Het licht gaat langzaam uit Lanser leven zonder prikkels
In Natura
Als detective
achter dieren aan
Röntgensatelliet op jacht naar kosmische vampiers
Straling in piramiden
Nieuw hard metaal
WOENSDAG 29 DECEMBER 1999
REDACTIE MARGOT KLOMPMAKER EN SASKIA STOELINGA 023-
Het is met dieren net zo gesteld als met bekende Neder
landers: we zien ze alleen op de televisie. Zoals we Hennie
Huisman of Linda de Mol zelden in het wild tegenkomen,
zo krijgen we ook vrijwel nooit een vos of een hermelijn te
zien. In tv-shows en natuurdocumentaires kunnen we
hen echter avond na avond bewonderen. Ie zou haast
denken dat ook vossen en hermelijnen bij de televisie
werken. In de vrije natuur schitteren ze in elk geval door
afwezigheid.
Zijn er inderdaad geen dieren meer in bos en veld? Na
tuurlijk wel! Maar we komen ze simpelweg niet tegen, om
dat vele van hen alleen 's nachts op de been zijn en omdat
ze allemaal bovendien bijzonder schuw zijn. Nadert er
een mens, dan maken ze zich ogenblikkelijk uit de voeten.
Ze gedragen zich alsof ze iets op hun kerfstok hebben en
de enige manier om achter hun doen en laten te komen is
hen op te sporen zoals dat gebeurt met echte boeven. We
moeten te werk gaan op de wijze van de boevenvangers
die we op de televisie zien. We moeten sporen zien te vin
den om aan de hand daarvan de zaak te reconstrueren en
de persoon in kwestie te identificeren.
Voor ons is spoorzoeken een leuke en interessante tijdbe
steding, maar voor natuurvolken, die van de jacht leven, is
het van levensbelang. Zij moeten grote kennis hebben van
diersporen om te weten welke de moeite waard zijn om te
volgen en welke dus leiden naar een dier dat met succes
bejaagd kan worden. Willen wij te weten komen welke
dieren 's nachts rond ons huis scharrelen of wat er zich
aan dierenleven afspeelt in het bos of in het veld, dan zul
len wij ons iets van deze kennis moeten eigen maken.
Gaan we ons toeleggen op het vinden en determineren
van diersporen. dan zullen we verbaasd staan hoeveel zij
over het leven en gedrag van dieren te vertellen hebben.
Een goede diersporengids is hierbij natuurlijk onontbeer
lijk.
Diersporen zijn overal waar dieren leven. Dieren - mensen
ook trouwens - verraden hun aanwezigheid immers door
de sporen die ze achterlaten. Dat kunnen pootafdrukken
zijn, uitwerpselen, prooiresten. holen, nesten, wissels of
vraat- en knaagsporen. Vooral een ochtendwandeling in
de sneeuw kan een schat aan gegevens opleveren. De
pootafdrukken die 'prenten' worden genoemd, zijn dan
scherp en duidelijk, zodat ze voldoende informatie geven
om met behulp van een gidsje vast te stellen door welk
dier ze zijn achtergelaten. Keutels kunnen we altijd en
overal vinden en zonder veel moeite valt te achterhalen
van welk beest ze afkomstig zijn.
Prooiresten is een moeilijker verhaal. Welk dier er gedood
is, is meestal meteen duidelijk, maar wie de dader is laat
zich niet zo gemakkelijk raden. Wel kan vlug worden vast
gesteld of het om een roofvogel of een roofdier gaat. Vin
den we bijvoorbeeld een gedeeltelijk opgegeten duif,
waarvan de rondom verspreid liggende veren gave punten
hebben, dan is een roofvogel de dader. Roofvogels trekken
de grote veren namelijk stuk voor stuk uit hun prooi.
Roofdieren gaan veel wilder te werk en happen er gewoon
op los om snel bij de ingewanden te komen. Wanneer zij
klaar zijn met hun werk liggen er overal veren met afgebe
ten punten. Als van een prooi de ogen zijn verdwenen,
dan hebben zich er kraaien of meeuwen mee beziggehou
den. Zowel bij een gevonden kadaver als bij een prooi die
door henzelf wordt overmeesterd, pikken ze eerst de ogen
uit. Dit is even kenmerkend voor meeuwen en kraaien als
het kenmerkend is voor uilen dat er helmaal geen prooi
resten te vinden zijn.
