Paddestoel doet zijn werk
Rijp en Groen
Groen is mode
'Te laat voor maatregelen'
Sterrengids toont hemel in 2000
VRIJDAG 19 NOVEMBER 1999
REDACTIE MARCOT
N SASKIA STOELINGA
Niet alleen de kle
ding, ook tuin ter
rassen en balkons
doen mee met
modewisselingen.
Zij het dat tuin en
terras niet zo snel
aan het verande
ren gaan. Een jurk
is sneller gekocht
dan een tuin op
nieuw beplant. In
de kleding blijkt
grijs in alle tinten
nieuw te zijn, in 3002 PA1
tuinen en op bal
kons wordt dat groen in al
lerlei tinten en daar kunnen
we blij mee zijn want groen
is mooi. Na jarenlang getob
met borders precies op kleur
en bakken in met zorg op el
kaar afgestemde tinten is
groen niet alleen mooi maar
ook makkelijk.
Dus gaan we ons balkon nu
beplanten met veel groen.
Het is er immers kaal en leeg
nu de eenjarigen weg zijn en
de exoten naar warmer
plaatsen verhuisd.We maken
een deel van de bakken extra
zorgvuldig schoon en con
troleren vooral of de afvoer
gaten groot genoeg zijn. Er
gaan meer planten dood
door een teveel aan water
dan door te weinig. Daarom
gaat onderin ook steeds een
laag gebakken kleikorrels,
brokjes piepschuim of pot
scherven. Ook worden pot
ten en bakken op een kleine
verhoging gezet om eventu
eel teveel water weg te laten
vloeien.Als dat gebeurd is
komt er aarde in, zuinigerds
mengen een deel oude pot
aarde met nieuwe, anderen
vullen helemaal met nieuwe
aarde op.
En nu op zoek naar de goede
beplanting. Een suc
ces is klimop, He-
derain
het La
tijn.
GREET BUCHNER
Een plant die mo
menteel in ontel
baar veel variaties
wat betreft kleur en
bladvorm in de
handel is. De mees
te soorten zijn win
terhard, er zijn te
genwoordig ook be
paalde variëteiten
bestemd voor de ka
mer en dus niet he
lemaal winterhard.
Daarom altijd infor
meren voor de aan
schaf. Plant de klim
op een beetje aan de rand
van bak en pot, kunnen er
nog vrolijke voorjaarsbollen
bij en na de ijsheiligen een
jarigen. Dergelijk beplante
bakken schenken een heel
jaar plezier en afwisseling.
Vooral diegenen die liever
wat flinke groene planten
willen hebben is er ook nog
volop keuze, zij het dat deze
eigenlijk in de pot moeten
blijven en weinig ruimte la
ten voor andere beplanting.
Hier dan een paar namen
van planten cfie het goed
doen in potten: Buxus,
Pieris, Skimmia, Juniperis.T-
huya, Aucuba en nog veel
meer. Erica carnea brengt
bovendien nog kleur op het
balkon. Dat bij strenge vorst
alle potten beschermd moe
ten worden met noppenfo
lie, rieten matten of wat dan
ook, mag als bekend worden
verondersteld. Gelukkig is
dat in onze huidige winters
doorgaans maar een korte
periode en dan is het niet zo
erg als we even tegen een
rommeltje aankijken. Het
eindresultaat is en blijft de
moeite waard. Aan de slag
dus om ook gedurende de
wintermaanden te kunnen
genieten van een mooi
Mens en broeikaseffect
De mens is de afgelopen 150
jaar verantwoordelijk geweest
voor een gemiddelde stijging
van de temperatuur op aarde
van 0,4 graad. Het grootste deel
daarvan is opgetreden sinds
ongeveer 1980. Maar tot een
onomstotelijk bewijs dat de
mens via het broeikaseffect het
klimaat aan het veranderen is,
leidt ook deze constatering nog
steeds niet. Aan de Universiteit
Utrecht promoveerde afgelo
pen maandag Rob van Dorland,
klimaatonderzoeker bij het
KNMI, op een proefschrift
waarin hij de invloed op het kli
maat van de uitstoot van kool
dioxide (C02onderscheidt
van natuurlijke schommelingen
in het klimaat.
Vier jaar geleden deed het In
ternational Panel on Climate
Change (IPCC), een door de VN
bij elkaar gezette groep van
deskundigen, de voorzichtige
uitspraak dat de menselijke in
vloed op een verandering in het
klimaat niet langer uit te sluiten
is. Van Dorland gaat niet verder
dan te zeggen dat zijn onder
zoek dit signaal nog wat ver
sterkt heeft.
