Tijd valt niet te begrijpen
Rijp en Groen
Net zoals
gisteren
Drie maanden klonen
Tuinier op goede grond
VRIJDAG 7 JANUARI 2000
REDACTIE MARGOT KLOMPMAKER EN SASKIA STOELINGA
Precies een seconde na
twaalf uur is het nieuwe
jaar, de nieuwe eeuw, het
nieuwe millennium begon
nen, althans voor ons in
het westen. Met veel bom
barie, met slechte, soms
goede voorspellingen heb
ben we ernaar toegeleefd
en uiteraard heb
ben we de gebrui
kelijke goede
voornemens ge
maakt. Nu is het
dan zover en wat
zien we? Het ziet
er allemaal net zo
uit als gisteren, in
de vorige eeuw.
Daarom ga ik hier
dus ook gewoon
door op de oude
weg, maar niet
zonder eerst de
trouwe lezers van
deze rubriek al het
goede te hebben
toegewenst en
eveneens veel ple
zier met bloem en groen,
het gebruik van weinig gif,
veel levend groen in huis
en tuin en weinig steen,
hout en prullaria.
Verder hoop ik dat tuinbe-
zitters ook een beetje tijd
zullen willen besteden om
groen en bloem te verzor
gen, eventueel ten koste
van joggen, golfen of wat
dan ook, want alleen dan
beleef je ook oprecht ple
zier van het kostbare stukje
grónd dat in ons overbe
volkte land tijdelijk aan on
ze zorg is toevertrouwd en
dat we in zo goed mogelijke
staat en niet volgeplempt
met steen en gif, bij een
eventuele verhuizing over
zullen moeten dragen aan
de volgende tuinbezitter.
Waarmee beginnen we nu
dit nieuwe jaar? Gewoon
met het kopen van een
mooie grote selderijknol,
liefst met nog wat wortel
tjes eraan en zeker met
groen aan de top. We pot
ten de knol tot halverwege
zijn dikte in aarde, eventu
eel in grind en zorgen er
voor dat hij redelijk warm
en in voldoende licht komt
te staan. We zorgen ervoor
dat alles vochtig maar niet
te nat blijft. Resultaat?
Kersvers, heerlijk geu
rend groen waar
van we naar harr
GREET BUCHNER
telust kunnen knippen en
dat is mooi meegenomen
in deze tijd van het jaar.
Knip vooral ook de vrij dik
ke stengels mee en maak ze
fijn voor in soep, sla of
saus. Ze zijn nog pittiger
dan het blad. Met verse sel
derij voegen we wat vitami
ne A, C, en D toe
aan de voeding.
Bovendien werkt
selderij vochtont-
trekkend en heeft
dit overbekende
toverkruid een
goede uitwerking
op de spijsverte
ringsorganen en
lever en gal. Als
na een tijdje de
oogst tegenvalt,
gaat de knol de
soep in en probe
ren we een nieu
we.
Vorige winter had
ik met drie ach
tereenvolgend
aangeschafte selderijknol
len de hele winter vers
groen, zomaar voor het
knippen. Degenen die de
knol in de aarde zetten,
kunnen het randje aarde
nog benutten om er sterre-
kers te zaaien. Een van de
meest gemakkelijke en al
tijd pittige kruiden om zelf
te kweken. Gewoon op het
randje aarde redelijk dik de
sterrekers zaadjes zaaien.
Men kan de zaadjes afdek
ken met iets aarde, maar
desgewenst kan men deze
zaadjes, die heel snel kie
men ook afdekken met een
vochtig doekje of wat pa
pier. In elk geval moeten ze
goed vochtig blijven, dan
zullen we binnen de kortste
keren kiemen, sneller naar
mate de pot warmer staat.
Zodra de plantjes de goede
hoogte hebben, knippen
we ze af en als alles geoogst
is kunnen we eventueel op
nieuw zaaien want van
sterrekers heb je midwinter
nooit genoeg, al is het maar
om er schotels mee te ver
sieren. Sterrekers is ook rijk
aan vitamines A, C en D en
werkt net als selderij goed
op de spijsverteringsorga
nen. Kortom op een een
voudige manier kunnen
we 2000 goed met
groen beginnen.
Amerikaanse en Japanse onder
zoekers melden in een komend
nummer van de Proceedings of
the National Academy of Scien
ces de geboorte van zes ge
kloonde kalveren. Op zich is dat
geen primeur. Opmerkelijk is
echter, dat deze klonen zijn
ontstaan uit volwassen donor
cellen die gedurende drie
maanden met succes in het la
boratorium in kweek waren ge
houden. Die lange kweekperio-
de biedt de mogelijkheid het er
felijke materiaal van de donor
cellen vóór het feitelijke klonen
ook genetisch te veranderen.
