'Historische rol' Jeltsin geprezen
Zware erfenis voor Poetin
Boris tot het laatst toe
goed Voor een verrassing
Buitenland
De Russische grondwet
MAANDAG 3 JANUARI 2000
156
MOSKOU HANS HOOGENDUK
Westerse en Aziatische leiders hebben vrijdag de rol geprezen die de
afgetreden Russische president Jeltsin de afgelopen jaren heeft ge
speeld. De Amerikaanse president Clinton vertelde zijn voormalige
ambtgenoot door de telefoon dat -de wereld Jeltsin zal herinneren als
diegene die Rusland naar de democratie had geleid. Hij bedankte hem
ervoor dat hij Rusland door moeilijke tijden heeft geleid.
WASHINGTON-LONDEN-BERLUN Rtr-DPA-AFP
In een verklaring deelde Clinton mee dat
Jeltsins grootste prestatie was dat hij het
communistische systeem had ontman
teld, en nieuwe democratische politieke
instituties had opgebouwd. „Vandaag
heeft president Jeltsin zijn historisch
ambtstermijn als eerste democratisch
gekozen president beëindigd", aldus
Clinton.
De Amerikaanse president zei er ook
trots op te zijn wat hij en Jeltsin samen
hebben bereikt. In de Amerikaans-Rus
sische verhoudingen is 'echte vooruit
gang' geboekt. Clinton wees er in het
bijzonder op dat de laatste jaren zo'n
5000 strategische kernwapens zijn ont
manteld. Hij verklaarde er naar uit te kij
ken samen te werken met interim-presi
dent Poetin.
De Britse premier Blair prees de resul
taten die Jeltsin heeft behaald. „Door
het leiderschap van Jeltsin is de wereld
een veiligere en stabielere plaats gewor
den", aldus Blair. De Franse president
Chirac was eveneens vol lof over zijn
Russische oud-ambtgenoot. In een per
soonlijke brief aan Jeltsin sprak hij van
sterke banden tussen hem en de Russi
sche leider en beloofde de samenwer
king met Rusland voort te zetten.
Maar Parijs en Berlijn lieten ook een
kritische noot horen. Chirac en Schroder
lieten interim-president Poetin weten
dat zij hoopten dat hij snel een einde
maakt aan de strijd in Tsjetsjenië.
Voor de Nederlandse minister Van
Aartsen blijft de afgetreden Russische
president 'de man op de tank', in een
verwijzing naar zijn optreden in 1991 te
gen de coup tegen toenmalig sovjetlei
der Gorbatsjov. „Dat is het moment
waarop hij de democratie in de Russi
sche Federatie heeft gered", stelde Van
Aartsen in een reactie.
Ook China prees de verdiensten van
de Russische president. President Jiang
CORRESPONDENT
De 47-jarige Vladimir Poetin
was een paar maanden geleden
een onbekend figuur. Nu is hij
verreweg de populairste politi
cus van Rusland. Afgelopen
vrijdag maakt Jeltsin bekend
dat hij de macht aan premier
Poetin heeft overgedragen. Een
jongere moet de kar nu maar
trekken, vindt Jeltsin en de oud
spion Poetin is volgens hem de
man die dat het beste kan.
De 47-jarige jurist en ex-direc-
teur van de geheime dienst
KGB is vooral populair gewor
den door de oorlog in Tsjetsje
nië. Na het begin van die strijd
schaarde de staatsmedia zich
ongegeneerd achter Poetin. Het
was alleen nog maar Poetin wat
de mediaklok sloeg. Zijn vast
beraden optreden, zijn law-
and-order-uitspraken, zijn
meedogenloze houding inzake
Tsjetsjenië; het was balsem
voor de gewonde Russische
ziel. De 'familie', zoals de clan
rond Jeltsin wordt genoemd,
leek eindelijk de man te hebben
gevonden die hun belangen
door dik en dun zou beharti
gen.
Om het op het slagveld van
Tsjetsjenië opgebouwde gezag
van Poetin ook parlementair af
te dekken, werd de politieke be
weging Eenheid in het leven
roepen. En ook in dit geval wer
den alle door het Kremlin ge
controleerde media ingezet om
politieke tegenstanders, zoals
oud-premier Primakov, de
Moskouse burgemeester Loezj-
kov en de communistische lei
der Zjoeganov, te neutraliseren.
Bij de parlementsverkiezingen
werd dit een doorslaand suc
ces. In de nieuwe Doema, het
parlement, kan voor het eerst
sinds de ondergang van de Sov
jetunie in 1991, een pro-Krem-
lin-meerderheid worden ge
vormd.
