'Opsporen borstkanker van levensbelang'
3k" !ti
r gn n.
Stortvloed ontwikkelingen medische wetenschap
Gezondheid
Ziek
MAANDAG 17 JANUARI 2000
REDACTIE. MARGOT KLOMPMAKER EN SASKIA STOELINGA
De dokter is ziek. Wanneer u deze column leest, lig ik in een smal
en hoog bed bij te komen van een operatie aan mijn blaas. Die
operatie was nodig omdat ik op een nacht plotseling bijna niet
meer kon plassen en volgens de uroloog zonder deze ingreep af
hankelijk zou worden van tabletten. Dan word je snel oud, dacht
ik.
Dit ongemak is nog het gevolg van een hernia in mijn rug, waar
aan ik vorig jaar werd geopereerd. Ik realiseer mij, terivijl ik dit
opschrijf, dat het mij, evenals de meeste andere artsen, gemakke
lijker valt te schrijven over een operatie aan zoiets als hernia dan
over een ingreep aan mijn blaas. Alsof her eerste iets heldhaftigs
'hij zal wel weer gauw beter worden heeft en het tweede iets vies
'als ie maar niet incontinent wordt'. En het heeft natuurlijk ook
niets aantrekkelijks om met een katheter in een ziekenhuisbed te
liggen of zo rond te moeten scharrelen, dat niemand in de gaten
heeft dat je met een zak aan een slang rondloopt.
De verpleegkundige van de verkoeverkamer heeft mij aangeraden
een paar uur plat op mijn rug te blijven liggen. Dit om te voorko
men dat er lekkage optreedt uit het gaatje waardoor de verdoving
is toegediend. Zo lig ik goeddeels bewegingloos in bed en heb ik
niets te doen - helaas is deel 6 van Voskuil nog niet uit.
Ik kan mijn benen optrekken en net als de uil uit een kinderboek
je denken dat er enge beesten in mijn bed zitten, die weer verdwij
nen als ik mijn benen weer strek, maar met dit spelletje kan ik
mij niet lang vermaken. Behalve het infuus dat in de zogenoemde
waakstand langzaam druppelt en de binnendringende geur van
voorgekookte spruitjes valt er niets te beleven. Ik bedenk mij dat
die groente vandaag vast en zeker niet op het menu staat, maar
sinds mijn eerste co-assistentschap, toevallig ook in de Ma-
riastichting, ben ik ervan overtuigd dat deze geur een vaste plaats
op de gang van elke afdeling van elk ziekenhuis heeft gekregen.
Ik heb dus alle tijd om te kijken naar het witte plafond en de kale
witte muren. Het doet mij denken aan een van de verhalen uit de
bundel 'Het rode kippetje' van kinderboekenschrijver en illustra
tor Max Velthuijs. 'Krokodil en meesterwerk' heet het en het gaat
zo. Olifant is net verhuisd en gaat bij krokodil een schilderij uit
zoeken om zijn woning op te vrolijken. Hij vindt alle schilderijen
even mooi en kan geen keuze maken. Krokodil belooft aan Oli
fant voor hem een bijzonder schilderij te maken. 'Er staat niets
op, het is helemaal wit', constateert Olifant verbijsterd, wanneer
hij het schilderij komt halen.
Krokodil adviseert Olifant om zijn ogen te sluiten en te zeggen
wat hij graag wil zien. Olifant volgt dit advies op en hij krijgt re
zien wat hij wil zien. Hij is zeer gelukkig met zijn witte schilderij
tot hij merkt dat hij ook allerlei voorstellingen, zoals landschap
pen, windmolentjes en mooie zusters kan oproepen, terwijl het
schilderij niets eens in de buurt is. In de keuken, in de tuin of in
zijn hoge smalle bed ziet hij zo de mooiste taferelen. Olifant voelt
zich bedrogen en wil het schilderij ruilen. Op geen enkel schilderij
is echter zoveel te zien als op het witte meesterwerk van Krokodil.
