Het ozongat is nog niet weg
ST0PPT
OtONSMOC
Occitaanse taal verhit de Franse gemoederen
In Natura
Amfibie
leeft van vocht
WOENSDAG 19 JANUARI 2000
REDACTIE MARGOT KLOMPMAKER EN SASKIA STOELINGA 02:
Kikkers, padden en salamanders zijn amfibieën, hetgeen
wil zeggen dat ze zowel in het water leven als op het land.
Dit is geen opzienbarend feit. aangezien er zovele dieren
zijn die van twee walletjes eten, zoals krokodillen, nijl
paarden en otters. Het opmerkelijke van amfibieën is dat
ze in hun jeugd door kieuwen ademen, maar na een ge
daantewisseling veranderen in dieren die ademhalen via
longen.
Ook in hun volwassen leven kunnen ze het echter beslist
niet stellen zonder water. Dit houdt niet in dat ze telkens
een bad moeten nemen, maar wel dat ze slechts kunnen
leven in een vochtig en koel milieu. Ze hebben namelijk
een erg dunne huid, die heel gemakkelijk vocht opneemt,
maar nog veel sneller verliest. In de zon drogen ze dus
vliegensvlug uit. In de kou nóg veel sneller.
Iedereen weet dat vrieslucht zeer droog is en dat het daar
om bijvoorbeeld verstandig is etenswaar die in de koelkast
of in de diepvriezer wordt bewaard, goed af te dekken. De
vriesdroogtechniek om voedsel te conserveren berust op
dit principe: de kou onttrekt er water aan. In perioden van
vorst merken we dit heel goed aan onszelf, wanneer huid
en haar kurkdroog worden.
Een amfibie verliest bij vorst zo snel vocht, dat hij binnen
zeer korte tijd bezwijkt. Het is dus voor hem van levensbe
lang dat hij de winter doorbrengt op een plekje dat niet al
leen beschut is, maar vooral vochtig. Omdat er 's winters
bovendien nauwelijks of geen voedsel te bemachtigen
valt, is het maar het allerbeste dat hij in winterslaap gaat.
Met een beetje geluk komt hij dan de ellende wel door.
Salamanders verlaten het water al in de zomer. Ze hebben
zich in \ijvers, poelen en sloten voortgeplant, maar zoe
ken daarna de oever op om 's nachts op jacht te gaan naar
allerlei kleine beestjes, vooral slakken. Het vochtige gras
waarin ze het liefst rondscharrelen behoedt hen voor uit
droging. In de nazomer proberen ze een geschikt winter
kwartier te vinden. Hoe ruiger het terrein, des te gemakke
lijker wordt het overwinteren. Kleine holletjes, steenho
pen en houtstapels vormen uitstekende locaties.
Wie salamanders heeft in een vijver die omringd is door
een keurig opgeruimde tuin, zal dus iets moeten onderne
men om de dieren door de winter te helpen. Een paar ste
nen met een trottoirtegel onder een heg zijn al voldoende,
vooral wanneer de opening wordt gevuld met wat humus
en dor blad. Houtstronken voldoen nog'beter, aangezien
hout lang vochtig blijft en beter isoleert. Vanaf februari
komen salamanders weer te voorschijn uit hun winter
slaapplaats om hun halfjaarlijks levensprogramma ten
uitvoer te brengen.
Padden verlaten hun winterstekje in maart of begin april.
Dan komt de spectaculaire paddentrek op gang. Massaal
gaan de padden op pad naar de wateren waarin ze gebo
ren zijn en waarin ze ook zelf hun eieren afzetten. Na de
paartijd zoeken ze echter al heel vlug het droge op, de
mannetjes wat later dan de vrouwtjes. Elke pad leidt vanaf
dat moment een eenzaam leven. Zonder soortgenoten,
laat staan een partner, gaat hij 's avonds op jacht naar in
secten, wormen en slakken, om zich overdag schuil te
houden onder bladeren, stenen of boomstronken. Het
lijkt een weinig avontuurlijk bestaan, maar de pad is er te
vreden mee.