Poetin als populairste politicus
en een anti-communistisch
parlement. Op dat moment
moeten de Kremlin-strategen
hebben besloten dat dit de gou
den kans voor een machtswis
sel was. Nu nog staat het volk
achter de strijd in Tsjetsjenië,
maar alle militaire analysten
hebben voorspeld dat «lie oor
log nog lang niet is gewonnen.
Een bloedige guerrilla-oorlog
dreigt. En met elke nieuwe la
ding kisten met de lijken van
jonge Russische soldaten, zal
de populariteit van Poetin slin
ken en de kans dat een anti-
Kremlinkandidaat de presi
dentsverkiezingen wint, stijgen.
Een ander belangrijk argument
voor het vervroegde aftreden
van Jeltsin is zeker dat de meer
derheid van de Russen een har
de hand wenst. Na acht jaar
Zemin bedankte Jeltsin voor het verbe
teren van de banden tussen Moskou en
Peking.
Terwijl internationale leiders er met
geen woord over spraken dat Rusland de
laatste twee jaar werd bestuurd door een
zieke en vaalc onberekenbare president,
was in Moskou duidelijk een zucht van
verlichting hoorbaar.
Voormalig sovjetleider Gorbatsjov liet
weten het jammer te vinden dat Jeltsin
niet eerder was opgestapt. Het zou vol
gens hem beter zijn geweest als de presi
dent anderhalf of twee jaar geleden of
zelfs in 1996 was afgetreden. Ook andere
politieke opponenten, zoals burgemees
ter Loezjkov van Moskou, zeiden dat Jel
tsins beslissing juist was, maar dat deze
veel te laat kwam. Liberale politici
noemden het vertrek van Jeltsin moedig
en wijs.
Vladimir Poetin.
foto ap mikhail metzel
chaos en verloedering onder
Jeltsin, is de behoefte aan orde
en stabiliteit zeer groot.
Toen Jeltsin in 1993 zijn demo
cratische tegenstanders uit het
Witte Huis had laten schieten,
verzuchtte hij: „Dat Rusland tot
rust mag komen, is het hoofd
doel van deze rusteloze presi
dent." Hij heeft het niet voor el
kaar gekregen. Nu mag Poetin
het proberen. Voor het Westen
betekent dit waarschijnlijk een
wat hardere, maar pragmati
sche koers. In eigen land staat
Poetin voor meer centralisme
en nationalisme.
Poetin is altijd volstrekt loyaal
geweest aan zijn bazen en ge
niet de reputatie een uitstekend
manager te zijn. Poetin is, net
als zijn voorganger Primakov,
een oud-spion. Politiek actief
werd Poetin begin jaren negen
tig als assistent van de toenma
lige burgemeester van Sint Pe
tersburg, de liberaal Sobtsjak.
De krant Kommersant Daily ci
teerde een collega uit die tijd
met de profetische woorden:
„Poetin zou een perfecte pre
mier zijn." Maar zo ver was het
nog lang niet. Wel bouwde Poe
tin in die periode nauwe con
tacten op met Petersburgse ra
dicale liberale hervormers, zo
als Anatoli Tsjoebais.
In 1996 verhuisde Poetin naar
een topbaan in het Kremlin.
Nog geen jaar later werd hij
door Jeltsin op een vitale post
in de presidentiële administra
tie benoemd. Hij moest de con
tacten tussen het Kremlin en de
89 regio's coördineren. Daarbij
ontpopte hij zich als een pure
centralist die niets moest weten
van de machtshonger van de
regionale potentaten.
Anderhalf jaar geleden volgde
een nieuwe promotie: de ex-
spion werd baas van alle spion
nen. Poetin werd - met de rang
van minister - directeur van de
geheime dienst FSB, de opvol
ger van de KGB. Dit voorjaar
volgde nog meer eer toen Poe
tin door Jeltsin werd benoemd
tot secretaris van de machtige
Nationale Veiligheidsraad. Voor
insiders was dit het bewijs dat
de altijd achterdochtige Jeltsin
Poetin absoluut vertrouwde. In
augustus volgde de voorlopige
belaoning met de benoeming
tot premier en de mededeling
van Jeltsin dat hij Poetin als op
volger wilde hebben.