En Olifant besluit om het te houden.
Zo begrijpt u dat het kijken naar een wit pla
fond de fantasie prikkelt en niet alleen zo maar
plezierig kan zijn, maar ook de genezing bevor-
S Fï dert. De dokter is over een paar dagen weer ge-
jnezen.
WOUTER VAN EWIJK. psychiater
Deens onderzoek wekt verbazing bij Nederlandse specialisten
Deense statistici betwisten het
nut van vroegtijdige opsporing
van borstkanker. Er is volgens
hen geen betrouwbaar bewijs
dat screening het sterftecijfer
drukt. Het Landelijk Referen
tiecentrum voor Bevolkings
onderzoek op Borstkanker in
Nijmegen is onthutst over de
ze opstelling.
Jaarlijks sterven er in ons land
3500 vrouwen aan borstkanker.
Dat aantal is de laatste jaren vrij
stabiel. In het jaar 2003 echter
zal het aantal vrouwen dat aan
de ziekte overlijdt met zeven
honderd zijn verminderd.
Computermodellen hebben dit
aangetoond. Die uitkomst staat
haaks op de recente publicatie
van twee Deense onderzoekers
in het gezaghebbende Engelse
medisch tijdschrift The Lancet.
De afname van het aantal sterf
gevallen in Nederland is het re
sultaat van het landelijk bevol
kingsonderzoek, gericht op
vroegtijdige opsporing van
borstkanker. Of zoals de Nij
meegse radioloog dr. J. Hen
driks zegt: „Je moet de tumor
zo dicht mogelijk bij zijn ont
staan 'vangen'."
Hendriks, verbonden aan het
Academisch Ziekenhuis Nijme
gen, waar ook het Landelijk Re
ferentiecentrum voor Bevol
kingsonderzoek op Borstkanker
is ondergebracht, noemt de op
stelling van de Denen 'onge
fundeerd en kwalijk'. „Stel dat
tien procent van de vrouwen op
basis van zo'n bewering af
haakt, omdat het onderzoek zo
genaamd toch niets uithaalt,
dan overlijden er straks zeven
tig vrouwen meer."
Samen met Engeland en Zwe
den zijn wij in Europa koploper
op het gebied van landelijk
borstkankeronderzoek. In ons
land dateert dat vanaf 1990. Het
onderzoek richt zich op vrou
wen in de leeftijd van 50 tot 75
jaar. Deelneming is vrijwillig en
gratis. Elke twee jaar is er een
herhaling. Tachtig procent van
de vrouwen die wordt opgeroe
pen, geeft hieraan gehoor. Dat
zijn vrouwen die geen klachten
hebben.
Die ondergrens van vijftig jaar
is gekozen, omdat er bij jongere
vrouwen vaak nog veel klier-
weefsel in de borsten aanwezig
is. Hendriks: „Dat maakt de
ontdekking van tumoren door
middel van een mammografie
haast onmogelijk. Later zijn tu
moren veel beter op te sporen."
Borstkanker is in Nederland de
tweede doodsoorzaak bij vrou
wen, na hart- en vaatziekten. In
het kader van de landelijke
screening worden jaarlijks 9000
'verdachte' plekken ontdekt; bij
dertien op de duizend vrouwen
die voor het eerst komen. Bij
het herhaalonderzoek na twee
jaar gaat het om zeven op de
duizend vrouwen. Nadere dia-
gnostisering - een tweede
mammografie, een echo en het
weghalen van verdacht weefsel
met een punctie - moet aanto
nen in hoeverre het daadwerke
lijk om kanker gaat.
Tussen het ontstaan van borst
kanker en het moment dat de
vrouw door zelfonderzoek van
haar borsten een 'knobbeltje'
voelt, liggen gemiddeld twaalf
jaar. De tumor is dan meestal
groter dan anderhalve centime
ter. In een eerder stadium is hij
meestal niet te voelen.
