Alice zoals zij moet zijn geweest
Galeriehouder op zoek naar hoger honing
Boeken
Waar haalde Abraham
de mosterd vandaan?
Mice
Helen Oxenbury
Met rode oren lezen 1
in Macchiavelli en Petrarca
C/>
CO
vkIJDAc "JANUARI 2ÖÖÖ
144
Nieuw idioom woordenboek van Van Dale
NON-FICTIE RECENSIE
ALY KNOL/GPD
Idioom woordenboek, verklanng en
herkomst van uitdrukkingen en gezeg
den Uitgevenj Van Dale 135,-.
Jongens van Jan de Witt zijn
eerlijke, dappere jongens.
Dat weet iedereen, maar ze
werden in tegenstelling tot
wat menigeen zou denken
niet vernoemd naar de 17e-
eeuwse raadspensionaris,
maar naar de Duitse generaal
Johan de Werd. In de Dertig
jarige Oorlog (1618-1648)
klom De Werd op van soldaat
tot veldmaarschalk en gold
als 'een der stoutste ruiterge
neraals'. In Nederland is men
zijn naam kennelijk gaan as
sociëren met die van Jan de
Witt. De Werd is in Duitsland
zelf met geen enkel spreek
woord vereerd.
Nuttig om te weten? Nee,
eerder leuk, ook al komt het
uit zo'n serieus boek als de
jongste uitgave van Van Dale,
het Idioom woordenboek.
Het is een heerlijk blader
boek geworden, waarin de
verklaring en herkomst van
uitdrukkingen en gezegden
uit de Nederlandse taal wor
den gegeven. Er staan hele
oude uitdrukkingen in als
'een duit in het zakje doen'
(de duit werd al in 1816 als
munt afgeschaft) of 'kijken of
je je laatste oortje hebt vers
noept' (een oortje was ook al
een oud muntje van één en
een kwart cent) tot splinter
nieuwe als 'onder de pet
houden' (pas in zwang ge
raakt door de Bijlmer-enquê
te van dit jaar) en 'zo stoned
als een garnaal' (uit een lied
je van Koot en Bie uit 1976).
Het blijkt dat het woord
'hand' met 114 vermeldingen
het vaakst voorkomt in onze
uitdrukkingen en gezegden,
gevolgd door 'oog' met 76
vermeldingen. Voorts is de
scheepvaart prominent aan
wezig, evenals de bijbel. On
geveer 170 van de uitdruk
kingen in het woordenboek
stammen uit de bijbel, waar
van maar liefst 48 - het re
cord - uit het boek Mattheus.
De herkomst van sommige
uitdrukkingen en gezegden
liggen tamelijk voor de hand,
maar wie een beetje bladert
ontmoet ook allerlei verras
singen. Neem nu: 'zich ge
deisd houden', dat uit het
Bargoens komt. Deizje bete
kent stil en komt van het Por
tugese deixe, dat je als deizje
uitspreekt. Het waren de Por
tugese joden die deze uit
drukking bij ons introduceer
den. Deizje werd later opge
vat als het wederkerig werk
woord 'deis je', waarvan weer
zich deizen werd afgeleid,
wat tot de uitdrukking 'zich
gedeisd houden' - zorgen dat
je niet opvalt, niks zeggen -
voerde.
Ook de uitdrukking 'weten
waar Abraham de mosterd
haalt' - slim en ervaren zijn -
levert een mooi verhaal op.
Er is gepoogd de uitdrukking
te verklaren door te zeggen
dat mosterd eigenlijk mut
saard had moeten zijn, hout
om een vuur mee te stoken
om iemand levend mee te
verbranden. Dat zou dan
weer slaan op het bijbelver
haal dat Abraham zijn zoon
Izaak had willen offeren.
Maar Izaak heeft het in het
verhaal alleen over een lam
als brandoffer. Bovendien is
in Duitse dialecten ook spra
ke van mosterd, maar daar
bestaat het woord mutsaard
weer niet. 'Meneer' Van Dale
concludeert dan ook, laco
niek: 'Misschien is Abraham
hier dus wel de naam van
een willekeurige man die
weet waar hij de mosterd -
een willekeurig kruideniers
artikel - halen moet.'
