wen te weren. Waar moet dan de kerkuil broeden?
Er zijn acties ondernomen om de vogel te helpen en die
hebben wel degelijk effect gehad, maar of ze op de lange
termijn positieve gevolgen hebben is de vraag. Het zou wel
heel erg jammer zijn als ook de kerkuil zou moeten worden
bijgezet op het kerkhof van de uit ons land verdwenen dier
soorten.
THEO SCHILDKAMP
Net als onder mensen in de
westerse samenleving slaat on
der grutto's de vergrijzing toe.
Een onevenredig groot deel van
de populatie lijkt oud en komt
niet meer aan voortplanting
toe. Dat proces speelt al jaren,
zegt onderzoeker Leo Zwarts uit
Ravenswoud. ,,De gevolgen
zien we nu dus, met enige ver
traging."
De vogelwachters van de BFVW
hebben het volgens Zwarts dus
bij het rechte eind met de con
statering dat veel grutto's niet
meer aan de leg geraken, maar
er is nog veel meer aan de
hand. De vogels willen vroeg
beginnen met de leg, maar zien
daar geen kans toe, omdat in
het tegenwoordige cultuurland
zo weinig voedsel te vinden is.
Als ze wel aan de leg geraken, is
het de vraag wat er van de eie
ren of kuikens overblijft als de
boer met al zijn maaigeweld het
weiland in trekt.
Dat het slecht gaat met de grut
to, heeft dus verschillende oor
zaken. Zwarts richt zich vooral
op het voedselaanbod. In Afrika
en Portugal heeft hij de situatie
meermalen bekeken. Daar is de
laatste jaren nogal wat veran
derd. De onderzoeker was in
Guinee-Bissau, Guinée-Cona-
kry, Senegal en Mali. De grut
to's hebben daar verschillende
typen voedselgebieden, onder
meer kleinschalige rijstpolder-
tjes en delta's van grote rivieren
als Niger en Senegal.
In de koloniale tijd verdienden
de boeren er goed aan de rijst.
Na de verzelfstandiging van de
landen kwam de klad er in. Te
hevige concurrentie op de we
reldmarkt leidde er toe dat veel
boeren er de brui aan gaven,
met als gevolg een aanzienlijke
afname van voedselgebieden
Om duidelijkheid te krijgen over de voedselsituatie van de
grutto is nog veel onderzoek nodig. foto cpd
voor de grutto.
Tienduizenden vogels verble
ven vroeger in de rivierdelta's,
tot er dijken en stuwen werden
aangelegd. De voedselsituatie
verslechterde zienderogen.
Zwarts noemt het„,een ecologi
sche ramp". In Senegal verblij
ven in de winter nog hooguit
een paar duizend grutto's.
In Portugal, waar de vogels in
het voorjaar een tussenstop
maken, is de rijstproductie ook
geslonken. Er wordt in dat land
een te kleine rijstkorrel gepro
duceerd waar op de wereld
markt geen vraag naar is. Boe
ren stoppen er mee, grutto's
zien voedselgebieden verloren
gaan.
Op de vraag waarom de grutto
op de terugweg een tijdje in
Portugal verblijft, terwijl hij dat
op de heenweg niet doet, heb
ben de onderzoekers inmiddels
een antwoord gevonden. Als de
vogels uit Nederland vertrekken
is het hier zestien uur per dag
licht. Zo lang hebben ze de tijd
om voedsel tot zich te nemen
en op te vetten. In een etmaal
nemen ze 3 tot 4 procent in ge
wicht toe. Met die vetreserve
kunnen ze in één ruk de 5000
kilometer naar Afrika afleggen.
Als ze terug willen, zitten ze in
In Engeland is een valhelm ont
wikkeld die de mechanische ei
genschappen heeft van het
menselijke hoofd zelf. De helm
moet het aantal dodelijke onge
lukken met (brom)fietsen,
scooters en motoren terugdrin
gen. Zelfs de beste helmen die
nu worden gebruikt bieden
vooral bij zware ongevallen niet
altijd volledige bescherming.