In de herfst komt aan de dagelijkse sleur een einde. Dan
moet een overwinteringsplaats worden opgezocht. Com-
posthopen en andersoortige bergen rottend plantaardig
materiaal voldoen uitstekend, aangezien vochtgehalte en
temperatuur er zelfs bi} strenge vorst hoog blijven. Maar je
kunt 's winters ook padden aantreffen in schuurtjes, in
houtstapels, en zelfs in bloempotten of plantenbakken.
Kikkers houden in het algemeen maar een korte winter
slaap. Met name de bruine kikker is niet erg gevoelig voor
kou. Hij gaat van november tot februari, hooguit maart,
onder de wol. Pas na de eerste flinke nachtvorsten houdt
hij het voor gezien. Hoewel hij ook op het land kan over
winteren, kruipt hij het liefst weg in de modderbodem van
een sloot of een poel. Wanneer hij een klein watertje heeft
uitverkoren, bijvoorbeeld een tuinvijver, zit hij er overi
gens niet altijd veilig. Zo'n vijver vriest namelijk gemakke
lijk dicht, waardoor er van buitenaf geen zuurstof meer in
het water komt.
Ondanks de lage temperaturen gaan echter alle waterdie
ren en alle micro-organismen gewoon door met ademha
len. Hierdoor onttrekken zij zoveel zuurstof aan het water
dat er voor de kikker te weinig overblijft. Zelfs de toestand
van winterslaap baat dan niet. De kikker sterft aan zuur
stofgebrek, net als de vissen in zo'n watertje. Om dit te
voorkomen moet de vijver goed schoon worden gehou
den. Rottend materiaal, zoals afgevallen blad, afgestorven
kroos en algen, verbruikt veel zuurstof en moet dus tijdig
worden verwijderd.
Op amfibieën dienen we zuinig te zijn: het gaat hun de
laatste decennia beslist niet voor de wind. Het minste wat
we kunnen doen is hen door de winter helpen.
THEO SCHILDKAMP
Cryptogram
Horizontaal: 1De inzet van vader om bij
moeder te blijven (6); 4. Begraven in
vredestijd (8); 6. Zuur.is ten eerste van hem
(4); 8. Knaap die aan de rol gaat (4); 9. Met
mooie woorden overhalen tot verkering (9)
Verticaal: 1Deze vis zwemt er weer in (3);
2. Hoeveelheid om te trekken (5); 3. Wordt
bewaard ter onderscheiding (4); 5. Minder
vlot vaartuig (6); 6. Hij was als eerste bij een
waterkering (4); 7. Drinkt niet veel op het
randje (4); 8 Onder deze medaille kan men
zitten (4).
Het gat in de ozonlaag is inmid
dels tweemaal zo groot als Eu
ropa (van Atlantische kust tot
Oeral). Het gat doet daarmee
weinig onder voor de opmerke
lijke omvang van 24 miljoen
vierkante kilometer die in 1998
werd gemeten. Een record
grootte van het in 1985 ontdek
te fenomeen, dat zich telkens in
de lente boven Antarctica voor
doet. En een schok voor weten
schappers, die als gevolg van
internationale maatregelen een
verkleining van het gat hadden
voorspeld. Tien jaar geleden
immers werd wereldwijd het
gebruik van ozonafbrekende
stoffen (chloorfluorkoolwater
stoffen, CFK's) aan banden ge
legd.
Aanvankelijk werden resultaten
geboekt. Zes jaar bleef het
ozongat binnen een omvang
van zo'n 22 miljoen vierkante
kilometer. Maar in 1998 breidde
het gat zich opeens uit tot 24
miljoen vierkante kilometer. En
vorig jaar bleek het gat nauwe
lijks kleiner te zijn geworden.
Toch gaat Marc Allaart van de
sectie atmosferische samenstel
ling van het KNMI, die zich
met de ozonlaag bezighoudt, er
niet van uit dat het gat groter
zal worden. Wel zal het volgens
hem verder worden uitgediept.
Nu is het gas in het gat al voor
tweederde deel verdwenen.
Ozon is een gas dat van nature
voorkomt. Het wordt gemaakt
uit zuurstof. Bij afbraak valt het
ook terug tot zuurstof. Ozon is
van groot belang omdat het ul
traviolet zonlicht tegenhoudt.