Voor deze runderklonen wer
den bindweefselcellen uit de
huid van een 17-jarige stier ge
bruikt. Na een kweekperiode
van maximaal drie maanden
werd de celkern met het erfelijk
u
DNA-materiaal uit de volwas
sen bindweefselcellen gehaald
en in rundereicellen gebracht,
waaruit de eigen kem van te vo
ren was verwijderd. Uit deze
'vernieuwde' eicellen werden
zes kalveren geboren, die dus
de erfelijke eigenschappen van
de 17-jarige stier dragen. Deze
dieren zijn nu tussen de zeven
en negen maanden oud en ont
wikkelen zich normaal.
Voor de veefokkerij wellicht een
interessante optie. Of voor de
farmaceutische industrie om
genetisch identieke koeien te
verkrijgen die een bepaald eiwit
in haar melk produceren. Bij
toepassing op varkens zouden
genetisch veranderde dieren
kunnen worden gefokt voor xe-
notransplantatie.
HENK HELLEMA
E
Voor het eerst zijn allerlei as
pecten van het begrip tijd,
vooral onze beleving daarvan,
in één boek bij elkaar gebracht.
Dat betekent dat er ufo's en
helderziendheid opduiken
naast tijdreizen, het uitdijend
heelal en de kwantummechani
ca.
Ir. J. Korbee (76) uit het Zeeuw
se Axel is al een eeuwigheid ge
fascineerd door het begrip tijd.
Hij werkte vele jaren in de aan-
nemerij en was elf jaar consul
van Nederland in het Belgische
Gent, maar zijn specifieke inte
resse ging uit naar parapsycho
logie, tijdproblemen in de fysi
ca en menskunde. Hij hield
graag voordrachten over het
begrip tijd.
Ruim drie jaar geleden vond hij
tijd voor het schrijven van het
boek dat hij altijd had gemist.
Het moest zoveel mogelijk as
pecten van de tijd op voor leken
begrijpelijke wijze behandelen.
Dat heeft een leesbaar werk op
geleverd, zij het saai ogend
door het ontbreken van illustra
ties en op onderdelen merk
waardig aandoend, zoals wan
neer ufo's (niet geïdentificeerde
vliegende objecten) worden op
gevoerd als 'bewijs' voor het
tijdreizen van andere bescha
vingen.
De titel 'Wat is Tijd?' verandert
al snel in 'Wat vinden wij dat
tijd is?' Daaraan dragen geci
teerde uitspraken van bekende
geleerden en personages uit
verleden en heden bij. De
meest opmerkelijke daarvan
lijkt die van de filosoof Imma-
nuel Kant, die vond dat tijd 'een
innerlijke vorm van het gevoel
is'. Anders wel die van de Ame
rikaanse fysicus John Wheeler:
„Tijd is de manier waarop de
natuur voorkomt dat alles tege
lijk gebeurt."
Vier achtereenvolgende hoofd
stukken zijn gewijd aan tijdsbe
paling (kalenders, jaartelling,
uurwerken), 'soorten' tijd, de
'innerlijke' tijd en de 'gewone'
tijd. Bij de innerlijke tijd komt
ook de biologische klok ter
sprake, zowel die van de mens
(dag- en nachtritme: veroude
ringsprocessen) als die in het
planten- en dierenrijk. Die klok
gebiedt veel bomen- en strui-
kensoorteri in de herfst zich van
hun bladeren te ontdoen of die
ren om aan hun winterslaap te
beginnen. Sommige soorten
flora bloeien maar eens in de
zoveel jaar; een bamboesoort
zelfs maar eens in de 120 jaar!
Je vraagt je af of de natuur zelf
niet juist een tijd heeft geïntro
duceerd in plaats van de mens
met zijn zonnewijzers en uur
werken. En zou de tijd mis
schien in ons erfelijkheidsmate-
riaal zijn ingebakken en zou zo
onze biologische klok zijn ont
staan?
Korbee behandelt ook de vra
gen of de tijd ooit halt houdt en
of zij er altijd is geweest. Zijn
terloopse behandeling van de
quantummechanica (de wissel
werking tussen materiedeeltjes)
komt tot de conclusie dat er
nog steeds geen inzicht bestaat
in het tijdgebeuren binnen het
atoom. Nog abstracter is de
vraag of er al 'tijd' bestond vóór
de big bang, de oerknal. Kos-
mologen nemen immers alge
meen aan dat toen niet alleen
materie en ruimte uit pure
energie ontstonden, maar ook
het begrip tijd. Wie kan zich dat
voorstellen?