Uilen slikken hun slachtoffers in hun geheel in om pas la
ter de onverteerbare resten uit te spuwen als grijze braak-
ballen. die vol zitten met botjes, tanden, nagels, snavels en
dekschilden van kevers. In de sneeuw is echter heel goed
te zien waar een uil bijvoorbeeld een muis heeft gevan
gen. We zien het spoor van de muis zigzaggend voortgaan
tot het abrupt stopt bij een ondiep, slordig kuiltje in de
sneeuw met aan weerskanten een waaiervormige afdruk.
Hier is de muis door een uil gegrepen, waarbij de vogel
met zijn vleugels in de sneeuw sloeg. Dikwijls echter zul
len muizen aan uilen proberen te ontkomen door onder
de sneeuw te lopen. Het tunneltje heeft dan de sneeuw
iets opgeduwd, zodat er een lange, kronkelende lijn in het
wit te zien is. Ook indien er geen sneeuw is, maken mui
zen graag van deze techniek gebruik. Veldmuizen bewe
gen zich het liefst altijd door tunneltjes in het gras opdat
ze voortdurend in de dekking lopen.
Wilt u weten met welke dieren u uw tuin deelt, dan moet
u eens een plekje bestooien met fijn zand. dat u mooi glad
maakt, 's Morgens leest u dan de pootafdrukjes van het
bezoek. Nog veel meer informatie krijgt u wanneer u een
stuk papier of karton zwart maakt door er roet van bij
voorbeeld een kaarsenvlam op te laten neerstrijken. U legt
het papier daarna in de tuin bij een stukje vlees of kaas.
De afdrukken die een dier op zo'n vel papier achterlaat
zijn uitermate scherp. Zelfs de nagels van muizen kunt u
zien en de plekken waar hun snorharen de ondergrond
hebben geraakt.
THEO SCHILD KAMP
Hpt urnrmnip f plpoanc hpt ppii opnptisrhp afwiiHn
Voor iedere Nederlander bran
den er, vertaald in licht, dag in
dag uit honderd lampen van
zestig watt. Of in de taal van het
nutsbedrijf: zes kilowatt. We
hebben er geen idee van. Hoe
ven ons er ook niet druk over te
maken. Stroom komt uit een
schakelaar, de cv slaat vanzelf
aan als de thermostaat het te
koud krijgt en die paar dubbel
tjes van de afgelopen maanden
meer voor de benzine betalen
we ook nog wel. Aardgas en
olie, een vanzelfsprekendheid.
Nog wel. Maar ooit komt er een
eind aan gas en olie.
Nog een jaar of dertig, als we zo
doorgaan, en ons aardgas is op.
Sinds 1947 boort de Nederland
se Aardolie Maatschappij in As
sen zich suf om olie en gas te
vinden, maar wat er nu nog valt
te ontdekken is bekend. De
Nam, een van de grotere werk
gevers in Noord-Nederland is al
over zijn hoogtepunt heen. Het
bedrijf telt nog zo'n 2500 mede
werkers en dat aantal neemt de
komende jaren geleidelijk af.
„Dat verloop was al bij de op
richting bekendzegt woord
voerder Frank Duut. De Nam
duikt niet zoals Shell, een van
de aandeelhouders, het alterna
tieve oircuit in. Shell is al druk
doende met zonne-energie. De
Nam sterft langzaam uit.
Elders in de wereld, Rusland
bijvoorbeeld, is nog voor vele
decennia gas voorradig. Dan
moeten we dus gas gaan inko
pen, maar dat doen we nu ook
al op forse schaal.
En toch, als het echt is afgelo
pen wat moeten we dan? Het is
een vraag waar niemand het al
lesomvattende antwoord op
heeft. We zijn nauwelijks in
staat in de toekomst te kijken.
Wij kunnen ons hooguit een
verdere ontwikkeling van be
staande kennis voorstellen,
maar daarna houdt het erg
gauw op. Vijftien jaar geleden
bijvoorbeeld had geen mens
enig idee van de huidige mo
biele telefoon. In de jaren '50
was kernenergie de toekomst.