Vijf maanden later was dit een
feit, voorlopig in elk geval voor
drie maanden. En dan mag het
volk beslissen, als er tenminste
verkiezingen komen, want dat
is nog lang niet zeker. Het
Kremlin kan immers altijd nog
de noodtoestand uitroepen en
Poetin per decreet laten rege-
Jeltsin tijdens zijn verkiezingscampagne in 1996. Zijn energieke gedans bracht hem de overwinning, maar eiste te veel
van zijn gezondheid. Er zouden enkele hartaanvallen en bypass-operaties volgen, foto ap Alexander zemlianichenko
RUSWUK ANP-Rtr-DPA
Als de president van de Russische Federatie voortijdig op
stapt, moet de regeringsleider volgens de grondwet als inte
rim-president de lopende zaken behartigen. Zijn bevoegdhe
den zijn echter beperkter dan die van de normale president.
Zo is het de interim-president niet toegestaan het parlement
(de Doema) te ontbinden, een referendum uit te schrijven en
voorstellen over veranderingen in de grondwet goed te keu
ren.
Ook schrijft artikel 92 van de
Russische constitutie voor dat
binnen drie maanden een
nieuwe president moet wor
den gekozen. Die heeft een
enorme macht. Hij is het for
mele staatshoofd, opperbevel
hebber van de strijdkrachten,
hij controleert de regering, be
noemt topfunctionarissen en
heeft het laatste woord in de
meeste staatsaangelegenhe-
den. Het is uitermate moeilijk
de president op legale wijze
uit zijn ambt te ontzetten.
De constitutie eist dat de pre
sident minstens 35 jaar oud is
en minstens tien jaar in Rus
land woont. Hij kan op zijn
hoogst twee periodes van vier
jaar aanblijven. De president
benoemt de premier, waarna
de voordracht moet worden
goedgekeurd door de Doema.
Vervolgens mag de president
regeringsleider en ministers
weer ontslaan. De president
kan regeringsbijeenkomsten
voorzitten, zodat hij in feite
het kabinet controleert.
Ook heeft hij het recht decre
ten uit te vaardigen, zolang zij
niet in tegenspraak zijn met
de grondwet. Bovendien moet
de president alle wetgeving
die de Doema en het Hoger
huis passeert goedkeuren.
Zijn veto kan alleen door een
tweederde meerderheid in de
Doema worden tegengehou
den.
Het parlement kan alleen te
genwicht bieden aan de enor
me presidentiële macht door
een afzettingsprocedure tegen
hem te beginnen. Voorwaarde
is dat de volksvertegenwoordi
gers voor de rechter kunnen
bewijzen dat het staatshoofd
hoogverraad heeft gepleegd of
zich schuldig heeft gemaakt
aan andere misdaden.
MOSKOU HANS HOOGENDUK
CORRESPONDENT
„Ik treed af voordat mijn termijn is afge
lopen. Ik begrijp dat ik dit moet doen en
dat Rusland met nieuwe politici, met
nieuwe gezichten, met nieuwe intelligen
te mensen het nieuwe millennium in
moet gaan. En wij die zoveel jaren aan de
macht zijn geweest, moeten vertrekken."
Woorden van de 68-jarige Russische presi
dent Boris Nicolajevits Jeltsin toen hij vrij
dag volstrekt onverwacht zijn aftreden be
kendmaakte en de macht overdroeg aan
premier Poetin.
Of Jeltsin werkelijk vrijwillig plaatsmaakt of
dat hij daar min of meer toe werd gedwon
gen door de - familie - zoals de Kremlin-
kliek wordt genoemd - is niet duidelijk.
Maar het is wel een stap die past bij deze
man van uitersten. Boris Jeltsin draagt een
zeer onrustig rijk over dat op dit moment
slechts schijnbaar verenigd is door de oor
log in Tsjetsjenië.
Het leven van de boerenzoon uit de omge
ving van Sverdlovsk kende vele hoogte- en
dieptepunten. Zelf omschreef hij het neer
slaan van dè staatsgreep van augustus 1991
tegen de toenmalige sovjetleider Michael
Gorbatsjov als de belangrijkste gebeurtenis
in de geschiedenis van het land. „Op 19 au
gustus ontwaakten we, zoals elke morgen,
in een gewoon land, maar op 21 augustus
vonden we ons zelf terug in een totaal an
dere wereld." Jeltsin was twee maanden
eerder de eerste gekozen leider van Rus
land geworden. In augustus wist hij met
succes een coup van communisten in de
kiem te smoren.
Beelden van Jeltsin die bij het Witte Huis,
het toenmalige parlementsgebouw in Mos
kou op een tank klom die door communis
tische coupplegers was gestuurd om hem
te arresteren, gingen de hele wereld over.
Zijn naam was definitief gevestigd en het
lot van de Sovjetunie was bezegeld. Vier
maanden na de staatsgreep viel de eens
machtige natie uit elkaar.