De ozonlaag bevindt zich op
een hoogte tussen de tien en
dertig kilometer. „Het houdt
UV straling van de zon tegen.
Doordat het zo hoog is, ade
men wij het ook niet in. Maar
goed ook, want het is giftig."
Volgens Allaart onstaat het gat
doordat ozon snel wordt afge
broken door chloor en broom.
„CFK's uit bijvoorbeeld koel
kasten en spuitbussen ontsnap
pen en verspreiden zich door
de atmosfeer. Dat kan jaren du
ren. Komen ze heel hoog in de
atmosfeer dan vallen ze uit el
kaar. Daar komt chloor uit vrij,
dat vreet het ozon op. Chloor
werkt als een katalysator", legt
Allaart uit. „En chloormolecuul
kan 100.000 ozonmoleculen
opeten."
Waarom zit het gat alleen bo
ven de Zuidpool? „Om ozon
snel af te breken is een chemi
sche reactie nodig, die op wol
kendeeltjes loopt. Die wolken
deeltjes zijn er alleen als het
heel koud is, bij temperaturen
onder de min tachtig graden
Celsius. Waar vind je die tem
peraturen? Boven de Zuidpool.
Boven het noordelijk halfrond
komen deze temperaturen ook
wel eens voor, maar niet altijd.
Sommige winters wel, sommige
winters niet."
„Het ozongat is een lentefeno
meen. Het doet zich voor als
het in de winter erg koud is ge
weest. Rond oktober is het gat
op z'n grootst. In december is
het weer verdwenen. Maar we
tenschappers hadden nooit ge
dacht dat tweederde deel zou
verdwijnen. Dat was voor hen
een behoorlijke schok."
Voor wetenschappers is het een
uitgemaakte zaak dat het gat in
de ozonlaag alleen wordt ver
oorzaakt door CFK's. Allaart
vertelt dat Amerikaanse onder
zoekers er een vliegtuig door
heen hebben laten vliegen om
metingen te doen. Daar uit
bleek duidelijk dat er zich grote
hoeveelheden chloor bevon
den.
„Sinds 1995 worden er in de
westerse wereld geen CFK's
meer geproduceerd. Daarvoor
was men al gestopt met de pro
ductie van spuitbussen met
drijfgas waarin CFK's zitten."
Daardoor groeit het gat in de
ozonlaag minder, vermoedt Al
laart.
Voor het recordgat van 1998
heeft de ozondeskundige van
het KNMI nauwelijks een ver
klaring. „Daar kan ik niets van
zeggen, alleen dat 't toen heel
erg koud was op het zuidelijk
halfrond."
Er is één groot probleem met
CFK's volgens de wetenschap
per. „Ze hebben een lange le
vensduur: vijftig jaar. Dat bete
kent dat je nog niet van het
probleem af bent. We verwach
ten dat pas rond 2040 het ozon
gat is verdwenen."
Het verband tussen ozon en
UV-straling (het KNMI noemt
dat zonkracht) is dat als de
ozonlaag een procent dunner
wordt, de zonkracht met twee
procent toeneemt. Volgens Al
laart is dat moeilijk te meten.
Hij wijst erop dat UV-straling
ook wordt tegengehouden door
wolken. Het ene jaar zijn er
meer wolken dan het ander.
Daardoor zijn kleine effecten
moeilijk te ontdekken.
De gevolgen van het gat in de
ozonlaag zijn in Nederland
voor zonaanbidders beperkt.
Een verdunning van de ozon
laag boven Nederland heeft,
mocht dat gebeuren, plaats in
het vroege voorjaar. De zon
staat dan nog niet hoog aan de
hemel. De UV-straling is in de
maanden mei tot en met au
gustus het sterkst. De dikte van
de ozonlaag is dan weer nor
maal.
Allaart waarschuwt er wel voor
dat de campagne van de kan
kerbestrijding tegen huidkanker
geen onzin is. „Het menselijk
gedrag is veranderd. We gaan
meer in de zon dan dertig jaar
geleden. We zoeken met het
vliegtuig ook meer de zon op.
Dus het is beter de zon te mij
den.