Bij een mammografie worden
op de röntgenfoto tumors met
een doorsnee van een tot an
derhalve centimeter al gezien.
Dat is zo'n drie jaar eerder dan
wanneer vrouwen ze zelf kun
nen ontdekken. „En dat is dus
tijdwinst. Toch bestaat er dan al
tien tot vijftien procent kans op
uitzaaiingen", aldus Hendriks.
Opvallend is trouwens dat
vrouwen in Engeland een tu
mor later ontdekken dan Ne
derlandse vrouwen, terwijl
Zweedse vrouwen een tumor
meestal in een eerder stadium
voelen. Hendriks: „Zweedse
vrouwen zijn kennelijk toch iets
vertrouwder met hun lichaam
dan vrouwen bij ons, terwijl
Engelse vrouwen misschien wat
preutser zijn."
Het vroegtijdig opsporen van
borstkanker kost jaarlijks circa
zeventig miljoen gulden. Daar
staat tegenover dat straks ze
venhonderd vrouwen minder
aan borstkanker sterven. De ra
dioloog: „Dat betekent 100.000
gulden per vrouw die niet over
lijdt. Met een gemiddelde leef
tijdsverwachting van nog tien
jaar, gelet op de leeftijdsop
bouw van de doelgroep, is dat
10.000 gulden per gewonnen le
vensjaar."
Gentherajo,
tegen
grijs hal,
)ER
erh.
les Ki
inderf
rd roei
muizi Tier ik
die
'n form<
nd< a,
Binnenkort bij de
gentherapie voor
om de eigen haarlde jj
te krijgen. Een eerst
gezet. Japanse wete
pers zijn erin geslaa
kleurpigment in de
len van albino muiz
herstellen. Dat gebe f
door de basenvolgoi jj
een afwijkend gen
haarzakje te verani
is de eerste keer dat
lukt, aldus een artiki
ture Biotechnology
maand.
Traditionele genthei
brengt meestal een
genenvolgorde in, a
vulling op de functie [jj
beschadigde gen. De j<
ners ontwikkelden e
een andere aanpak
men dat genherstel.
repareren zij direct i
spronkelijke mutatie 'g,
genenvolgorde in pl<
een compleet nieuw
te bouwen. Deze r
strategie werkt bij
van pigmentatie in
te huidcellen van alt
muizen (melanocyti gj
Door een afwijking i
rosinase enzym te w
kan het pigment mei
wel gemaakt word
behandeling is nu
op de haarzakjes v
de muizen. Enkele w |"e,
injectie van de stof d >j
gen repareert staken j|,
le gekleurde haren d n
in de behandelde ge
Testen bewezen dat
plekken het DNA van
nase plus de activitei
enzym waren herste e.
pigmentatie duurde
genoeg slechts driei
en bleef beperkt tot
haren. Maar de ond
kers denken dat een
tere manier van re
se toediening aan
zakjes kan leiden tot
de resultaten.
lOS-JOL
Net.
igiom
e acht:
:ueel
lepro
:ie: S
an bij
ederl;
d pelprt
?n,le N
:ie:S
iS-Joi
twerl
ctuali
loorlc
erie p
jnsei
iand(
irenc
ten w,
'lf loon.
orden as
ondf jdagf
een ,e| w
rech i.. Li
PETER DE JAEGER»
Radioloog J.Hendriks: „Stel dat tien procent van de vrouwen afhaakt omdat het onderzoek zogenaamd toch niets uithaal.t, dan overlijden er
straks zeventig vrouwen meer." foto cpd
man>
aart
inda.
ers. I
achtl
ngen.
De medische wereld kende deze eeuw een duize
lingwekkende ontwikkeling. Van de röntgenstraal
via de MRI-scan naar de genetische technologie.
En na de aspirine en de penicilline is er nu zelfs
een pil die bij rokers de zucht naar een sigaret
wegneemt. Een bloemlezing van een eeuw medi
sche mijlpalen.
