Problemen met een heldenrol
Timisoara tien jaar geleden startpunt van Roemeense revolutie
133
ZATERDAG 4 DECEMBER 1999
Het centrum van Boekarest eind december 1989. Links het paleis van Ceaucescu. foto archief leo vogelzang
me. Fragmenten van dat interview gingen de halve wereld over.
Kort daarna kreeg Tökes van zijn bisschop, een lid van Ceauces-
cu's schijnparlement, te horen dat hij opnieuw overgeplaatst zou
worden; dit keer naar een klein dorp in een uithoek van Roemenië.
Maar Tökes weigerde te vertrekken. Op 10 december 1989 werd hem
een ultimatum gesteld: uiterlijk 15 december weg, anders zou hij
desnoods met geweld worden verwijderd uit Timisoara. De populai
re dominee riep daarop zijn gemeente op om op 15 december mas
saal naar de kerk te komen 'om getuige te zijn van mijn illegale ver
wijdering'.
Enkele honderden mensen gaven op 15 december gehoor aan de
oproep en vormden, gadegeslagen door tientallen Securitate-agen-
ten, een menselijk schild rond de kerk waarin de dominee zich met
een aantal getrouwen verschanst had. „De volgende dag, 16 decem
ber, was de menigte al tot minstens 1500 mensen aangegroeid. Fa
brieksarbeiders die op weg naar huis waren, sloten zich spontaan
aan en toen sloeg de stemming ineens radicaal om", zo herinnert Ar-
pad Gazda zich. „Van een beweging voor Tökes veranderde het in
een demonstratie tegen Ceaucescu. Mensen riepen leuzen tegen Ce
aucescu en eisten vrije verkiezingen. Wij binnen in de kerk waren
bang dat de Securitate hard zou ingrijpen en dat Tökes de schuld zou
krijgen."
De dominee sprak de menigte later toe en zei dat de straat voor de
kerk niet de plek was om te demonstreren. Hij suggereerde ze met
hun eisen naar het gebouw van de communistische partij te gaan.
Daar braken even later gewelddadige rellen uit toen demonstranten
het partijgebouw bestormden. Tökes en zijn getrouwen werden de
zelfde nacht gearresteerd en afgevoerd naar de gevangenis. „Ze zei
den tegen Tökes: „Bid nu maar. want het is de laatste keer dat je dat
nog kunt", zegt Arpad Gazda.
Rellen
De arrestatie van Tökes en honderden anderen bleek niet voldoende
om de rust in Timisoara te herstellen. De volgende dag. 17 december,
braken er opnieuw rellen uit toen duizenden mensen tijdens een mi
litaire parade de vrijlating van alle gevangenen eisten en het vertrek
van Ceaucescu. Toen vielen ook de eerste schoten. Schoten die voor
de rest van Roemenië het startsein waren om ook in opstand te ko
men. Een week later waren Ceaucescu en zijn vrouw Elena door een
'revolutionaire rechtbank' ter dood veroordeeld en vrijwel onmiddel
lijk daarna geëxecuteerd.
„Laszlo Tökes heeft de revolutie niet bewust ontketend, maar indi
rect wel veroorzaaktmeent dominee Istvan Gazda. De opvolger
van Tökes in de gereformeerde gemeente van Timisoara steekt het
daarom zeer. dat zijn illustere voorganger (tegenwoordig elders
werkzaam als bisschop) bij de tiende verjaardag van de revolte niet
eens meer als gast is gevraagd. „Al sinds 1992 krijgt hij geen uitnodi
ging meer van het gemeentebestuur. Zijn naam wordt niet genoemd;
het lijkt alsof hij geen enkele rol heeft gespeeld in de revolutie."
Naar het waarom kan dominee Gazda slechts gissen. Het heeft er
zijns inziens mee te maken dat het voor veel Roemenen moeilijk te
pruimen is dat de revolutie die Ceaucescu ten val bracht, door een
etnische Hongaar werd ontketend. „Veel Roemenen willen de op
stand graag als een puur Roemeense verdienste zien."
Hoewel de verhouding tussen Roemenen en de etnisch-Hongaarse
minderheid de afgelopen jaren sterk is verbeterd, staan veel Roeme
nen nog altijd zeer wantrouwend tegenover Hongaren die van ouds
her verdacht worden van het streven naar aansluiting bij Hongarije.
„Een paar dagen geleden hoorde ik tijdens een discussieprogramma
op de televisie iemand beweren dat in Hongarije opgeleide terroris
ten tijdens de revolutie winkels geplunderd zouden hebben in op
dracht van Tökes. Er waren gelukkig een paar mensen die daar te
genin gingen. Maar dat er tien jaar na de revolutie nog zo veel onzin
wordt verteld, is veelzeggend", meent dominee Gazda. „De autoritei
ten in Boekarest hebben de gebeurtenissen van december 1989 nooit
echt willen ophelderen. Veel nu nog actieve politici waren erbij be
trokken en hebben bloed aan hun handen."
HANS GERTSEN
jisoara staat in Roemenië te
jé boek als 'heldenstad'. Hier
N»oh op 15 december 1989 de
•iiolutie die een eind maakte
aan het regime van Nicolai
taucescu. Van de ruim 1100
doden die de opstand eiste,
vielen er 119 in Timisoara.