En dan is er nog het broeikasef
fect. „Het gat in de ozonlaag en
het broeikaseffect zijn twee glo
bale milieuproblemen die veel
mensen door elkaar halen",
merkt Allaart op. „Uitlaatgassen
van auto's doen niets met de
ozonlaag, wel met het broeikas
effect. Ozonafbraak komt alleen
door chloor. Ik ben dan ook in
eerste instantie geneigd te zeg
gen, dat ze niets met elkaar te
maken hebben. Maar het broei
kaseffect is net een dekentje op
de aarde. De temperatuur aan
de grond wordt warmer. In de
ozonlaag wordt die lager. Een
lagere temperatuur kan aanlei
ding geven tot afbraak van
ozon. Dus mogelijk kan die af
braak daardoor in de toekomst
makkelijker gaan."
HANS POLDER
Protest van Greenpeace tegen het in de lucht brengen van stoff
de ozonlaag afbreken.
Een goede raad: vraag in Zuid-
Frankrijk nooit 'parlez-vous pa
tois (spreekt u dialect)?', maar
'parlez-vous occitan (spreekt u
Occitaans)?' Deze voorzichtige
aanbeveling staat in de jongste
editie van de Guide Michelin,
nog steeds de gerespecteerde
toeristische bijbel voor bezoe
kers van Frankrijk. Dat is
nieuw. In klassieke encyclope-
diën als Larousse en Petit Ro
bert werd in de jaren tachtig het
Occitaans nog afgedaan als een
Gallo-Romaans dialect, als een
'patois' dus.
De subtiele mentaliteitswijzi
ging tekent de even verrassende
als verheugende heropleving
van de middeleeuwse en bijna
doodgewaande Occitaanse cul
tuurtaal. Wat echter voor histo
rici, cultuurfilosofen en taalwe
tenschappers een boeiend stu
dieobject is, blijkt voor nogal
wat rechtgeaarde en chauvinis
tische Fransen een doom in het
oog te zijn. Zij denken al gauw
dat de ene en ondeelbare repu
bliek en de 'unita linguistique'
in gevaar zijn.
In de zomer van vorig jaar on
dertekende de Franse eerste
minister Lionel Jospin najaren-
lang touwtrekken in de Franse
Assemble het Europese Hand
vest van de Regionale en Min
derheidstalen. Deze handteke
ning verleende de zeven be
staande streektalen in Frank
rijk, waaronder naast het Occi
taans ook het Baskisch en Bre
tons, officieel bestaansrecht en
opneming in het basisonder
wijs.
Voor vele Fransen was het ech
ter een handtekening te veel.
Heftige debatten over het 'ver
raad' van Jospin vulden weken
lang de krantenpagina's. Inzet
van de polemiek is artikel 2 van
de grondwet, dat bepaalt: 'In
gans Frankrijk is het Frans de
officiële taal'. Jospin heeft met
zijn goedkeuring van het Euro
pese Handvest tegen de Franse
grondwet gehandeld, aldus de
teneur van vele commentaren.
En kort nadien besliste het
Franse Grondwettelijk Hof dat
het Europese Handvest inder
daad in tegenspraak is met arti
kel 2 van de Franse grondwet.
Daarmee werd de officiële er
kenning van de Franse streekta
len weer op de lange baan ge
schoven.
Het verzet tegen de erkenning
van streektalen loopt dwars
door de politieke partijen en
bindt gaullisten, centristen,
communisten en Le Pennisten.
De eenheid van de Franse natie
wordt daarmee ondermijnd,
menen zij. Elk debat over de
taalkwestie houdt het risico in
van een politieke destabilise
ring en werkt regionaal natio
nalisme in de hand. Als bewijs
worden de onwillige en bom-
mengooiende Basken en Corsi-
kanen opgevoerd.
Wellicht meer dan de andere
regionale talen in Frankrijk is
het Occitaans onlosmakelijk
verbonden met de niet altijd
fraaie geschiedenis van de een
making van de Franse natie.