Dat heeft te maken van de
sterkte en de richting van de
krachten die bij een zwaar on
geval op de helm, en daarmee
op het hoofd inwerken. Iemand
die met 40 kilometer per uur
frontaal op een betonnen paal
botst heeft weinig aan een
helm. Hetzelfde geldt voor ie
mand die zijdelings geschept
wordt door een auto die 80
rijdt. De plotselinge kracht die
in zulke gevallen op de helm
wordt uitgeoefend veroorzaakt,
ook als de helm niet wordt ge
deukt of doorboord, hersenlet
sel (zware hersenschudding,
soms toch schedelbreuk) of
ernstig letsel aan hals of nek
(breuk aan wervels of strotten
hoofd).
Juist voor deze categorie onge
vallen ontwikkelde het Engelse
Laboratorium voor Onderzoek
naar de Verkeersveiligheid
(TRL) in Londen het nieuwe ty
pe helm. „Eigenlijk biedt het
hoofd zelf al flink wat bescher
ming tegen invloeden van bui
tenaf', zegt dr. Kenneth Phillips
van het TRL. „De schedel is
omgeven door een huid die
fungeert als een elastische laag
die tot een zekere waarde druk
van buitenaf absorbeert. Bo
vendien kan die huid over de
schedel heen en weer bewegen.
De hoofdhuid werkt dus niet al
leen als een absorptielaag maar
kan in nog veel sterkere mate
zijdelingse krachten opvangen.
Daaronder ligt de schedel die
als de schaal van een walnoot
de tere hersendelen beschermt.
De schedel is opgebouwd uit
min of meer elastische platen
en plaatjes die onderling op
grensvlakken enigszins beweeg
baar zijn."
Phillips en de zijnen hebben op
basis van deze eigenschappen
hun model ontwikkeld, waar
aan direct al het verschil met
van bestaande typen te zien is.
„Om het harde deel van de
helm is een elastische laag van
kunststof gespannen met de
zelfde eigenschappen als de
hoofdhuid", aldus Phillips. „De
harde helm zelf is gemaakt van
gelaagd en gehard materiaal,
dat voornamelijk bestaat uit
een mengsel van koolstof en
kunstharsen. Dat deel is be
doeld om vooral loodrecht in
werkende, grote krachten te
weerstaan. Penetratie van deze
helm is, zo bleek uit onze labo
ratoriumproeven, zelfs bij zwa
re verkeersongelukken zo goed
als onmogelijk."
„Juist door het gebruik van die
kunsthuid worden plotselinge
draai- of knikbewegingen van
de schedel tijdens een ongeval
sterk gereduceerd. Die bewe
gingen zijn voor 90 procent ver
antwoordelijk voor kwetsuren
aan hals en nek in het verkeer."
Phillips schat dat zijn valhelm
komend voorjaar in productie
kan zijn. „De prijs is afhankelijk
van de afname. Bij een omzet
vergelijkbaar met gangbare ty
pen integraalhelmen denk ik
aan rond de duizend gulden.
Dat is flink ja, maar sommige
mensen hebben wel het dubbe
le voor een bril over. Het is
maar hoe je het bekijkt en hoe
veel je eigen leveti je waard is."
BEN APELDOORN
«BiI
p u
Cryptogram
Horizontaal: 1Geen brave dieren (6); 4. Bij deze
militaire stelling komen veel brieven aan (8); 6.
Pas terug om een klap te krijgen (4); 8. Die hond
heeft iets grappigs (4); 9. Schilderij van een
plant? (9).
Verticaal: 1Die jongen eet vis (3); 2. Net een
heilige die ze bruin bakt (5); 3. Slot waar het
weer om draait (4); 5. Hij vertelt moppen aan de
bar (6); 6. Een halve kilo money (4); 7. Uitblinker
die op de buis komt (4); 8. Het is ook een
bijproduct (4).
■■M
Dr. Kenneth Phillips met de door hem ontwikkelde valhelm.
WÊBÊBfëÊBÈKÊBEÊÊÈÊÊESÊlÈÊÊtÊÊBBBÈÈÊMBÊÈÊ
Afrika met een daglengte van
twaalf uur. Dat betekent dat ze
maar 1 tot 2 procent per dag
kunnen opvetten. Zo komen ze
niet op het nodige lichaamsge
wicht voor de hele reis. Vandaar
dat ze in Portugal en ook in
West-Frankrijk tussenstops ma
ken.