Samen met zijn collega dr. Aad
van Ulden onderzocht Van
Dorland de invloed, die de zon
necyclus zou kunnen hebben
op het verloop van de gemid
delde temperatuur. De zonne-
activiteit doorloopt een cyclus
van elf jaar. Dat leidt tot een pe
riodieke verhoging van de kos
mische straling, maar niet tot
waarneembare variaties in de
temperatuur, concluderen Van
Ulden en Van Dorland in het
onderzoek dat zij verrichtten in
opdracht van het NOP, het Na
tionaal Onderzoekprogramma
Mondiale Luchtverontreiniging
en Klimaatverandering. In het
NOP wordt het onderzoek van
dertig onderzoeksinstellingen
en universiteiten gecoördi
neerd.
De stijging van de gemiddelde
temperatuur met 0,7 graden in
de laatste eeuw, is niet gestaag
verlopen. De eerste duidelijke
opwarming voltrok zich tussen
1908 en 1944. In hun rapport,
dat volgende week wordt gepu
bliceerd, schrijven de beide
KNMI-onderzoekers dat toe
aan een tweede zonnecyclus
die een periode van tachtig jaar
bestrijkt.
Dezelfde cyclus zou voor een
deel ook verantwoordelijk kun
nen zijn voor de lichte afkoeling
die zich daarna tot 1975 voor
deed. Voor het eerst zou zich
toen de menselijke invloed (via
de uitstoot van C02 en andere
broeikasgassen) hebben gema
nifesteerd; de afkoeling als ge
volg van de verminderde zon-
neactiviteit werd er gedeeltelijk
door teniet gedaan.
Over de vraag hoeveel bewijs
materiaal er nodig is om de
menselijke invloed op het kli
maat aan te tonen, is de pro
movendus overduidelijk. „Te
gen de tijd dat hierop antwoord
mogelijk is het te laat voor
maatregelen."
Bomen laten hun bladeren val
len, paddestoelen schieten uit
de grond. Het is herfst, de na
tuur maakt zich op voor de ko
mende winter en kijkt alvast
vooruit naar het voorjaar. Het
systeem zit knap in elkaar, zoals
dat met eigenlijk alles zo is in
de natuur. Een blad aan een
boom is voor tijdelijk gebruik.
Dat heeft die boom knap be
dacht, want het zou een hele
kunst zijn om zo'n blad in de
winter gaaf te houden.
Er bestaan heel ingewikkelde
beschrijvingen van het proces
van bladval, maar het is eigen
lijk eenvoudig te herleiden. De
boom voelt aan, door het kor
ten van de dagen, dat de winter
in aantocht is. Alle stoffen die
hij zelf kan gebruiken om vitaal
te blijven, zoals suiker en prote-
inen, worden uit het blad opge
zogen. Zo verdwijnt ook het
bladgroen, het chlorofyl, waar
na de oorspronkelijke kleuren
resten die tot dan verborgen
bleven door het overheersende
bladgroen. Het bladerdek wordt
geel, rood of bruin.
Om die herfsttooi definitief
kwijt te raken, maakt de boom
een kurkachtige stof aan, die
zich tussen bladsteel en tak
vastzet. Het hoeft maar even te
waaien, of het blad valt. Dat
kurklaagje heeft nog een andere
functie. Het is tegelijk een soort
pleister, die vochtverlies uit het
wondje voorkomt. Op de bo
dem zet de verrotting in en
daarmee direct de bemesting
van het bos. Daar hoeft geen
mens aan te pas te komen. Hier
Fossiele resten
Canadese wetenschappers heb
ben op het Axel Heiberg-eiland
in het noorden van Canada de
fossiele resten gevonden van
een gigantisch neushoomach-
tig dier. Ook werden restanten
ontdekt van krokodillen en van
drie soorten schildpadden. Vol
gens de onderzoekers moeten
deze dieren in een subtropisch
klimaat hebben geleefd.
Het Axel Heiberg-eiland is een
van de Koningin Elizabeth-ei-
landen in de Baffin-regio van
Nunavut. Het ligt ongeveer op
de tachtigste breedtegraad. Vol
gens de Canadese omroep CBC,
die de vondst bekendmaakte,
bevindt zich op het eiland een
van de grootste, oudste en
meest voortreffelijk geconser
veerde versteende wouden van
de wereld. Tegenwoordig groeit
er geen enkele boomsoort; het
eiland ligt ver boven de boom
grens.