Het Idioom woordenboek
is rijk geïllustreerd, niet al
leen met allerlei 'schaduwfi-
guurtjes' die uitdrukkingen
en gezegden uitbeelden,
maar ook met kleurenplaten
over specifieke fenomenen
met hun eigen idioom, zoals
het voetbal, het verkeer en de
scheepvaart. Bovendien is
het boek gelardeerd met vro
lijke kaders, waarin een hele
boel uitdrukkingen zijn sa
mengebracht met een ge
meenschappelijk kenmerk of
thema, zoals 'hoofdbedek
king en humeuren', 'betaalde
liefde en ziekte' en 'gebitsele
menten en Shakespeare'. Het
is een woordenboek gewor
den dat je vaak met plezier
zult openslaan.
Sofia Engelsman over haar Alice in Wonderland-vertaling
De avonturen van
in Wonderland
LEWIS CARROLL
,.VÏJKA
\/L
„Het is een beladen boek", zegt Sofia Engelsman. „Sinds
het moment van verschijnen, halverwege de vorige
eeuw, zijn er enorme analyses over geschreven. Ik had
het als kind gelezen, maar me nooit in de achtergronden
ervan verdiept."
JEUGDLITERATUUR INTERVIEW
MARTIN HENDRIKSMA
'De avonturen van Alice in Wonderland'
door Lewis Carroll Vertaling Sofia Engels
man Tekeningen Helen Oxenbury Uit
geven] Gottmer. Prijs/ 49,50
Dus overviel de vertaalster een
behoorlijke schrik toen ze door
uitgeverij Gottmer, waarvoor ze
eerder een aantal kinderboeken
op rijm vertaalde, werd ge
vraagd een nieuwe vertaling
van Lewis Carroll's klassieker
Alice in Wonderland te maken.
Behalve de mythevorming rond
het boek, baarde ook de con
crete inhoud Engelsman aan
vankelijk zorgen. „Alice is ge
schreven met veel rijm en ty
pisch Engelse woordspelingen,
waar zich al heel wat gerepu
teerde vertalers over hebben
gebogen. Zou ik nog iets aan
hun werk toevoegen?"
Maar dat, zegt Engelsman,
vormde tegelijkertijd de uitda
ging, „iets waar ik van mezelf
eigenlijk geen nee tegen mocht
zeggen. En toen het zover was,
kreeg ik er steeds meer zin in."
Temeer daar de uitgeverij een
versie van Alice voor ogen stond
Nieuwe roman van Koos van Zomeren
ROMAN RECENSIE
WIM VOGEL
'Een deur in oktober' door Koos van Zomeren Uitgeveni de Arbeiders
pers 39.50
Laat ik het meteen zeggen: Een deur in oktober van
Koos van Zomeren heb ik met plezier en met stijgende
verbazing gelezen. Het plezier geldt de verwarrende
werkelijkheid die een Haagse galeriehouder weet te
maken van zijn wat uitgeblust erotisch leven. De stij
gende verbazing, de nauwelijks na te vertellen reeks
toevalligheden die door dat gedroomde leven wordt
geactiveerd. En het is doodzonde dat de verbazing het
plezier behoorlijk vergalt.
Een deur in oktober had alles mee om een 'knappe
en moedige' roman te worden, zo eentje waarmee de
Revisorgeneratie, twintig jaar geleden, groot is gewor
den. Fantasie en verbeelding die de werkelijkheid om
toveren tot een gedroomd bestaan en aan het alle
daagse een zweem van hoger honing meegeven. Want
uiteindelijk is het toch gewoon dat wat W.B. Walter,
'galeriehouder in een enigszins verstedelijkt dorp in
het westen des lands' mist. Geld zat, leuke vrouw, aar
dige kinderen, mooie collectie, mooi pand en nauwe
lijks uitzicht op een ander leven.
Dat andere, dat gedroomde bestaan begint met de
spontane aankoop van een houtskooltekening van de
Belgische kunstenaar Leon Spilliaert wiens streven 'Al
tijd meer mezelf zijn' Walter uit het hart gegrepen is.