Lichtsnelheid
Het roept in elk geval de vraag
op of de richting van de tijd,
naar ons begrip van verleden
via heden naar toekomst, ook
altijd dezelfde was en zo zal
blijven. Ook hier passeren on
der anderen de mens en quan
tummechanica de revue, als
mede het heelal met zijn im
mense afstanden die in lichtja
ren uitgedrukt moeten worden,
omdat het aantal kilometers
anders te veel nullen zou bevat
ten. In het begrip 'lichtjaren'
schuilt iets heel griezeligs: er
wordt afstand mee uitgedrukt,
maar we kijken bij onze waar
neming even zovele jaren terug
in de tijd.
De tijd reist als het ware mee
met het licht. Zou de tijd der
halve stilstaan voor voorwerpen
die zich met de lichtsnelheid
voortbewegen? Trouwens, geldt
dat ook voor het licht zelf?
Maar... waarom kijken wij, kij
kend naar datzelfde licht van
verre objecten, dan juist terug
in de tijd?
Vragen, vragen, vragen. Korbee
laat ze opkomen, maar hij kan
ze natuurlijk niet afdoende be
antwoorden. Wat zijn verhan-
"deling in feite leert is, dat ieder
van ons zijn eigen tijd heeft.
Korbee legt het verband met de
(para)psychologie, die door de
wetenschap niet serieus wordt
genomen, omdat er niets van te
bewijzen valt.
Een antwoord op de vraag die
de titel stelt, wordt natuurlijk
niet gevonden. Niemand heeft
ook maar een flauw idee van
wat tijd nu in feite is, net zomin
als wat zwaartekracht is en hoe
dat werkt. Het is zelfs maar de
vraag of tijdens de big bang
naast materie en ruimte ook de
tijd, als apart fundamenteel
verschijnsel, ontstond!
Hoe het ook zij, in de beleving
van de mens is de tijd er. Elke
seconde telt. Misschien is dat
wel typerend voor ons mens
zijn: de meest fundamentele
verschijnselen waarmee ons le
ven intens is verweven, kunnen
we met geen mogelijkheid ver
klaren.
Ir. Jaap Korbee: Wat is tijd? Een
verkenning van de tijd en van ons
bestaan; uitgever AJ.G. Strengholt,
Naarden; ISBN 90 6010992 9; 35
gulden.
BEN APELDOORN
Ongetwijfeld strekken goede
voornemens waarmee het nieu
we jaar is begonnen zich ook
tot de tuin uit. Er zullen zeker
dingen zijn die u al sinds lange
tijd hebt willen veranderen. De
losse tegels in het tuinpad of op
het terras. De aanschaf van een
vroegbloeiende heester, of een
tje die mooie bessen krijgt. Het
ingraven van een kunststof vij
ver. Schrijf die ideeën op en
neem voor te beginnen met
ja, met wat? Misschien beslui
ten om het gras dat nooit naar
de zin is geweest te vervangen
door groentebedden, want het
eten van zelf verbouwde, onbe
spoten gewassen zou het begin
van iets moois kunnen zijn.
Verstandig is dan om te laten
onderzoeken of de grond waar
op gaat worden gezaaid en ge
plant wel voldoende voedings
elementen bevatten. Er zijn en
kele instituten die op basis van
in uw tuin genomen grond
monsters een advies kunnen
uitbrengen over bemesting bij
voorbeeld. Laat u van te voren
inlichten over de mogelijkhe
den, wie de monsters moet ne
men, welke wensen er zijn en
wat het kost. Dit zijn de adres
sen: Het Alg. Verbond van
Volkstuinderverenigingen,
Kemphaanweg 1,1358 AA in Al-
mere; Koch Bodemtechniek,
Kamille 18, 7422 SR Deventer;
BBB, Bedrijfslaboratorium voor
Grondonderzoek, Postbus
10084, 7301 GA Apeldoorn.
Louis Bolk Instituut, Postbus
250, 3970 AG Driebergen. Be
drijfslaboratorium voor Grond
en Gewasonderzoek Postbus
115, 6860 AC Oosterbeek. In
België: Bodemkundige Dienst
van België v.z.w., De Croylaan
48, B 3030 Leuven-Heverlee. De
tarieven zullen nogal uiteenlo
pen. De wintermaanden zijn
geschikt voor het nemen van
grondmonsters, tenzij het vriest
natuurlijk.