Treinen zouden op kernenergie
rijden, vliegtuigen werden door
een kernreactor aangedreven.
En ga zo maar door. Jules Verne
beschreef al raketten en onder
zeeërs. Maar wel van gietijzer.
En met klinknagels. Dat was de
stand van de techniek van dat
moment", zo geeft hoogleraar
prof.dr. A.J.M. Schoot Uiter-
kamp van de Rijksuniversiteit
Groningen aan. Schoot Uiter-
kamp is verbonden aan het
In de buurt van een huilend windmolenpark van een paar vierkante kilometer is het niet aange
naam toeven. foto hans van weel
Centrum voor Energie en Mi
lieukunde IVEM. Dat is een
club die zich het hoofd breekt
over onze toekomstige energie
voorziening en haar effecten op
het milieu. De professor weet
het ook niet. „Er zijn geen sim
pele antwoorden op simpele
vragen." Zijn centrum heeft wel
het een en ander op een rijtje
gezet. Houden we nog even de
eerder aangehaalde honderd
gloeilampen vast, samen goed
voor zes kilowatt. Als we voor
honderd procent zouden om
schakelen naar alternatieven als
windenergie, zonne-energie,
getijde-energie, waterkracht,
aardwarmte of biomassa dan
zouden we het moeten zien te
rooien met een kwart van die
lampen. Dus ongeveer ander
halve kilowatt per persoon.
Met die aantekening dat het
IVEM het dan wel heeft over
een gelijke, eerlijke energiever
deling over de hele wereld, wat
nu bepaald niet het geval is.
Daarbij rekenen de onderzoe
kers met 12 miljard mensen,
het dubbele van de huidige we
reldbevolking. Ook is daarbij
uitgegaan van een redelijke
leefbaarheid van deze planeet.
Want vergis je niet, zegt Schoot
Uiterkamp, duurzame energie
is zeker niet hetzelfde als mi
lieuvriendelijke energie.
In de buurt van een huilend
windmolenpark van een paar
vierkante kilometer is het niet
aangenaam toeven. En voor de
productie van zonnecellen is
erg veel energie nodig. Argu
menten die nadrukkelijk pleiten
tegen kerncentrales, vindt de
hoogleraar. „Ik zie de komende
eeuw kerncentrales de energie
voorziening niet op grote
schaal overnemen. Ook de zo
genaamd schone kernfusie
niet."
Maar goed, als er geen wonde
ren gebeuren, moeten toekom
stige generaties het dus doen
met die 1,5 kilowatt. Kan dat?
Schoot Uiterkamp kijkt beden
kelijk. Wellicht. Er moet nog
enorm veel winst te halen zijn
uit efficiënter werkende appa
ratuur. Spul dat veel zuiniger is
dan nu. Maar of we het daar
mee redden? Het is nog niet
echt nodig geweest om met zijn
allen fundamenteel anders met
energie om te gaan. Maar het
verleden stemt niet hoopvol.
Schoot Uiterkamp: „Neem de
televisie. Die is nu veel zuiniger
dan die allereerste toestellen uit
de jaren '50. Alleen, toen zaten
er tien man in één verwarmde
kamer naar te kijken. Nu zitten
die tien man allemaal naar hun
eigen tv te kijken in hun eigen
verwarmde kamer. Per saldo is
het energiegebruik dus hele
maal niet gedaald, maar juist
enorm gestegen." Een modern,
flink geïsoleerd huis scheelt een
hoop gas in vergelijking met
oudere bouwsels, maar als je
omdat je het lekker warm kunt
stoken in een dun hemdje gaat
rondlopen, schiet je er nog
niets mee op. „Dat is het grote
probleem: de aandacht voor de
onderlinge samenhang van
nieuwe ontwikkelingen ont
breekt. Zo zijn de motoren van
huidige auto's zuiniger dan die
van tien jaar geleden. Toch is
die auto niet zuiniger gewor
den. En waarom? Hij is in die
tien jaar grofweg 100 kilo
zwaarder geworden. Er zitten
veel meer snufjes in. Er wordt
een nieuwe techniek ontwik
keld en dus wordt die ook toe
gepast. Airconditioning is be
taalbaar geworden in een mo
dale auto. En dus zit hij er in.