De paleontologen Jaelyn Eberie
en John Storer stootten op de
resten van de rinocerosachtige
toen zij op het eiland aan het
werk waren. Volgens hen on
dersteunt hun vondst de theo
rie dat de poolgebieden zo'n 38
tot 45 miljoen jaar geleden een
subtropisch klimaat hadden.
Overigens zeggen andere we
tenschappers dat Canada inclu
sief de eilanden in de huidige
poolstreken in de tijd dat alle
continenten één geheel waren,
dicht bij de evenaar heeft gele
gen. Daar zouden de tropische
vondsten en versteende wou
den hun oorsprong vinden.
Mens ruikt stereo
De mens ruikt met zijn beide
neusgaten niet precies hetzelf
de. Het verschil, dat ontstaat
door uiteenlopende luchtstro
men, bepaalt in zekere mate
het vermogen om geuren te on
derscheiden. Het principe van
stereo ruiken is ontdekt door
Noam Sobel van de Amerikaan
se Stanford Universiteit.
„Net als bij beide ogen en oren
is er verschil in zintuiglijke
waarneming tussen de neusga
ten", aldus neuroloog Sobel.
Het is volgens Sobel daarom
aannemelijk dat enig verschil in
ruiken een fundamentele basis
is voor een optimale geurwaar-
neming. „Maar dit verschil is
erg subtiel. Het is niet zo dat we
met het ene neusgat sinaasap
pels ruiken en met het andere
appels", zegt Sobel.
begint het verhaal van de pad
destoel. Die speelt een hoofdrol
in de herfst, bij het opruimen
en het omzetten van de oude
bladeren in voedselrijke aarde.
Het leven van een paddestoel
begint met een spore, een mi
nuscuul zaadje. Uit zo'n spore
groeit een klein schimmel -
draadje, dat snel behoorlijk
weet uit te dijen door voedsel
uit dood materiaal op te ne
men. Er ontstaat een ronde
schijf van heel fijne zwam-
draadjes, met centraal daarin
de oorspronkelijke spore. Dat is
het stadium van de zwamvlok.
Als die goed groeit, vormen de
draden een of meer knobbel
tjes. Dan is het wachten op goe
de omstandigheden: vochtige
bodem, vochtige lucht en een
niet al te lage temperatuur.
Kortom: herfst, het jaargetijde
i de paddestoelen boven
de grond schieten.
Eigenlijk is zo'n paddestoel ge
woon de vrucht van een zwam
vlok. Verborgen in buisjes of
plaatjes zitten tienduizenden
nieuwe sporen, waarvan een
klein deel zulke gunstige om
standigheden vindt dat het hele
proces opnieuw kan beginnen.
Het is een prachtig voorbeeld
van de kringloop. Een netwerk
van schimmels verteert de dode
organismen op de grond. Als de
zwam op zijn beurt vergaat,
komt er voeding vrij voor de
bomen, struiken en planten die
in het voorjaar weer opleven.
De paddestoel is een opruimer,
die alles wat doodgaat omzet in
vruchtbare grond. Het is dus
een uiterst nuttige bosbewoner,
die het verdient met rust gela
ten te worden. Dat een padde
stoel een gigantische hoeveel
heid sporen aanmaakt, geeft al
aan dat de reproductie onder
natuurlijke omstandigheden
niet zomaar gaat. Als hij dan
ook nog geplukt wordt, maakt
dat de strijd om het voortbe
staan nog veel moeilijker.
Er is nog een reden om er af te
blijven. Een bos in de herfsttooi
is op zijn mooist als het com
pleet is. Met gekleurd loof aan
de bomen, met een laag afge
storven bladeren op de grond
en met paddestoelen in allerlei
kleuren en maten die trots hun
hoed boven de grond uitsteken.
Dat is zo mooi, daar mag geen
mens aankomen.
HALBE HETTEMA
De sterrengids voor volgend jaar, de Sterrengids-
2000, is uit. Deze gids, samengesteld door de
Utrechtse stichting De Koepel in opdracht van de
Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterren
kunde (NVWS), is vooral bestemd voor amateur
sterrenkundigen, maar ook de geïnteresseerde
leek kan er goed mee uit de voeten.
Een beetje bladeren maakt al duidelijk dat de
sterrenhemel eigenlijk geen nacht hetzelfde is.
Elk seizoen heeft door de loop van de aarde om
de zon, zo zijn eigen specifieke sterrenbeelden.