Nadat de Romeinen in 27 voor
Chr. heel het zuiden van Frank
rijk hadden veroverd en het ge
bied de naam Gallia Narbon-
nensis had gekregen, groeide in
de daaropvolgende eeuwen een
merkwaardige taalvermenging
tussen het Latijn en de Galli
sche dialecten. Die zou rond de
12de eeuw leiden tot het ont
staan van twee afzonderlijke ta
len, de 'langue d'oc' en de 'lan-
gue d'oil'. Oc en oil staan voor
de verschillende uitspraak van
het woord 'oui' (ja). Het gebied
waar de langue d'oc werd ge
sproken kreeg de naam Occita-
nië en strekte zich toen uit van
de oostelijke Pyreneeën tot de
Rhóne-vallei en het zuiden van
de Loire.
Het soepele en beeldrijke Occi
taans kende een razendsnelle
verspreiding tot ver buiten het
eigenlijke gebied van Occitanië.
In de 13de eeuw en de latere
Middeleeuwen ontwikkelde het
zich niet alleen als populaire
volkstaal, maar ook als de cul
tuurtaal van de intellectuele eli
te, van diplomaten en dichters.
Het Occitaans werd de voertaal
van de Zuideuropese adellijke
hoven van Noord-Italië tot
Zuid-Frankrijk en Noord-Span-
je. De regio Languedoc-Roussi-
lon werd toen geregeerd door
de graaf van Barcelona en de
koning van Aragon.
In de literatuur waren het voor
al de troubadours die hun
hoofse minneliederen in het
Occitaans componeerden. Het
Occitaans was een uniek voor
beeld van een taal zonder stan-
denverschil. Hier vertegen
woordigde de taal werkelijk
gans het volk, van hoog tot laag,
van arm tot rijk, van intellectu
eel tot ongeletterde. Deze zeld
zame verbondenheid via de taal
zou later een belangrijke rol
spelen in de dramatische ge
schiedenis van het gebied.
Die onzalige geschiedenis be
gon met de kruistocht tegen de
zogenoemde Kathaarse ketters
(1209-1229) of Albigenzen, zo
genoemd naar de stad Albi
waar zij het sterkst vertegen-
woordigd waren. Tegen het ver
stikkend dogmatisme en de we
reldlijke dictatuur van de ka
tholieke kerk, en tegen de lie
derlijke levenswandel van vele
geestelijken, predikte deze
christelijk-manicheïstische sek
te een terugkeer naar een oer
kerk zonder hiërarchie, zonder
sacramenten en zonder mora
listische hypocrisie en geleid
door 'purs' of zuiveren.
Toen zowel vele edelen als ge
wone burgers zich tot de nieu
we religie bekeerden, werden
zij een gevaar voor het kerkelij
ke gezag en de kerkelijke instel
lingen, die aan invloed begon
nen te verliezen. Paus Innocen-
tius III riep de Franse katholie
ke koning Lodewijk DC en zijn
katholieke edelen op om deze
voor Kerk en staat gevaarlijke
ketterij uit te roeien.
Wat in de daaropvolgende,
twintig jaar durende kruistocht
in de Languedoc gebeurde, be
stempelen sommige moderne
historici onomwonden als vol
kerenmoord. Hele steden en
dorpen werden uitgemoord en
met de grond gelijk gemaakt en
er werden afschuwelijke wreed
heden begaan. De inquisitie
stuurde duizenden onschuldige
De graffiti met 'Oc es la lenga nostra' en het Occitaanse kruis, die steeds meer in de Languedoc
opduiken, zijn olie op het vuur van de Franse unitaristen. foto gpd
mensen zonder enige vorm van
proces naar de brandstapel. De
kruistocht kreeg het karakter
van een etnische zuivering
waarbij een heel volk, zijn taal
en cultuur werden vernietigd.
De onderliggende bedoeling
van deze 'kruistocht' werd dui
delijk, toen de nog overblijven
de edelen van de verwoeste en
leeggebloede Languedoc ge
dwongen werden in 1229 het
Verdrag van Parijs (of van Me-
aux) te ondertekenen. Het ver
drag maakte een einde aan de
kruistocht, maar betekende ook
de annexatie door Lodewijk IX
van de hele Bas-Languedoc. De
Occitanen werden nu Fransen
met het Frans als officiële taal
en zij werden vanuit het verre
Parijs geregeerd.