Maar dat ding kost wel extra
brandstof."
Of neem de stedenbouw: we
bouwen enorme nieuwe wijken
in een weiland en vervolgens
worden er noodgedwongen in
drukwekkende hoeveelheden
woon-werkkilometers afgelegd
en stappen de bewoners mas
saal in het vliegtuig om een
paar weken een prettiger leef
omgeving te vinden. Vreet
energie. Het zou wellicht an
ders kunnen.
„Ik denk", zegt Schoot Uiter
kamp, „dat we de komende
eeuw een geleidelijke omscha
keling gaan zien naar duurzame
energiebronnen, maar of we
het uiteindelijk redden? Ik hoop
het natuurlijk wel, maar ik weet
het niet. Ik kan geen koffiedik
kijken. Deskundigen zijn ook
maar mensen."
WILLEM VAN HAMERSVELT
Hij is met zijn gewicht van bijna
vier ton, een lengte van tien
meter en spanwijdte van zes
tien meter de grootste satelliet
die ooit door het Europese
ruimtevaartconsortium ESA
werd gemaakt. Deze Röntgen
Multi Mirror, kortweg XMM, is
een paar weken geleden door
het krachtigste werkpaard van
de ESA, de Ariane-V-raket, van
af de lanceerbasis Kourou in
Frans-Guyana in een wijde
baan om de aarde gebracht - zo
veel mogelijk buiten dé aardse
stralingsgordels.
De XMM gaat op zoek naar
bronnen van röntgenstraling in
het heelal; op jacht naar kosmi
sche vampiers. Hij is niet alleen
de grootste satelliet ooit door
Europa gebouwd en gelan
ceerd. hij steekt op het gebied
van röntgenregistraties ook met
kop en schouders uit boven de
allerbeste röntgensatellieten die
tot dusverre in een baan om de
aarde werden gebracht.
Hij moet in het röntgengebied
echt gericht gaan kijken en
(röntgen)beelden ontwerpen
net zoals een optische tele
scoop met zichtbaar licht doet.
Maar de spiegels van de XMM
lijken in de verste verte niet op
die van een gewone telescoop.
Er wordt geen glas maar metaal
gebruikt. De energierijke rönt
genstraling gaat daar niet door
heen (zoals licht door glas)
maar scheert er onder een heel
kleine hoek langs. Hiermee kan
men röntgenlicht töch een klein
beetje afbuigen. Dat is de reden
dat de XMM zo lang is.
De spiegels van de drie rönt-
gentelescopen die de XMM
Een van de drie speciale röntgenspiegels. foto CPD/esa
heeft, bestaan elk uit 58 con
centrisch gelegen, dunne me
taal pij pen. Elk van deze spie
gels is tot minder dan 0,001
millimeter van de vereiste vorm
gepolijst en gecoat met een dun
metaallaagje van nikkel en
goud. Het totale spiegelende
oppervlak van de drie röntgen
spiegels is even groot als dat
van een tennisbaan.
Deze telescopen ontwerpen
niet alleen een beeld van een
röntgenobject, ze kunnen het
röntgenlicht ook in de bestand
delen uiteenrafelen tot een
(röntgen)spectrum. Bij zicht
baar licht kan men zo'n spec
trum ontwerpen met bijvoor
beeld een glasprisma. De na-
tuur zelf gebruikt daar bij laag
staande zon soms regendrup
pels voor en het zo gevormde
spectrum kennen we als een re
genboog. De kleuren daarin zijn
simpelweg een gevolg van de
verschillen in golflengten van
de kleuren waar wit licht in feite
uit bestaat: rood licht heeft de
grootste golflengte, blauw tot
violet de kleinste.
Röntgenstraling is ook opge
bouwd uit vele golflengten en
in het brandpunt van de XMM-
spiegels worden speciaal ge
construeerde tralies gebruikt
om die kleuren van elkaar te
scheiden. Spectra herbergen als
het ware de vingerafdrukken
(bekend als emissie- of absorp-
tielijnen) van elementen en ver
bindingen waar een bepaald
object uit bestaat. De verdeling
en intensiteit van die patronen
verraden bovendien welke om
standigheden daar heersen. Bij
voorbeeld hoe heet het er is en
hoe groot de zwaartekracht.