Maan en planeten wandelen daar als het ware
tussendoor. Onvoorspelbare verschijnselen, zo
als kometen, sterrenregens, vuurbollen en super
novae (ontploffende sterren) kunnen het uit
spansel voor korte of lange tijd extra verfraaien.
In de maandoverzichten worden de verschijnse
len met symbolen aangeduid en daarna nader
toegelicht. Zo zien we bij 3/4 januari een groot
stylistisch oog getekend om aan te geven dat de
meteorenzwerm Boötiden met het blote oog te
zien is. Bij 7 januari is een telescoop gezet, zodat
je tussen 18.01 en 20.11 uur toch echt een (flinke)
telescoop nodig hebt om de schaduw van de
maan Io over de Jupiterbol te zien trekken. En
zowaar hebben we diezelfde maand, op 21 janu
ari, ook nog een totale maansverduistering. Min
der spectaculair als een totale zonsverduistering,
zoals op 11 augustus van dit jaar, maar bij helder
weer toch altijd interessant genoeg om naar te
kijken. De maandoverzichten, die het belangrijk
ste deel van de sterrengids vormen, worden
voorafgegaan door een inleiding waarin de lezer
wordt uitgelegd hoe de gids te hanteren. Aparte
hoofdstukken behandelen zon, maan, planeten
(en hun manen), planetoïden, kometen, meteo
ren, sterbedekkingen en veranderlijke sterren.
Astrofotografie krijgt ook aandacht. Een doodge
woon fototoestel kan al prachtige sterrenfoto's
opleveren. Pc's en toebehoren zijn ook al jaren
niet meer weg te denken uit de keuken van de
sterrenamateur. Met behulp van specifieke soft
ware kan bij voorbeeld de sterrenhemel worden
opgeroepen van 25 december van het jaar 7.775,
naar keuze vóór of na Christus.
De sterrengids besluit met hoofdstukken over tijd
en oriëntatie, de reuzenster Deneb, de toekomst
van de wetenschap sterrenkunde en een groot
aantal appendices. De millenniumgekte valt na
tuurlijk niet te keren, maar in deze gids wordt
toch nog eens glashelder uitgelegd dat zij een
jaar te vroeg losbarst. Historisch gezien begint
het derde millennium toch echt pas op 1 januari
2001 om 00.00 uur.
•Sterrengids-2000, Stichting De Koepel Utrecht
(tel 030-2311360), 45 gulden.
BEN APELDOORN
De kern van de bolvormige sterrenhoop Messier-80, gefotografeerd door de Hubble ruimtetele
scoop, siert de omslag van de Sterrengids-2000. foto gpd/hubble heritage team
Vroege vissen
Er zwemmen al veel langer
vissen rond in de wereld
zeeën dan tot nu werd aan
genomen. Dat blijkt uit de
vondst van twee fossiele vis
sen in zuidelijk China die
deze week in Nature wordt
gemeld. De fossielen zijn
530 miljoen jaar oud, terwijl
altijd werd gedacht dat vis
sen pas 500 miljoen jaar ge
leden zijn ontstaan.
„Dit is een belangrijke we
tenschappelijke ontdek
king", zegt Conway Morris
van de universiteit van
Cambridge. „Mensen stam
men net als konijnen, ade
laars en kikkers van vissen
af. Tot nu toe was de infor
matie over vissen zeer spo
radisch en vaak moeilijk te
interpreteren. Deze ontdek
king bewijst dat vissen veel
eerder ontstonden dan al
tijd gedacht."
De snelheid waarmee de
evolutie in de oceanen tij-
Eigen benen
De inmiddels eenjarige giraffe Naomi, gehuisvest in Sal
Beekse Bergen, is na twee zware operaties volledig hen
De giraffe werd geboren met twee achterpoten die sche
groeide. In maart werd ze voor de eerste maal hieraan g
opereerd. Zonder deze ingreep had het jonge dier een g
kans om haar poten te breken, omdat deze scheef groei
Een breuk aan één van de poten is voor een giraffe levei
bedreigend. De linkerpoot genas voorspoedig, de rechti
poot moest nog een keer onder het mes. Na deze ingret
die in september plaatshad, ging zij het leven door met
steunbeugel. Inmiddels is deze steunbeugel verwijderd
kan de giraffe na een bewogen eerste levensjaar op eige
benen staan.
m
NG
5 NL
dens het Cambrium verlf Re
moet uitzonderlijk hoog
geweest, concludeert Mc
ris. „We zien niet alleeni
opkomst van vissen, maj
ook van verscheidene an
re diersoorten." Wellicht
was deze snelle verandei ne
het gevolg van een veran
rend ecosysteem. „Diere An
bewogen sneller, jaagdet rie
efficiënter en ontwikkeld da
beschermende skeletten
Tegelijk traden er belang voc
ke veranderingen op ine
genen opbouw."