De tekening laat een dubbele deur zien die zich, naar
gelang de stemming en de verwachtingen van de bijna
vijftigjarige Walter, lijkt te sluiten dan wel te openen.
Maar nu, in deze oktobermaand, zo tegen het begin
van de herfst in zijn leven, staat die deur uitnodigend
open.
Er is dus een vrouw nodig, waarin onmiddellijk
wordt voorzien. Mooi is Louise Smit, begeerlijk en
sensueel zoals ze daar diezelfde ochtend nog de gale
rie binnenkomt en kijk op kunst heeft ze ook. De geëx
poseerde schilderijen van Eddy Paas zullen door haar
uiteindelijk een confronteren der betekenis voor W.B-
Walter krijgen, maar dat weet hij dan nog niet.
Vreemd is wel dat hij haar niet herkent, want half
mannelijk Nederland zwijmelt als zij 's morgens vroeg
haar tv-programma presenteert.
Niettemin, tot zover accepteer ik alles van Koos van
Zomeren. Ook zijn flash-forwards, waarin Walter ja
renlang zijn gedroomde overspel consumeert. Maar
niet wat hij er daarna van maakt. De werkelijkheid
naar je hand zetten, zelfs als die van een schrijver is,
kent grenzen.
Binnen vierentwintig uur slaat Walter Eddy Paas
dood in een geheime kelder onder zijn galerie. Rijdt hij
met Eddy's auto min of meer verdwaasd via Amster
dam naar Bergen aan Zee waar toevallig zijn zusjeen
zwager wonen, die hem toevallig verwachten en die
Koos van Zomeren
hem ook toevallig bij het strand ontmoeten. Die zwa
ger heeft onlangs een roman gepubliceerd waarin
Louise Smit toevallig de. overspelige vrouw is en laat
Walter 's nachts een verhaal lezen waarin zij, hoe toe
vallig, opnieuw dominant aanwezig/afwezig is. De vol
gende ochtend rijdt Walter, nog steeds met Eddy's au
to terug naar Wassenaar om hem daar achter te laten
als er toevallig net twee bivakmutsen komen aanren
nen aan wie hij de sleuteltjes geeft en heel toevallig
wordt hij een paar uur later in zijn galerie ook nog
overvallen door boeven die hem vastbinden enbrutali-
seren, wordt hij bevrijd door Louise Smit, blijkt Eddy
helemaal niet dood te zijn, blijkt Walter juist zijn leven
vraagt Alice dan weer, terwijl
ze, beleefd als ze is, probeert
haar woede te onderdrukken.
Maar het ene avontuur is nog
niet afgelopen of de volgende
nepschildpad of kolderkat
sleurt haar al weer mee naar
nieuwe belevenissen in won
derland.
„Het viel me vooral op hoe
mooi het boek is geschreven",
zegt Engelsman. „Grappig
meestal, maar soms ook uitge
sproken grimmig. Zoals in de
avonturen die Alice meemaakt
tijdens een potje croquet met
de koningin. 'Kop eraf, roept
die tegen iedereen die haar on-
die ook jongere kinderen zou
den kunnen lezen. „Tijdens het
vertalen had ik een kind van
een jaar of acht in mijn hoofd,
een mengeling van mezelf van
vroeger, en de kinderen die ik
kende. Dat kind moest de
woorden kunnen begrijpen en
de grapjes leuk vinden.
Het in december verschenen,
vuistdikke boek moet een van
de mooiste uitgaven zijn die
Alice ooit heeft gekregen. De
tientallen sfeervolle, full color
tekeningen van Helen Oxen
bury, vaak uitgesmeerd over de
hele bladzijde van het boek,
roepen een definitief beeld op
Alice. Ja, zo moet ze zijn ge
weest. Een razend nieuwsgierig
blond meisje met lang krullend
haar, een korte blauwe jurk en
stoere gympen. Omringd door
een bonte stoet konijnen, do
do's, rupsen en koninginnen
die haar met al hun groteske,
wijdlopig opgediste avonturen
proberen te imponeren. Tever
geefs, natuurlijk. 'Is dat alles?',
welgevallig is. Dat lijkt me voor
kinderen soms best eng. En ik
verbaasde me over de hoeveel
heid paddestoelen die in het
boek worden gegeten en hoe
veel pijp er wel niet in wordt
gerookt." Lachend: „Lewis Car
roll moet tijdens het schrijven
behoorlijk stoned zijn ge
weest."