In of bij objecten waar röntgen
straling vandaan komt, heersen
doorgaans extreme omstandig
heden. Daar heersen vaak
krachten die knagen aan onze
natuurkundewetten. De fysici
onder de astronomen likke
baarden al jaren bij het woord
röntgenbron. Maar ze moeten
het tot dusverre doen met regi
straties en niet met echt zien.
Alsof je blind schaak speelt.
De XMM moet daar een revolu
tionaire omwenteling in te
weegbrengen. Hij moet (een)
antwoord geven op de vraag
hoe sterren, zelfs hele melkweg
stelsels, vorm kregen en krijgen
en hoe superzware, kleine ster
retjes als componenten in een
dubbelstersysteem (waar twee
sterlichamen om één gemeen
schappelijk zwaartepunt draai
en) hun doorgaans (veel) grote
re metgezellen leegzuigen. In
deze kosmische vampiers
schuilt misschien een stukje
van de sleutel die toegang ver
schaft tot het mysterie van tijd
en materie. Van dat vrijwel on
ontgonnen terrein moet de
XMM nu beelden naar de aarde
zenden. Een blik op de kosmos
met röntgen-ogen zou wel eens
heel verhelderend kunnen zijn.
BEN APELDOORN
Het wormpje C.elegans, het
eerste dier dat genetisch vol
ledig bekend is, leeft twee
maal zo lang als een bepaald
gen wordt uitgeschakeld. Dat
is al langer bekend, maar nu
hebben Amerikaanse onder
zoekers aangetoond dat de
levensverwachting niet al
leen genetisch is bepaald,
maar ook samenhangt met
prikkels uit de leefomgeving.
Als de bodemaaltjes geen
signalen ontvangen, kan dit
hun korte leven verdubbe
len.
De worm wordt normaal niet
ouder dan dertig dagen,
waarin het dier continu be
zig is met eten en voortplan
ting. De C.elegans ruikt en
proeft zijn directe omgeving
doordat gevoelige organen
op zijn hoofd en staart sig
nalen opvangen en doorge
ven naar een eenvoudig ze
nuwstelsel. De onderzoekers
van de universiteit van Cali-
fomië in San Francisco von
den mutanten, wormen met
een genetische afwijking
deze sensorische zintuig
moesten missen. Voor d<
rest gedroegen de wormi
zich precies hetzelfde. O
vallend was dat deze mu
te dieren twee keer zo ou
werden. De wetenschapj
vermoeden dat vluchtige
geuren in de omgeving h
dier verraden wat de dicl
heid is van de populatie
waarin hij vertoeft en ho
veel voedsel er beschikb:
is. Deze geurstoffen, die
niet zijn geïdentificeerd,
palen uiteindelijk de leef
waarop de wormen zulle
sterven. Als de dieren gei
weet hebben van hun let
tuatie, doordat ze geen s
nalen kunnen opvangen
reageert hun zenuwstels
niet, waardoor ook geen
monen worden afgegeve
En het is vermoedelijk h<
hormonensysteem dat b
nen het lichaam de natui
lijke levensduur regelt, a
de onderzoekers.
De trappenpiramide bij Sakkara. De radioactieve straling kon
het gesteente dat voor de bouw van de piramiden werd gebr
foto
In enkele van de oudste Egyptische piramiden en begraa
plaatsen rond Memphis en Sakkara is een verhoogde rad
actieve straling gèmeten. Die is veroorzaakt door het radi
actieve element radon. Dit zware edelgas is afkomstig uit
ondergrond en uit het gesteente dat voor de bouw van dt
piramiden en graven werd gebruikt. Er komt van nature
nium in voor. Canadese en Egyptische stralingsdeskundi
hebben in drie van de zeven onderzochte bouwwerken r<
donstraling gemeten die ver boven de normale waarden
Als maximale grenswaarde geldt 250 Becquerel per kubie
meter.