De omstandigheden in Afrika
en Portugal zullen zeker van in
vloed zijn op de aantalsontwik
keling van de grutto, zegt
Zwarts. Daar komt de verslech
terde situatie in ons land nog
eens bij. De vraag is of er ge
noeg emelten en regenwormen
in ons boerenland zijn en of die
beestjes in de bodem ook echt
bereikbaar zijn voor de grutto's.
Naar het voedselaanbod in
broedtijd is volgens Zwarts nog
nooit goed onderzoek gedaan.
Als een grutto eieren weet uit te
broeden, moeten ook de kui
kens nog aan eten zien te ko
men. Ze moeten het hebben
van beestjes die aan de opper
vlakte leven, zoals kevertjes en
torretjes. Het jonge grut loopt
heel wat kilometers op een dag
om die beestjes te vinden. In
het bloemrijke grasland van
vroeger was het aanbod groot.
Nu, met een monocultuur in de
weilanden, is het een stuk min
der.
Om echt duidelijkheid te krij
gen over de voedselsituatie, is
nog veel kostbaar onderzoek
nodig, zegt Zwarts. Dat moet
een uitdaging zijn voor de BF
VW. Daarna komt de moeilijk
ste slag. Het verbeteren van de
biotoop, om het de grutto hier
weer zo naai' de zin te maken
dat de achteruitgang van het
aantal broedparen tot staan
wordt gebracht.
HALBE HETTEMA
Wellicht een vijfde smaak
NI
Algemeen wordt aangeno
men, dat de mens vier sma
ken onderscheidt: bitter,
zout, zoet en zuur. Wat hij
nog meer proeft, is een
combinatie van die vier
smaken of een kwestie van
ruiken. Volgens Amerikaan
se onderzoekers is het ech
ter steeds waarschijnlijker,
dat we nog een vijfde smaak
hebben: umami. De ge
dachte aan een vijfde smaak
is niet nieuw. Al in 1908
meende de Japanse onder
zoeker Kikunae Ikeda dat hij
in zeewier een aparte smaak
proefde. In het laboratori
um isoleerde hij deze
smaakstof als glutamaat.
De opkomst van de Japanse
keuken in het westen heeft
de wetenschappelijke be
langstelling voor die vijfde
smaakstof nieuw leven inge
blazen. Glutamaat is een
aminozuur, een van de
bouwstenen van eiwitten,
en ook een boodschapper
molecuul tussen zenuwcel
len. In de smaakpapillen op
de tong van onder meer de
mens en de rat zijn door on
derzoekers eiwitten gevon
den, zogenoemde gluta-
maat-receptoren, die het
glutamaat kunnen binden
30
en zo een reactie in de pap
teweegbrengen, die uitein
delijk in de hersenen als ee
smaakgewaarwording won
ervaren. Het probleem was
echter, dat deze receptor z<
gevoelig voor glutamaat
was, dat een beetje van dez
stof al een zeer sterke smaa
zou geven. En dat is duide
lijk niet het geval.
De Amerikanen hebben, z<
schrijven ze in Nature Neu-
roscience, in de smaakpa
pillen op de tong een iets
wijkende glutamaat-recep
tor gevonden, waaraan het
glutamaat minder sterk
bindt en die daardoor veel
beter aan de voorwaarden
voor een smaakreceptor
voldoet. Ze konden aanto
nen, dat deze receptor in
dezelfde concentraties op
glutamaat reageert als wa;
in deze kan worden
proefd. Ook stoffen die de
smaak van glutamaat na
bootsen, blijken zich aan c
receptor te binden en deze
te activeren. Dit resultaat
maakt het zeer waarschijn
lijk, schrijft ook de Duitse
fysioloog Bernd Lindemani
in een begeleidend com
mentaar, dat umami inder
daad een vijfde smaak is.
28
aai n
06
Sterren kijken
In het weekend van 11-13 februari houden sterrenwachten
planetaria en andere instanties op sterrenkundig gebied
open huis. Op veel plaatsen is de toegang gratis. In Haar
lem zijn belangstellenden welkom bij Sterrenwacht Coper
nicus, Vergierdeweg 269 op 11 februari om 20 uur, 12 fe
bruari van 14 tot 17 uur en 19.30 uur, (telefoon (023)
39.36.27). In Leiden is de Leidse Sterrenwacht open aan de
Sterrenwachtlaan 6 op 11 februari om 20 uur, 12 en 13 fe
bruari om 14 uur (telefoon (0182) 52.49.84).