De twee gevonden fossilg Ma
tonen duidelijke overeei
komsten met eerder ge\i gre
den primitieve vissen zo (zn
der kieuwen. De pas geci lite
den exemplaren hebben
echter wel kieuwen en
voorzien van een zigzag
rangschikking van de spi vra
ren of myotomen. Die tj ser
sche structuur komt alle Gel
bij vissen voor.
All
He
Steun kamerplanten
De meeste planten schieten zonder hulp keurig de lucl
maar sommige hebben een steuntje in de rug nodig. Oi
de naam 'mini-pinnups' is een uitgekiend assortiment
len grondpinnen, steunringen en koppelstukjes op de
markt verschenen. Gecombineerd vormen de drie one
len een set om kamerplanten recht te houden. Het syst
is eenvoudig, maar doeltreffend: aan een koppelstuk o|
grondpin wordt de steunring vastgeklikt die de stengels
houvast moet geven. Deze steun kan verticaal verschuil
De grondpin is er in diverse lengten vanaf veertig centii
ter, vanaf zo'n 3,50 gulden. Ook de steunringen en kop|
stukjes komen op enkele guldens per stuk. Info: Peacoi
Garden Supports BV, Oirschot: 0499 - 574080.
di:enc
Lesbisch gedrag
Vrouwtjes van de snuitkever
vertonen lesbisch gedrag
om mannetjes aan te trek
ken. Mannetjes hebben na
melijk moeite om het ande
re geslacht te onderschei
den. Dat melden Ameri
kaanse onderzoekers van de
universiteit van Florida in
Nature. De biologen beke
ken de opvallende neiging
van de vrouwelijke suiker
riet snuitkevers (Diaprepes
abbreviatus) tot het beklim
men van andere vrouwtjes.
Beide geslachten van deze
snuitkever lijken sprekend
op elkaar. Het enige verschil
is dat vrouwtjes iets groter
zijn dan mannetjes. Manne
tjes worden weliswaar aan
getrokken door een bepaal
de geur die het vrouwtje
verspreidt, maar eenmaal in
de buurt heeft hij moeite
om haar te vinden. Daa
bestijgt een hitsig mani
bij vergissing vaak eeni
der mannetje of een ree
copulerend paar. Hij kij
kennelijk naar de grote
exemplaren, die meeste
vrouwtjes zijn, of naar
rende insecten, waarvaj
elk geval een van de ti\
een vrouwtje is. Dat hee
volgens de onderzoeker
de evolutie geleid tot sd
baar lesbisch gedrag var
snuitkevers. Vrouwtjesi Ni
op eikaars rug gaan
vergroten de kans dat er
mannetje een van henl
vrucht. Deze verklaring
volgens de onderzoekei
niet alleen op voor ii
maar ook voor soorten
gedissen, vogels en zoc
iroug
e, was i
■Mi:
Cryptogram
Horizontaal: 1Het hele zootje is van de kaart (4); 4. In de olie van de kou (5); 7. Naar
boven wandelen en te pakken krijgen (7); 8. Wordt rustig verdubbeld tot veel ophef (3);
9. Paard dat z'n streken niet verliest (3); 10. Het wordt stil tijdens zijn passage (7);
12. Die brombeer hoort bij het ei van een luis (7).
Verticaal: 2. Prins der dieren (4); 3. Je moet erbij blijven om het te maken (6); 4. Geld
uitgeven voor een uitstekende boom (8); 5. Her en der reeds tegen de vlakte (4);
6. Vooruit, niet uit! (6); 9. Lichtgewicht schokbreker (4); 11Als ouder is ze uitgeput (3).
Oplossing van donderdag:
HORIZONTAAL: 1. Aleer; 5. und; 6. lil; 8. these; 11. ave; 13. kor; 15. ra; 16. Ate;
18. me; 19. ut; 20. tv; 21. on; 23. ons; 25. eb; 26. sus; 28. eta; 29. tegen; 32. moe; 33.
rek; 34. aller.
VERTICAAL: 1. Ante; 2. Idh; 3. els; 4 riek; 7. narcose; 9. emt; 10. trekbal; 12. va;
14. om; 16. ato; 17. ets; 22. nu; 24. nog; 25. et; 27. stoa; 28. ener; 30. eel; 31. ere.
>o :o(