De ellende voor Occitanië was
daarmee niet voorbij. In 1337
brak de Honderdjarige Oorlog
tussen Frankrijk en Engeland
uit, die tot 1453 zou duren en
weer maakte de Languedoc
deel uit van het strijdtoneel. In
tussen stierf in 1348 een derde
van de bevolking van de Lan
guedoc aan een verschrikkelijke
pestepidemie.
Voor de zwaar geteisterde be
volking zou de adempauze na
de Honderdjarige Oorlog kort
zijn. In 1559 begon ook in de
Languedoc een al even wrede
godsdienstoorlog tussen pro
testanten en katholieken die
duurde tot 1704, de massale
uittocht van de Hugenoten tot
gevolg had en eindigde met de
wanhopige opstand van de 'Ca-
misards' in de Cevennen.
Met de Franse Revolutie werd
de totaal verwoeste en verarm
de Languedoc definitief en vol
ledig ingelijfd in de Franse re
publiek. Van het Occitaans en
de Occitaanse cultuur bleef vrij
wel niets meer over. Eeuwen
Frans bestuur en culturele do
minantie herleidden het Occi
taans tot een taaltje van achter
lijke wijnboertjes.
Eeuwen van repressie, oorlo
gen, uitbuiting, achterstelling
en minachting bleken echter
niet in staat de Occitaanse taal
en cultuur volledig te doen ver
dwijnen. In de voor Parijs eeu
wig dwarsliggende, opstandige
en onbetrouwbare Languedoc
herontdekte een klein groepje
Occitaanse intellectuelen in de
tweede helft van de 19de eeuw
de cultuur van zijn middel
eeuwse troubadours. In 1869
verscheen in Montpellier het
nieuwe tijdschrift 'Revue des
Langues romanes'. Het vond
i.
gretig aftrek bij jonge un
tairen en intellectuelen
vol ijver op de Occitaan!
en cultuur wierpen
In 1919 werd in Toulous
'Escola Occitana' opgeri -
1945 gevolgd door het
d'Etudes occitanes'. Voi gC]
Occitaans voltrok zich b jjj
eenzelfde wonder als vo
Hebreeuws: een dode of
merende taal werd opni
leven gewekt, ontwikkel
moderne grammatica ei
denschat en een eigen li
tuur. Er zijn nu in Mont H
en Toulouse zelfs radio
levisieuitzendingen in h
taans voor heel de Langi
En terwijl een halve eeu
den de renaissance van
citaans nog eerder een z ecj
intellectuelen was, raakl
nu steeds meer in gebru
brede lagen van de bevo st(
Dat dit gepaard gaat me
groeiend bewustzijn vaiy
citaanse identiteit en du
met een meer kritische 1
tegenover alles wat vani
wordt afgekondigd of bi
valt in Parijse regeringsl -A
niet altijd in goede aardi
neemt men vlug de woo
'separatisme' en 'nation
in de mond en dat verkl
het verzet tegen het Eun
Handvest ter beschermii
de regionale talen. De gi ,jt
met 'Oc es la lenga nosti [e
het Occitaanse kruis, dii
meer in de Languedoc c [er
zijn daarbij olie op hetv
de Franse unitaristen.
Er is echter in de Langui
geen separatistische bei
die naam waardig. „Pari
wart bewust separatism
de rechtmatige wens na
vreedzame terugkeer en
waardering van de eiger
schiedenis, taal en cultu
geschiedenis die trouwe
die van Frankrijk is, mar
Frankrijk blijkbaar nog:
een slecht geweten bezo n
meent Estive Hammei,
vaardigde van de 'Lenga jj,
Rossello'. „Sommige
tellectuelen lopen in ha 00
tegen het Occitaans schi 9
achter op de praktijk,
aan steeds meer univers
de Occitanistiek inmidd 1*
vast bestanddeel van de 4,
Romaanse talen is gewo
JOHAN LAMORAL
HEINZ
Oplossing van dinsdag:
rang-garen-Gaarne
leem-emelt-Omelet
kaak-kajak-Kaakje
raam-drama-Madras
raad-graad-Aardig
ramp-amper-Camper
halt-halte-Hamlet
riem-reims-lmmers
land-eland-Nadeel
eden-einde-Eindje
Gevraagd woord: GOKMACHINE