Drie, vier maanden had ze
om de vertaling te maken. Krap,
vindt ze zelf ook wel. Maar zo
Sofia Engelsman
zou ze in elk geval niet einde
loos aan het boek kunnen blij
ven sleutelen, een gevaar dat bij
Alice voor een vertaler voortdu
rend op de loer ligt. ,,'s Nachts
werd ik weieens met een brain
wave wakker en dacht ik: dat is
het. Ging ik toch maar weer
achter mijn bureautje zitten."
Gevraagd naar moeilijke passa
ges, bladert ze meteen naar het
gedichtje op pagina 31.
'Ziedaar de kleine krokodil.
Hij wast kalm en bedaard,
omdat hij graag mooi glimmen
wil,
zijn goudgeschubde staart.'
„Over die regels heb ik heel
wat zitten tobben. Krokodil is
een lastig rijmwoord. Maar mis
schien was het ook wel zo
moeilijk omdat het mijn eerste
gedichtje in het boek was. Ik
heb geleerd dat je het beste
kunt voortborduren op je eerste
inval." Zo is ze bij het hele boek
te werk gegaan. Bij de eerste
pagina beginnen 'en dan maar
zien waar je vastloopt'. Geen
achtergrondliteratuur doorge
spit en zeker geen andere verta
lingen bekeken. „Die heb ik pas
gelezen toen mijn vertaling he
lemaal af was. Wel ben ik, nadat
mijn eerste versie zo'n beetje
was afgerond, naar de biblio
theek gegaan om wat publica
ties over Alice door te nemen.
Zo kon ik mezelf voor de ergste
FOTO LEX VAIÏj
Illustraties uit besprokenk
PUBLian
|i
blunders behoeden." a
Ernstige fouten kan ie
niet gemaakt hebben, e
de maand dat het boeli
dels uit is, heeft zich re
Alice-deskundige met 01
brief bij Gottmer gemell
haar werk als vertaalg
Engelse tv-programid
'Heerlijk, ben ik helem;
gitimeerd om 's avonfl
voor de buis te hangent
ze graag meer jeugdklae
willen vertalen. Eén nac]
wel. Ze zal de door haai*!
de boeken nooit meer
vangen kunnen lezen. |1
het met Alice pas nog e
probeerd. Maar dat gije
Het verhaal drong anr
me door. Ik zat metef
zin voor zin op onhanè
muleringen te controler|<
Frans van Dooren maakt overzicht klassieke Italiaanse literdt
FOTO UIT BOEK»
gered te hebben en lijkt er heel toevallig iets moois te
bloeien tussen Louise en onze schilder. Bent u er nog?
Wat jammer dat Van Zomeren dat fascinerende ge
droomde spel van uitzicht op een ander leven heeft
opgeofferd aan die Veronica-wens van: als er maar wat
gebeurt! Hier gebeurt van alles en het is allemaal te
veel.
Hij had het gevoel dat zijn verhaal nog moest begin
nen.' Met deze gedachte van Walter besluit Van Zo
meren de roman. Ik heb het gevoel dat ik ook dat ver
haal graag zou willen lezen op voorwaarde dat Walter
zich beperkt tot zijn eigen tuin. Die vond ik wel zo in
teressant.
LITERATUURGESCHIEDENIS RECENSIE
NOP MAAS
'Geschiedenis van de klassieke Italiaanse literatuur' door
Frans van Dooren. Athenaeum - Polak &Van Gennep,
89,90.
Meer dan veertig jaar houdt Frans van
Dooren zich al bezig met de Italiaanse lite
ratuur. Hij publiceerde talrijke vertalingen
- waarbij hij zich niet beperkte tot de be
kende grootheden - en hij liet in vele be
sprekingen, inleidingen en spreekbeurten
zijn licht schijnen over deze materie. Ge
lukkig heeft hij besloten zijn kennis en in
zicht bij elkaar te brengen in een handzaam
boekwerk: de Geschiedenis van de klassieke
Italiaanse literatuur.