De Friese huisarts Greidanus dacht in 1901 dat het
zo ongeveer was gedaan met ontwikkelingen in de
geneeskunde. Hij schreef: 'De laatste 50 jaar is er zo
veel gebeurd, dat maken we nooit meer mee.' Grei
danus kon niet weten dat honderd jaar later hart, le
ver en longen, desnoods in combinaties, worden ge
transplanteerd. De geneeskunde onderging welhaast
een gedaanteverwisseling.
In zijn tijd had Greidanus al reden voor opwinding.
De rol van de bacterie als ziektekiem was ontdekt.
Hygiëne werd het toverwoord. De hoge sterfte van
moeders en pasgeborenen op kraamafdelingen was
verleden tijd, toen artsen voor een inwendig onder
zoek simpelweg hun handen gingen wassen. Tyfus,
tuberculose, difterie en de gevreesde gonorroe kre
gen gestalte onder Duitse microscopen.
Vooral de Fransman Pasteur zette in de vorige eeuw
de medische wereld op zijn kop. Hij toonde aan dat
ziektekiemen door verhitting worden gedood en in
troduceerde de mogelijkheid van vaccineren. In
Amerika werd de gele koorts succesvol bestreden. En
de eerste stappen op het terrein van narcose waren
gezet; opereren was niet langer een kwelling.
De twintigste eeuw bracht een stortvloed aan ont
wikkelingen. Het bestaan van bloedgroepen werd
ontdekt. Momenteel zorgen netwerken van bloed
banken voor voldoende voorraad. In ziekenhuizen
worden honderden transfusies per jaar uitgevoerd.
Medici met een oog voor techniek ondersteunden de
vooruitgang van de geneeskunde met ingenieuze
vindingen. Zo nam de Nederlander Willem Eintho-
ven in 1903 elektrische pulsen waar in de hartstreek.
De onderzoeker prutste net zo lang tot hij zijn
'snaargalvanometer' had. Het daarmee gemaakte
Electrocardiogram, kortweg ECG, gaf de elektrische
signalen in de hartspier weer. Sindsdien kunnen car
diologen het hartinfarct aantonen.
De Duitser Wilhelm Conrad Röntgen was ook zo'n
uitvinder. Op 8 november 1895 ontdekte hij bij toe
val zijn 'X-stralen', die hij uit bescheidenheid zelf
geen röntgenstralen noemde. De betekenis voor de
diagnostiek bleek enorm: een blik in het lichaam was
mogelijk geworden.
De ene na de andere vinding volgde. Vooral vanaf de
Tweede Wereldoorlog nam de techniek een geweldi
ge vlucht als gevolg van de industriële revolutie. De
De MRI-scan snijdt het lichaam als het ware 'in plakjes'
en geeft het grafisch weer. Daarmee is het mogelijk tu
moren op moeilijke plaatsen zoals in de hersenen waar te
nemen. foto ».gpd marco hofste
röntgenfoto bleef belangrijk, maar de recent ontwik
kelde MRI-scan gaat verder: die snijdt het lichaam
als het ware 'in plakjes' en geeft het grafisch weer.
Tumoren, maar ook ander onheil kan op moeilijke
plaatsen zoals in de hersenen worden waargeno
men.
Greidanus had honderd jaar geleden nog een aantal
eenvoudige maar effectieve hulpmiddelen. Hij luis
terde met een stethoscoop naar de ademhaling en
legde twee vingers op de borst of rug van de patiënt
om er vervolgens met de andere hand op te kloppen.
Dit gebaar waarmee de Franse wijnboeren contro
leerden hoe vol hun vaten zaten, bleek ook effectief
om de longinhoud te beluisteren. Artsen gebruiken
de stethoscoop en het kloppen nog steeds.