In de eerste jaren van zijn presidentschap
van Rusland werd het stil rond Jeltsin. Hij
verviel in apathie, sloot zich achter de
Kremlinmuren op en omringde zich met
een handvol drinkende strooplikkers. Als
een tsaar heerste hij en in ongenade geval
len vroegere medestrijders werden niet
moe te vertellen dat hij inderaad over zich
zelf ging spreken als 'tsaar Boris'. Begin
1996 leken zijn politieke dagen geteld. Deze
oude, drankzuchtige baas zou nooit herko
zen worden als president, meenden des
kundigen. Maar toen besloot hij nog een
keer te vechten voor voor alles wat hij
waard was. Maandenlang trok hij dansend,
druk argumenterend en energiek als in zijn
beste dagen door het land. Overal verkon
digde hij zijn boodschap: nooit meer com
munisme. Het werkte. Zijn communisti
sche rivaal Zjoeganov haalde het niet in ju
li, de heer en meester in het Kremlin heette
opnieuw Boris Nikolajevits Jeltsin. Jeltsin
betaalde echter een enorme fysieke prijs
om de meerderheid van het volk dat hij zo
van zich had vervreemd, nog een keer ach
ter zich te krijgen. Het woeste leven eiste
zijn tol.
Jeltsin was de laatste weken voor zijn defi
nitieve herverkiezing zoek. Later bleek dat
hij toen al een hartaanval had gehad. Hij
werd later keer op keer in het ziekenhuis
opgenomen van waaruit hij het aangesla
gen rijk probeerde te besturen. In 1997 ver
klaarde hij de oorlog aan de corruptie maar
de door hem zelf opgewekte geesten waren
niet meer te beheersen. Deze 'oorlog' had
hij al verloren, voordat hij er aan was be
gonnen. Kleine groepen scrupuleuze geld
wolven hielden, net als in de autoritaire
communistische dagen, alle touwtjes in
handen. Ze beschikken naar willekeur over
de onmetelijke rijkdommen van het land
en verdoemen een groot deel van de bevol
king tot een bestaan in armoede.
Jeltsins halfslachtige poging om de corrup
tie aan te pakken en de democratie te red
den, kwam te laat. Te lang had de man, die
zei te strijden voor democratische hervor
mingen, geen democratische tegenstand
geduld. Zijn vijanden waren intussen zo
machtig geworden dat de Kremlin-kliek
vreesde voor een 'bijltjesdag' als het staats
hoofd in juni zou moeten aftreden. Er dien
den veiligheidsgaranties te komen. Niets
vrezen Jeltsin en zijn naasten zo erg als de
mogelijkheid om door een Kremlin-vijandi-
ge opvolger te worden aangepakt. Drie
oud-KGB-bazen mochten proberen de ga
ranties voor de Kremlin-kliek te regelen
met het parlement en andere invloedrijke
organen. De eerste was Stepasjin, die voor
die gelegenheid tot premier werd be
noemd. Hij faalde in de ogen van het
Kremlin en mocht vertrekken. De tweede
was Primakov. Hij kwam een heel eind,
maar wekte door zijn snel groeiende popu
lariteit ook de argwaan van de notoir ja
loerse Jeltsin. Primakov werd ontslagen en
met Poetin lijkt het Kremlin nu uiteindelijk
de 'levensverzekering' te hebben gevon
den. Een bijkomende factor is dat enkele
Kremlin-intimi, die ook vreesden voor lijf
en leden, in het parlement zijn gekozen en
dus onschendbaarheid genieten. Deze fac
toren in combinatie met de zeer slechte ge
zondheidstoestand van Jeltsin hebben tot
het sensationele besluit geleid.
Met Boris Jeltsin verdwijnt een van de op
merkelijkste Russische persoonlijkheden
van het toneel. Hoe bijzonder hij zichzelf
vond, heeft hij nooit onder stoelen of ban
ken gestoken. Zijn autobiografie Getuigenis
van een opposant is wat dat betreft een
openbaring. Boris Jeltsin schildert zichzelf
af als een soort moderne Robin Hood, die
voor niets of niemand bang is en keer op
keer op bijna wonderbaarlijke wijze aan de
dood ontsnapte. Het begon al toen hij werd
gedoopt. De dienstdoende priester in de
buurt van Sverdlovsk liet de jonge spruit in
het doopvont zakken, raakte daarna in dis
cussie met een aantal omstanders en vergat
de dopeling. Moeder Klavdija Vasiljevna
had als eerste door wat voor drama zich af
speelde en haalde haar baby uit het heilige
vat. De levensgeesten werden weer opge
wekt en het nuchtere commentaar van va
der Nikolaj was: „Als hij deze beproeving
heeft doorstaan is het vast en zeker een
sterke jongen. We noemen hem Boris." Bo
ris is een van de heiligen van de Russische
orthodoxe kerk, een man die onkreukbaar
en onomkoopbaar is.