Een flink pak sneeuw is voor
veel planten een welkome win
terjas. Maak het pad sneeuw
vrij, maar gooi die witte wade
niet op een hoop, die dooit
maar langzaam weg. Werk met
zand tejgen de gladheid, niet
met pekel want daar kunnen de
randplanten langs het pad niet
tegen. Takken van coniferen
kunnen ver doorbuigen onder
een laag sneeuw, die maar be
ter kan worden verwijderd.
Want de meeste naaldbomen
zullen niet uit zichzelf de oude
vorm aannemen. Door de zuil
vormige coniferen met bind
draad te omwikkelen kunt u
vervorming voorkomen.
De activiteiten van de tuiniers
die over een groenten- en fruit-
tuin beschikken zullen zich de
ze maand voornamelijk bin
nenshuis afspelen. Bij de war
me kachel dus. Zij zijn bezig
met de indeling van hun tuin
aan de hand van de wisselteel
ten die noodzakelijk zijn. Vaak
spreekt de wet een woordje
mee, zoals bij aardappels, die
pas na drie jaar weer op een
zelfde plek mogen worden ge-
nieuw beginnen, starten bij 0
dat belooft een goed jaar te worden
gardic-rs-ictenrtrc!
bloemendaal bv
rijksstraatweg wassenaar
poot. Vlinderbloemigen(waar-
onder lathyrus) mogen pas na
zes jaar terugkomen, tenzij de
oude grond door nieuwe wordt
vervangen. Die voorschriften
moeten het uitbreken van plan
tenziekten voorkomen.
Anders is het met bladgroenten
en koolsoorten. Die kunnen
jaar-in jaar-uit op dezelfde plek
worden verbouwd als die maar
goed van organische mest
wordt voorzien. Toch doet u er
verstandig aan zelf een marge
van drie jaar te nemen.
Een leuk buitenkarweitje is het
ophangen van een of meer
nestkastjes voor mezen. Dat
zijn onze bondgenoten tegen
niet gewenste insecten. Overi
gens voeden mussen hun jon
gen ook met rupsjes. Aan de
andere kant vernielen die mus
sen onze lenteboden, de gele
crocusjes. Bovendien vinden ze
de bloemknoppen van diverse
runus-soorten erg lekker. Ook
willen ze nog al eens beslag op
een nestkastje leggen. Nieuwe
nestkastjes dienen minstens
tweeënhalve meter boven de
grond te zijn bevestigd. Ze mo
gen niet door de wind worden
bewogen, noch langdurig door
de zon worden beschenen. Me
zen prefereren oud hout, boven
nieuw. Zo tegen februari kunt u
de eerste witlof uit de platte bak
(met glas) oogsten. Iets eerder
die in de donkere kamerkast
zijn gekweekt. Dit is het begin
van een nieuw tuinseizoen.
FRANS WEGMAN
Alternatieve gouden gids
■)eh
S-Joi
Net.
Waar zijn milieuvriendelijk gemaakte tortillachips te kogiorr
Waar kan men terecht voor auralezen. Of voor numero! wan
toekomst voorspellen aan de hand van getallen, wie voefpire
een bepaald keurmerk. De recent verschenen 'Groene vnsei
zer', een soort alternatieve Gouden Gids, pretendeert al!g
woorden te geven. es K
Rijp en groen, nogal wat New Agepraktijken en kwakzal'var'e
de driehonderd pagina's tellende gids biedt een bont all met
tje. Volgens de samenstellers zijn liefhebbers van dit soc-14
ken ook vaak geïnteresseerd in ontwikkelingssamenwerpom:
sociale misstanden en spiritualiteit. Vandaar dat de gegf
van wereldwinkels, mensenrechtenorganisaties, alternal r°c
geneeswijzen, macrobiotische instituten, antroposofenferik
incamatiespecialisten zijn opgenomen. Een hoofdstuk i- Sal
wijd aan allerlei milieukeurmerken zoals Max Havelaar.d ve
Keurmerk en Demeter (biologisch-dynamische landboifeen
Buitensport (reisorganisaties die de natuur willen spareP v0'
Ethibel (voor ethisch beleggen), Vee-keurmerk (garandéar a
getariërs producten zonder dierlijke ingrediënten) en Pi)on v
neen (cosmetica zonder dierproeven). ank!
•'De Groene Wegwijzer, praktische gids voor milieubewuste <jbbl£
menten in Nederland en Vlaanderen'; Kosmos-Z&K Uitgeveröf. dl
Utrecht; ISBN 90 2153 229 8; 27,50 gulden. jna
jmrr
op B
in bi
Wat kruipt daar?