Maar de techniek gaf de arts veel geavanceerdere in
strumenten. Naast het ECG van Einthoven zijn er
nog zeker twee Nederlanders die een internationaal
erkende bijdrage leverden. Een daarvan is Zernike,
die met zijn 'fasencontrastmicroscoop' het onder
zoek enorm vergemakkelijkte. Een andere Nederlan
der, die anders dan Zernike en Einthoven geen No
belprijs ontving, is Willem Johan Kolff. Deze nog le
vende internist knutselde in de oorlogsjaren op de
zolder van het Kamper ziekenhuis de eerste kunst
nier in elkaar. Hij maakte het mogelijk bloed van gif
tige stoffen te ontdoen, een van de functies van de
nier. Ontelbaar veel nierpatiënten kregen door de
dialyse een langer leven of konden uiteindelijk een
getransplanteerde nier ontvangen.
Kolff vertrok later naar Amerika en leverde bijdragen
aan de ontwikkeling van veel andere kunstorganen.
Tijdens een recent bezoek aan Nederland sprak hij
zich uit voor meer gebruik daarvan. Het implanteren
van dierlijke organen (xenotransplantatie), een ont
wikkeling waarop al jaren wordt gestudeerd en die
deels al is ingezet met het gebruik van dierlijke dar
men, acht Kolff immoreel. Wat we zelf kunnen ma
ken, moeten we niet pakken ten koste van een die
renleven, is zijn mening.
Kolff leverde ook een bijdrage aan het ontstaan van
de hart-longmachine. Het apparaat neemt tijdens
hartoperaties de hartfunctie over en voorziet het
bloed kunstmatig van zuurstof. De machinale moge
lijkheden van de kunstnier en de hart-longmachine
waren de grootste wegbereiders voor orgaantrans
plantatie.
De eerste niertransplantatie vond plaats in de jaren
vijftig. De Zuid-Afrikaanse arts dr. Barnard werd in
een klap wereldberoemd toen hij op 3 december
1967 in het Groote Schuurziekenhuis in Kaapstad
het eerste hart transplanteerde. De.westerse wereld
volgde de gang van zaken ademloos, maar de patiënt
overleed al na 18 dagen aan een longontsteking. Bar-
nards tweede transplantatie had meer succes; de pa
tiënt leefde nog twintig maanden in een aanmerke
lijk fittere toestand dan voor de ingreep.
De transplantatie plaatste de medische wetenschap
voor het probleem van de afstoting. De eerste nieu
we nieren werden binnen korte tijd door het ontvan
gend lichaam 'afgewezen'. Pas in jaren '60 en '70
werden echte vorderingen gemaakt met de ontwik
keling van medicijnen tegen die afstoting. Inmiddels
worden levers, nieren, harten, longen en combina
ties daarvan getransplanteerd. De jongste ontwikke
lingen op transplantatiegebied zijn de alvleesklier en
de darm. Chirurgen opereren vele uren aaneen,
waarna op afdelingen 'intensive care' wekenlang alle
zeilen moeten worden bijgezet om de patiënt in le
ven te houden.
De werking van antistoffen tegen ziekte betekende
eind vorige eeuw het begin van het farmaceutisch
tijdperk. Wat in de oudheid begon met kruiden,
smeersels en drankjes, ging uiteindelijk over in poe
ders en later de gemakkelijk te doseren en in te ne
men pil. Bekend is het werk van de Duitse onderzoe
ker Felix Hoffmann, die met behulp van de latere
Nobelprijswinnaar Adolf von Bayer in 1897 'aspirine'
ontwikkelde. De werkzame stof 'acetylsalicylzuur'
bleek een voortreffelijk koortswerend en pijnstillend
middel. Het aspirientje kreeg later ook nieuwe toe
passingen, waarvan het Bayer-concern trots meldt
dat er jaarlijks nog vele bijkomen. Als bloedverdun-
ner bijvoorbeeld voor cardiologische problemen. Re
cent hebben onderzoekers de aspirine een rol toebe
dacht in de strijd tegen kanker.