Ofschoon er in het gebied tus
sen de Ardennen, Moezel en
Rijn geen actieve vulkanen
meer zijn, wordt de Duitse Eifel
met zijn ongeveer 350 uitge
doofde vulkanen nog steeds tot
de grote vulkanische gebieden
van de aarde gerekend.
En daar is reden toe. Hoewel de
laatste uitbarstingen 11.000 en
9.400 jaren geleden in de omge
ving van Laach en Ulmen
plaatsvonden, sluimert diep
onder de aardkorst nog steeds
een gloeiende en actieve massia.
Een normale sterveling merkt
daar niets van. Maar een groep
van internationale wetenschap
pers en vulcanologen heeft af
gelopen najaar met zeer gevoe
lige seismografische apparatuur
in de Eifel enkele honderden
kleine aardbevingen opgete
kend.
En dat is merkwaardig. Want de
Eifel is stevig verankerd in de
grote Europese tectonische
aardplaat en bevindt zich ver
van de rand van deze plaat,
waar door botsingen met ande
re continentale platen wel re
gelmatig aardbevingen voorko
men.
Er waren al lang vermoedens
dat de Eifelvulkanen zich nog
steeds op een relatief kleine
maar bijzonder actieve en hete
magmamassa bevinden die
dicht tegen de aardkorst aan
leunt en wel tot op een diepte
van ongeveer 250 kilometer. Nu
mag 250 kilometer voor een
leek een veilige en stevige af
stand lijken, voor geologen is
250 kilometer eerder aan de
dunne kant en betekent een
uitbarsting van 9.400 jaren gele
den in de geologische tijdreke
ning een zeer korte periode.
Maar dat betekent niet dat wij
binnenkort, niet ver bij ons
vandaan, een vulkaanuitbar
sting mogen verwachten.
Het Eifel-reservoir van gloeiend
hete magmabrij lijkt volgens de
geologen op dat van het Yel
lowstone Park in het Ameri
kaanse noordwesten. Ook dit
oud vulkanisch gebied bevindt
zich op meer dan duizend kilo
meter van een tectonische pla-
tengrens en de beroemde gei
sers zijn het bewijs dat ook daar
niet diep onder de aardkorst
nog een voortdurend kookpunt
wordt bereikt.
De internationale groep weten
schappers die afgelopen herfst
'Og
.01
het Eifelgebied onderzocht
gistreerde de paar honderd
lichte aardschokken door m
del van tomografische techi
ken zoals die ook in de gene
kunde worden toegepast. M
dit verschil, dat de ultrasone
trillingen hier niet een beeld
ven van het binnenste van d
aarde, maar de verschillen ii
seismische golflengten regis
ren. Aan de hand van deze v
schillen kan men de hitte in
diepte van de aardkorst bert
nen, want schokgolven verli
pen trager in koud gesteente
dan in warme lagen.
Het resultaat van deze uitge
breide metingen bevestigde
vermoeden dat diep onder h
Eifelgebergte nog steeds een
tieve kern van gloeiend ge
steente aanwezig is, die reg<
matig tot onderaards gerom
aanleiding geeft. Dat veroor
zaakt trage schokgolven, die
als gezegd met gevoelige me
apparatuur kunnen worden
registreerd, maar verder doe
de bewoners van de regio ni
als aardbevingen worden w«
genomen.
JOHAN LAMORAL
■■BH
I
Oplossing van dinsdag:
trom-tromp-lmport
jaar-ranja-Najaar
baas-balsa-Sambal
fier-friet-Tarief
slee-leeds-Elders
elan-clean-Lachen
lade-dadel-Ladder
muil-pluim-lmpuls
amen-manen-Namens
sage-gajes-Gaasje
Gevraagd woord: INSTELLING
AZZET-Sï MOF r
Pf*TP£U£ fcW 6AZZU* Ii
j&/ T/*lS£ ft/W* VAM B* -J3-'
0E71/MF wiss* c/rr -r