Van Dooren behandelt in ruim 400 pagi
na's de Italiaanse literatuur van 1200 tot
1700. Deze literatuur begint in ongeveer
1225 met het door Franciscus van Assisi ge
schreven Zonnelied, waarin de lof gezon
gen wordt van 'broeder zon', 'zuster maan',
'zuster water' en 'broeder vuur'. Per eeuw
worden de belangrijkste stromingen, gen
res en auteurs voorgesteld. Aparte hoofd
stukken besteedt Van Dooren aan de au
teurs die verantwoordelijk zijn voor de on
betwiste hoogtepunten van deze rijke lite
ratuur.
Allereerst is daar natuurlijk Dante, die in
zijn Vita Nuova de onbereikbare geliefde
Beatrice onsterfelijk maakte. Een hoogte
punt van de westerse beschaving is zijn Di-
vina Commedia, waarin de dichter verge
zeld van achtereenvolgens Vergilius, Beatri
ce en Bernardus van Clairvaux een tocht
maakt van de hel via de louteringsberg naar
de hemel. Het is een tocht die tevens de
reis van de ziel naar God representeert. De
hele middeleeuwse wereld is in dit gedicht
gegaan. Volgens Van Dooren is de Divina
Conimedia na de bijbel het meest bestu
deerde en verklaarde boek uit de wereldli
teratuur. Misschien miskent hij daarbij en
kele teksten van wereldgodsdiensten, maar
veel zal het inderdaad niet schelen. Overi
gens zijn enkele nieuwe Nederlandse verta
lingen van de Divina Commedia op komst.
Vervolgens is er de figuur van Petrarca,
die weliswaar enkele lagere wijdingen ont
ving, maar die zich daardoor niet liet af
houden van een mondain leven en zijn lief
de voor Laura. Van Dooren schetst fc
vader van het petrarkisme in de po\
van het humanisme. Hij was een bfy
wegbereider voor de Renaissance. E
cio is de grondlegger van het Italiaan
za. Zijn Decameron is hét voorbei/
een raamvertelling. Tien jongelui k
1348 de door de pest getroffen stadk
ce ontvlucht. Ze vertellen elkaar ir
honderd verhalen. Voor een deel i
verhalen ontleend aan andere t
maar Boccaccio slaagt erin ze nieuw
ken door ze een overtuigende psyijj
te geven. Zijn werk geldt als een spi$
de late Middeleeuwen. Liefde en intj
tie zijn de dragende componenten j:
boek. I
Een afzonderlijk hoofdstuk is er o[
Macchiavelli, die met II Principe eenji
schap maakte van de politiek, en die]
lijk maakte dat in het handelen van
moraal niet zonder meer een couri
kei hoeft te zijn. Dan is er natuuri
hoofdstuk over Ariosto, die met zijn!
do Furioso het nee plus ultra (en n
der) van vertelkunst bereikte doorr
houden in een zeer divers kluwen ij
haaldraden. Hij is de meester van dl
dante vergelijking en - daar is ook ire
liaanse literatuur geen overvloed vj
wezig - van de humor. Veel serieuzj
ridderroman Gerusalemme Libera
Torquato Tasso. Dit werk beschrijft!
ste kruistocht, gelardeerd met dives
desgeschiedenissen, zoals die van Tj
en Clorinda.
Uiteraard schenkt Van Dooren
hoofdstukken over de grote Italiaat
teurs ook aandacht aan hun biogft
aan hun minder bekende werken. Q
hij helder en overzichtelijk, schrijft f
baar en is hij instructief. In zijn j
woording schrijft Van Dooren dat
geïnspireerd heeft op een literatuur^
denis die Francesco de Sanctis scl
1870-71: 'Deze literatuurgeschiede
niet alleen kennis maar ook hartsto
straalt, is zo stimulerend geschrevei
het boek, ondanks het feit dat de
hier en daar wat achterhaald is, rn
oren heb gelezen.' Het heeft er alle
van dat Van Dooren er tot op grote
in geslaagd is zijn voorbeeld te eveni