De genezende werking van de 'chemotherapie'
stamt uit 1910, toen de eerste synthetische stoffen
tegen geslachtsziekten werden ingezet. In 1929 zette
de Brit Sir Alexander Fleming een geweldige stap
met penicilline. In een klein schaaltje zag hij dat een
schimmel de bacteriën aantastte. Fleming conclu
deerde terecht dat de schimmel (penicillium nota-
turn) een stof afscheidde die de bacteriegroei remde.
Zijn eerste pogingen de penicilline te gebruiken bij
mensen mislukte. Hij had te weinig penicilline. In
Amerika vond de Brit hulp. Door de drooglegging
bleven daar vaten voor de alcoholproductie onge
bruikt, zodat Fleming er zijn schimmels in kon kwe
ken. In de Tweede Wereldoorlog kwam zijn penicilli
ne beschikbaar voor de geallieerde soldaten. Gedu
rende decennia daarna zijn nog vele andere antibio
tica gevonden, telkens tegen specifiekere aandoe
ningen.
Aangespoord door immense financiële winsten
speurt de farmaceutische industrie tot de dag van
vandaag naar nieuwe medicijnen. Daarmee staan zij
de artsen bij in hun strijd tegen ziekte. Voor veel
aandoeningen is opereren niet meer nodig omdat er
een adequaat medicijn tegen bestaat. Zo is het aan
tal maagoperaties door de jaren heen drastisch ge
daald.
Aan het einde van deze eeuw is sprake van een
nieuw soort pil: de consumentenpil. Voor ieder pro
bleem dat veel mensen treft, lijkt de farmaceutische
industrie een chemisch antwoord te fabriceren. Zo
zijn er medicamenten die bij hapering de mannelijke
erectie bevorderen, bestaat er een veelbelovende pil
tegen kaalheid en is recent een medicijn geïntrodu
ceerd dat rokers hun sigaret doet vergeten.
Maar een aantal prangende kwesties heeft ook de
farmacie nog niet opgelost. De jacht op een vaccin
tegen het aidsvirus HIV is wereldwijd gaande. Tot
dusver kan de ziekte alleen worden 'geremd'. Schrij
nend is de onmogelijkheid voor miljoenen HIV-be-
smette Afrikanen om over deze medicijnen te be
schikken. Hen wacht een wisse dood. Ook tegen ge
vaarlijke varianten van malaria, die in de westerse
wereld amper voorkomen, bestaat nog geen afdoend
medicijn. Het is zeer de vraag of er wel zo hard naar
wordt gezocht: de uiteindelijke gebruikers hebben
niet het geld om een duur medicijn te betalen, waar
door er voor farmaceuten weinig winst te behalen
valt.
De medische wereld drong in honderd jaar via de
huid, de organen en de cellen door tot in de kleinste
bouwstenen van het menselijk lichaam. En het
ontleden gaat steeds verder. Kortgeleden werd het
eerste chromosoom volledig in kaart gebracht: ruim
33 miljoen gegevens in wiskundige formules. Het
kan in de verre toekomst een schat aan kennis ople
veren over ontstaan, bestrijding en voorkoming van
ziekte. Ook het gen dat erfelijke factoren bevat die de
mens vormen, wordt beetje bij beetje in kaart
ikgi
bracht. De kennis die dat oplevert, zal de gi
heidszorg drastisch veranderen.
Nu laten sommige vrouwen hun gezonde b
amputeren omdat de aanleg voor borstkan
familie zit. In de toekomst kan genetische 11.cp
den tot veel meer medisch handelen uit vo jji
De discussie richt zich steeds vaker op de e
aspecten van het 'voorspellen'. Wil een me: ei;
weten welk onheil hem of haai' wacht? En i p'
re blijven onvolmaakte lichamen, geestelijl ie o
in de toekomst geaccepteerd in de samenlf rwj]
het te voorkomen is?