Boris Jeltsin ontwikkelde zich tot een on
verschrokken jongeling die geen zee te
hoog ging. Onopgesmukt vertelt hij in zijn
boek hoe hij z'n boksersneus overhield aan
een knokpartij met een rivaliserende jeugd
bende, hoe hij een paar vingers verloor bij
het slopen van een handgranaat, maar toch
in de nationale volleybalselectie kwam. Het
ene heldenverhaal na het andere dist hij
op. Kortom, Boris was altijd haantje de
voorste. Een bluffer, drinker en rokkenja
ger, maar ook een vechter. In het commu
nistische apparaat maakte deze bijzondere
jongeling snel carrière. Jeltsin mocht dan
wel een grote mond hebben, hij presteerde
ook het een en ander. En dat ontsnapte uit
eindelijk niet aan de aandacht van de man
van perestroika, Michael Gorbatsjov, die
hem in 1985 naar Moskou haalde. Jeltsin
werd snel kandidaatlid van het toen nog al
machtige Politbureau, maar lag even snel
met alles en iedereen overhoop.
Hoewel hij in die periode steeds vaker naar
de fles greep en de communistische partij
meende eindelijk definitief met deze
dwarsligger te kunnen afrekenen, was het
effect precies andersom. De gewone Rus
sen zagen in Jeltsin ineens een echt Russi
sche kerel, die voor een fles wodka en een
amoureus avontuur alles, zelfs, zijn leven
wilde wagen.
Deze man, gepokt en gemazeld door het le
ven, was de leider die zij wilden hebben. En
nadat hij in augustus 1991 de amateuris
tisch coup tegen Gorbatsjov had neergesla
gen, kon hij niet meer stuk. Het was vol
strekt logisch dat hij de eerste democra
tisch gekozen president van Rusland werd.
Dat hij daarna de ene blunder na de andere
begin, werd hem de eerste tijd nog verge
ven onder het motto: „Hij heeft de verkeer
de adviseurs." Maar langzaam maar zeker
begon hij de gunst van het volk te verlie
zen. De clrankverhalen, die eens zoveel tot
zijn imago hadden bijgedragen, werkten nu
tegen hem. Helemaal fout ging het toen Jel
tsin, die had willen afrekenen met de zich
zelf verrijkende communistisch draak, ook
bezweek voor de aardse zegeningen. Zijn
simpele flatje maakte plaats voor een speci
aal voor hem gebouwd zes verdiepingen
tellend complex. De oude Lada werd inge
ruild voor de duurste Mercedes. Alle dat-
sja's (buitenhuisjes) die de door hem ver
foeide communistische partijbazen hadden
bewoond, nam hij over. Maar pas nadat ze
grondig en dus peperduur waren gereno
veerd. Jeltsin, die altijd had gezegd dat ma
terialisme voor hem geen enkele rol speel
de, baadde nu in weelde. In 1990 schreef
hij: „Ik heb nooit geld gehad. Vijf roebel
heb ik symbolisch op mijn spaarbankboek
je." Een paar jaar later klonken deze woor
den als hoon in de oren van de tientallen
miljoenen Russen die onder de armoede
grens leven. Jeltsin, de man van het volk,
had zich in hun ogen ontpopt als een ver
rader. Dat hij nog werd herkozen dankte hij
behalve aan zijn vechtlust, echter vooral
aan de media, die zich kritiekloos achter
zijn anti-communistische campagne
schaarden. In de jaren daarna was hij geen
schaduw meer van zichzelf. De vechter Bo
ris Jeltsin was een tandeloze oude beer ge
worden. Hij kon nog wel eens uithafen,
maar in plaats van vrees in te boezemen
wekte dat in toenemende mate medelijden
op. Zijn grootste verdienste is en blijft ech
ter dat hij in 1991 de uiterst prille democra
tie in Rusland heeft gered. De belofte van
hervormer heeft hij nooit kunnen waarma
ken, maar waarschijnlijk was hij dat ook
helemaal niet.
Boris Jeltsin werd wereldberoemd toen hij zich in 1991 vanaf een tank uitsprak tegen een groep neo-stalinistische coupplegers.
foto ap