'ma tien jaar na dato lijkt de
stad zich niet goed raad te
ten met haar heldenrol. Het
tbleem: de man die de vlam
i de pan deed slaan was een
'.tnisch-Hongaarse inwoner,
dominee Laszlo Tökes. Dat
itgerekend een Hongaar een
oofdrol heeft gespeeld in 'de
beurtenissen van Timisoara'
t veel Roemenen niet lekker,
daarom wordt de rol van de
minee onderbelicht of in het
geheel niet vermeld.
Op het plein voor het Banat-streekmuseum in Timisoara
staat een fraaie, ouderwetse lantaarnpaal. Niet zomaar
een lantaarnpaal, zo blijkt uit een bordje. Op de 12e
november 1884 schreef Timisoara geschiedenis door als eerste stad-
van Europa elektrische straatverlichting in gebruik te nemen.
Het is niet het enige historische feit waar Timisoara trots op is. In
de 400.000 inwoners tellende stad in het noordwesten van Roemenië
begon medio december 1989 de bloedige revolutie tegen dictator Ni
colai Ceaucescu die in een mum van tijd oversloeg naar andere delen
van het land en die een week later leidde tot de val van de gehate lei
der.
Monumenten in het centrum en op de begraafplaats van Timisoa
ra herinneren aan de tientallen doden die tussen 16 en 22 december
in Timisoara vielen toen het leger en de beruchte geheime dienst, de
Securitate, het vuur openden op demonstranten. Volgens de officiële
statistieken verloren 119 inwoners van de stad het leven, maar pre
cies weet niemand het. Tientallen slachtoffers zouden in de chaoti
sche dagen die aan de val van Ceaucescu vooraf gingen, in het cre
matorium van Boekarest verast zijn en van een aantal doden is de
identiteit nooit vastgesteld. 'Erou Necunoscut' staat er op hun graf
stenen, 'Onbekende held'.
Een poging om in het Banat-streekmuseum in het centrum van de
stad wat meer te weten te komen over de gebeurtenisen van decem
ber 1989, blijkt vruchteloos. Het museum besteedt uitgebreid aan
dacht aan het Romeinse verleden en aan de prehistorie, maar een af
deling '1989' ontbreekt. Is het thema nog te 'vers' voor een museum,
of te controversieel? Dat laatste is niet uit te sluiten.
Onduidelijkheid
Bijna tien jaar na de val van Ceaucescu bestaat er nog steeds grote
onduidelijkheid over wat er zich nu precies in december 1989 heeft
afgespeeld in Timisoara en vervolgens in tal van andere steden. Was
het een echte, spontane revolutie of een handig vermomde staats
greep die handlangers van Ceaucescu de kans gaf zich van de gehate
dictator te ontdoen en zelf de macht te grijpen?
De meeste historici neigen tegenwoordig naar een combinatie van
beide: Wat in Timisoara begon als een spontane revolte, bood een
kliek onder leiding van de latere president Ion Iliescu, de gelegenheid
om Ceaucescu af te zetten. Generaals van het leger en de Securitate
die in eerste instantie Ceaucescu steunden en opdracht gaven op het
morrende volk te schieten, schaarden zich snel achter Iliescu, toen
die als nieuwe 'sterke man' naar voren kwam.
Veel van die mensen bekleedden tot diep in de jaren negentig hoge
functies. Een echt diepgravend onderzoek naar wie er verantwoorde
lijk waren voor de ruim 1100 doden, heeft nooit plaats gevonden, al
werden twee oud-generaals afgelopen zomer als zondebokken aan
gewezen en tot 15 jaar gevangenis veroordeeld.
Wat wel duidelijk is, is dat de revolutie in Timisoara begon en dat
de etnisch-Hongaarse dominee Laszlo Tökes daarin een rol vervulde.
De toen 37-jarige gereformeerde dominee lag al jaren overhoop met
de Ceaucescu-getrouwe hiërarchie van zijn kerk en was al een keer
bij wijze van straf overgeplaatst en geschorst geweest toen hij in 1986
naar Timisoara werd gestuurd. Daar, in een piepkleine gereformeer
de gemeenschap, zou Tökes geen kwaad kunnen doen, dachten zijn
superieuren. Dat bleek een forse misrekening.
Verzet
De charismatische dominee verzamelde in Timisoara al snel een
kleine kring jongeren rond zich; studenten zoals Arpad Gazda. „Hij
gaf ons moed en leerde ons niet bang te zijn voor het regime. Ceau-
cescu's macht was volgens Tökes voornamelijk gebaseerd op 'de
muur van angst' die mensen zelf creëerden", zo herinnert de inmid
dels 33-jarige journalist zich.
In 1988 keerde Tökes zich tegen Ceaucescu's voornemen om het
platteland te 'systematiseren' en duizenden dorpen met de grond ge
lijk te maken. Tientallen gereformeerde gemeenten elders in Roeme
nië schaarden zich achter Tökes. In mei 1989 werd de Hongaarse do
minee 'vijand nummer 1' van Ceaucescu. Hij keerde zich toen in een
Hongaars televisieprogramma openlijk tegen de dictator en zijn regi
Monument voor de gevallenen in het centrum
vanTimisoara. foto gpd hans gertsen
Boekarest, december 1989. De revolutie is in
volle gang. foto archief anp/epa
Nicolai Ceaucescu, de dicator tegen wie de
opstand zich richtte. foto archief anp
Demonstraties in Roemenië, tweede kerstdag 1989.