Eigenlijk is het een kruiper, maar bekend is de wintergr<t the
heester hedera vooral door het klimmen. Vandaar zijn Nnnis
landse naam klimop. De Nederlandse plantenkwekers Ijula
deze overbekende verschijning tot plant van de maand jS-Jo
gekozen om nu eens de nadruk te leggen op de bodembtwei
kende kwaliteiten: met zijn volle bladerdek legt de klimqtual
rap tempo een deken van donkergroene kleuren over dflk op
grond. Er zijn overigens ook soorten met gele en witte tirkee
Om snel resultaat te boeken, moeten ongeveer vier tot vrbor;
exemplaren per vierkante meter worden geplant. De eei|e is.
klus is echter om een zogenoemd geweven anti-worteldogra
over de bodem te leggen dat wel water, maar geen wortfoeki
doorlaat. Graaf vervolgens de randen van het doek in eqrien
voor iedere plant een gat in de bedekking. Eenmaal gepjjzer
het slechts een kwestie van geregeld aan de randen bijktalië
pen. Wie de klimop toch omhoog wil laten gaan kan de Ar
ter tegen een boomstam laten groeien. Tot in de boomlq.
komt de soort niet, want daar is te weinig licht. peril
J 'y 'tdel
'zien
Eigenlijk is klimop een kruiper. Als een muur of een t
pad kruist, kruipt hij gewoon verticaal verder.
Boerenwijsheid uit Andes klc
H
Een eeuwenoude boerenwijsheid uit de Andes is onlangtant
tenschappelijk bewezen. Het juiste tijdstip van zaaien erneu
ten wordt door boeren in Peru en Bolivia al zo lang menbl. 1
heugen kan afgeleid door te kijken naar de sterren. De bè zii
boeren, die dicht bij de sterrenhemel wonen, denken daflev<
verwachte regenval in het groeiseizoen tussen oktober ej vai
af te leiden is uit de helderheid van de sterren in de Pleia is
Hoe helderder de sterren in juni, hoe meer regen er lateiig t
het jaar zal vallen, zo luidt de traditionele gedachte. Vooid",
aardappel is gevoelig voor droogte. Als er weinig neerslafest
wordt verwacht, stellen de boeren het planten vaak enka en
ken uit. J mi
Meteorologen van de universiteit van Davis in Californiëress
den in Nature van 6 januari te hebben aangetoond dat dj he
ren de juiste beslissing nemen. De zichtbaarheid van deh. I
stellatie van de sterren hangt namelijk samen met de aai sti
zigheid van wolkenslierten hoog in de lucht. Die wolkenhogi
vooral te vinden tijdens de om de twee tot zeven jaar opèc te
dende verschijnselen rond El Nino. Uit de recordhoeveefepri
regen die viel tussen 1962 en 1988, konden de onderzoelpr
ook afleiden dat er minder regen valt in EI Nifïo jaren, eiOf
het regenseizoen in deze periode pas later in het jaar bejj
Door de sterren te bestuderen kunnen de boeren in de And
schatten wanneer het regenseizoen zal beginnen, foto
Cryptogram
Horizontaal: 1. Op die tijd in de hoedanigheid van een judoka (6); 4.
Bij voorkeur verdragen van mompelen (8); 6. Zo stevig dat ik het
klaarspeel! (4); 8. Vlees om uiteindelijk op een houtje te bijten (4); 9.
Deze beesten zullen niet voorgaan (9).
Verticaal: 1Slecht logement (3); 2. Laat 'm niet vallen van het hoofd!
(5); 3. Voeren van kaarten (4); 5. Van beide zijden door vissers te
gebruiken (6); 6. Behuizing van een schoen (4); 7. Zo heet een vaartuig
(4); 8. Club van een militair in het schip (4)
Oplossing van donderdag:
HORIZONTAAL: 1. Steward; 7. af; 8. ard; 10. el; 11. kusje; 13. der;
15. nek; 17. voorste; 18. Mao; 19. eta; 21. neder; 25. no; 26. iet;
27. bij; 30. onnozel.
VERTICAAL: 2. Te; 3. wars; 4. rij; 5. aard; 6. blik; 8. au; 9. dj; 11. kroon;
12. enter; 14. Eva; 16. eet; 18 mand; 20. afón; 22. ei; 23. demo; 24. et;
28. on; 29. de.
HAUO IK KOU MUM ZOOM
fUP OE
füj/te&tb&h té portier
m oa BURéEplJJKE STAMP
WAT HEEFT htlj OAM U(t6£~
\/pomj ?"<$kapt cekxm&t
ow óeepr hu fup wm-
fl&rje W u)fêt 3/ va, 44-
/k 6a muf w (wï
53sst fup oefuurpp. 75
meuffp. haast 'aaik
2eé>r hftmauKPTjE. bi
mpcmn te -m 2a mk te f