Wetenschappers van de Laurentian University in het Can
dese Ontario en Van de Egyptische staatsonderneming vc
nucleaire energie, hebben in de Sechemset-piramide in S
kara ongeveer 5800 Becquerel gemeten. In een nabijgelef
tunnelsysteem tikte de meetapparatuur 1200 Becquerel a
en in Serapeum bij Memphis werd in de grafkelder van d
heilige Apisstieren 800 Becquerel per kubieke meter gem y
ten. Reden voor ongerustheid is er niet, zo zeggen de wet w
schappers, zelfs niet voor de Egyptische gidsen die dageli
soms wel acht uren in de grafruimten verblijven. Om de
maximaal toegelaten dosis van 20 milliesievert, dat is de
siseenheid van ioniserende straling die het menselijk li
chaam per jaar mag absorberen, te overschrijden, zoudei A
gidsen tweemaal zo lang in de ruimten moeten doorbren E
Voor onderzoekers en toeristen betekent deze verhoogde r
straling dus zeker geen gevaar. Wel hebben de Canadese
kundigen de Egyptische overheid de raad gegeven een bt >1
verluchtingssysteem aan te brengen in de drie ergst bestr e
de ruimten.
Metaalpoeder dat in een
magnetron wordt gesinterd
(door verhitting aaneenkit-
ten) op een temperatuur van
1000 graden, vormt binnen
enkele minuten een uitzon
derlijk hard stuk metaal. Rin
gen, tandwielen, buizen en
plaatjes die op deze manier
uit metaalpoeder worden
vervaardigd, blijken veel har
der en meer schok- en kras-
bestendiger te zijn dan de
zelfde werkstukken die al
leen door gewone verhitting
worden bekomen. Boven
dien geleidt het uit poeder
ontstane metaal ook veel be
ter een elektrische stroom.
Dat hebben Amerikaanse
wetenschappers van de
Pennsylvania State Universi
ty ontdekt.
Volgens hun verhaal in het
wetenschappelijk tijdschrift
'Nature' toonde onderzoek
met de elektronenmicro
scoop aan, dat het metaal uit
de magnetron is samenge
steld uit uiterst fijne korrel
tjes. Daardoor is het minder
poreus en sterker belastb e
dan normaal, ruw korreli
metaal. Een traditioneel
produceerd metaal reflet
teert grotendeels de mag i
tronstraling, terwijl meta
poeder de straling volled a
absorbeert. Dit absorptie il
proces geeft het magneti
metaal zijn uitzonderlijkt
mechanische en elektristf
eigenschappen. Hoe dit
ces chemisch in elkaar st d
konden de wetenschapp i'
nog niet volledig verklare
Het magnetronprocédé i d
zeer eenvoudig en goed-
koop. De onderzoekers v l
wachten dan ook dat pro
centen en gebruikers van
kleine metalen werkstuk!
en voorwerpen die aan e
zware belasting onderhe
zijn en dus zeer slijtvast J
moeten zijn, belangstelli
voor deze nieuwe metho
zullen tonen. Zij denken p
der meer aan werktuigen
machinebouw en onderc n
len voor auto's en viiegtt
gen.
HEINZ
Cryptogram
Horizontaal: 1 Het is leuk geweest in de badkamer (6);
4 Volkswoning van een vorsteli|k geslacht (8).
6 Bevlieging voor een bol (4); 8 Pas maar op als dit
dier los is! (4); 9 Dieren die liever liggen? (9)
Verticaal: 1 Boenmiddel van vroeger (3); 2 Die taal kan
giftig zijn (5); 3 Men houdt het voor een aantal roeiers
(4), 5 Flexibele maat van het gerecht (6), 6 Aanloop
tot een doorzichtige sprong (4); 7 Godin die daar
bestaat (4); 8 Deels een kledingstuk van de tweede
garnituur (4)
Oplossing van dinsdag:
knap-knaap-Dakpan
erts-stere-Eerste
raad-aarde-Madera
rood-rodeo-Oeroud
race-erica-Cahier
gard-drang-Ragdun
lang-angel-Aanleg
tent-tante-Talent
stee-setje-Ietsje
eeuw-geeuw-Eeuwig
Gevraagd woord: DEMOCRATIE
&0£0 //xr ZAL JULL/£
l'£&/VAAL
£A/ OATMAH-
WET/E HEETTE El/P pp
PEU/TE/P.'
El/AU Ti'l
\£EHKLK-)Fu/n
Ï/E*&e
WE