Het voortschrijden van de medische weten
heeft niet alleen positieve kanten. Doordal
minder ziekten dodelijk zijn, ontstaan steei r Vi
chronische patiënten. Vroeger had longonl
de bijnaam 'Old Man's Friend', omdat heti
snelle, draaglijke dood op de oude dag was versi
longontsteking is nog maar zelden fataal, hrwa
betere pijnstillers en medicijnen wordt het
rekt, maar verschrompelen patiënten door
als kanker.
Het aantal mensen met hartproblemen nee jesli
komende jaren met veertig procent toe. Vo rat
teren' en 'bypass', het schoonmaken en on ersc
van dichtgeslibde aderen, creëert een groef n di
rige patiënten die anders was gestorven. Oi sche
kerpatiënten worden steeds vaker chronisc ;eizc
Het aantal patiënten met suikerziekte neen
schattingen tot 2015 met 35 procent toe, vo
heimer is dit percentage al veertig procent.
De vergrijzing zal een groot deel van de Ne o lu
ders afhankelijk maken van de gezondheid >mri
Grote waagstukken over de financiering va graa
zondheidszorg dienen zich daarom aan. H( toe
we het allemaal? Blijft de solidariteit bestaa
ze eeuw werd ingevoerd, waarbij de gezom
betalen aan de rekening van de zieken?
De gemiddelde leeftijd waarop mensen stei
steeg van 46 jaar aan het begin van de eeuv
voor wouwen en 76 voor mannen nu. Mae
ste ziekten, gebreken en handicaps beginn
tallen jaren lang rond het 60e levensjaar.
VAI
Rt
p m
idei
uitdaging voor de komende eeuw is daaroi
strijd tegen de - nog steeds - dodelijke ziekl 1
verbetering van de levenskwaliteit van chrc
ken. fNH
(Bronnen: prof.dr. D. Post, hoogleraar Rijk
teit Groningen, prof.dr. W.J. Kolff, emeritu:
raai', University of Utah. 'Inleiding tot de
nis der geneeskunde', G.A. Lindeboom; M
burg)
Kruiswoord-min-een
Niet het gevraagde woord invullen, maar een woord dat bestaat uit de letters van het gevraagde
woord in dezelfde volgorde min 1 letter. (B.v. Omschrijving "dierenverblijf". Antwoord zou zijn
"stal", maar ingevuld moet worden "sta"of "tal". Welke van die twee het moet worden, moet
blijken uit de kruisende woorden.)
Horizontaal: 1. Paar; 5. wandpilaster; 7. de oudste; 8. modderdruppel; 9. beetwortel; 11. bederven;
14. amfibie; 16. zouteloos; 17. slag; 18. kuur; 19. diepte; 20. bedrukt; 22. wedloop op korte afstand;
25. insect; 27. pressie; 29. ontvreemden; 30. deel v.e. boom; 31. vogelval.
Verticaal: 2. Sluitmiddel; 3. Hongaarse componist; 4. optocht; 6. wijfjeshond; 8. voorgerecht; 9. laag;
10. legerleiding; 12. jekker voor zeilsport; 13. mondeling mededelen, 15. mestvocht; 16. bedrieglijk;
19. smerig; 21 vogel; 22. dikke boterham; 22. rijwiel; 24. list; 26. snaak; 28. maand v.h. jaar.
Oplossing van zaterdag:
HORIZONTAAL: 1 Ene; 4. lis; 7. Alpen; 10. as; 12. iet; 13. ai; 14. tee; 15. ode, 16. or; 17. pui; 19 af;
20. Poe; 21. dip; 22. re; 23 pro; 25 tv; 27 ons; 28. kea; 29. et; 30. und; 32. ra; 33. fusie; 35. lar;
36. asa.
VERTICAAL: 2. Na; 3. Eli; 4. let; 5. in; 6. nato; 8. Peru; 9. lief; 11. serpent; 13 adapter; 17. pep;
18. ido; 22. roet; 24. rans; 26. vaak; 30. uur; 31. dia; 33. fa; 34. es.
