Walesa en Mazowiecki,
twee verbitterde revolutionairen
TT
ZATERDAG 13 NOVEMBER 1999
'De rabbijn en de bisschop, ieder hoedt zijn kudde'
et contrast kan niet groter zijn.
I In zijn fraaie mahoniehouten
-M. bibliotheek zit de kleine, 'ge
zette Walesa heen en weer te wippen op zijn
stoel, druk gebarend en pratend in sneltrein
vaart. Enkele straten verderop, in een rom
melig kantoortje, leunt de bedachtzaam for
mulerende, immer vermoeid ogende Mazo
wiecki achterover in zijn fauteuil. Beiden kij
ken terug op het magische jaar 1989, toen
Oost-Europa het communisme afschudde.
Beiden speelden een hoofdrol in de over
gang van hum land naar democratie en
markteconomie. En allebei zijn ze verbitterd:
Mazowiecki, die door Walesa werd voorge
dragen als premier maar die .zijn regering
door dezelfde Walesa een jaar later zag on
dermijnd: Walesa die in 1990 president werd,
maar al zijn vrienden van Solidariteit van
zich had vervreemd en in de verkiezingen
van 1995 werd verslagen door de ex-commu
nist Kwasniewski.
Het 'Lech Walesa Instituut' is een
denktank van de ex-president naar Ameri
kaans voorbeeld en is verscholen in een ap
partementencomplex, schuin boven de Bur
ger King in Warschau. Lech Walesa is de bur
gerkoning, een eenvoudige elektricien op de
Leninwerf in Gdansk die door zijn boe-
renslimheid van stakingsleider promoveerde
tot president.
Stipt op tijd raast hij de bibliotheek van
zijn instituut binnen, drukt zijn gasten snel
de hand: ,,Dzien dobry, goedendag. Brandt u
maar los.",De boekenkasten zijn hoofdzake
lijk gevuld met rijen exemplaren van zijn au
tobiografie De weg van de hoop en naslag
werken. Aan een lege wand prijkt een groot
schilderij van een nog fitte paus Johannes
Paulus II. Op zijn revers draagt de doorde
semde katholiek Walesa nog altijd het icoon
tje van de Zwarte Madonna, de schutspatro
nes van Polen. Maar het Solidariteitspeldje is
verdwenen.
Zijn zelfverzekerdheid is dat niet. Volgend
jaar wil hij weer meedoen aan de presidents
verkiezingen, om het werk af te maken dat
hij in 1990 is begonnen. Hij heeft het vaak
over zichzelf in de derde persoon, zakt tij
dens het spreken wat onderuit in zijn stoel
tot zijn hoofd nog maar net boven tafel uit
komt, om dan plotseling weer op te veren
met een geprikkeld antwoord of een grapje.
Over zijn leeftijd (56), met een ondeugend
'lachje naar vrouwelijk gezelsthhp: „Het ehi-
ge pleziertje dat ik nog heb, is het scheren
van mijn baard." De grote snor is allang grijs
en minder indrukwekkend dan vroeger, ei
genlijk net als zijn drager.
Maar Walesa's rol als de man die het Pool
se communisme op vreedzame wijze ten val
bracht en daarmee de weg baande voor de
overige Oost-Eüropese omwentelingen, blijft
De val van de Muur werd
ingeluid in Polen. Daar leidde
Lech Walesa de
massabeweging Solidariteit die
begin 1989 met de
communisten onderhandelde.
Het resultaat: halfvrije
verkiezingen die leidden tot een
regering van Solidariteit.
Tadeusz Mazowiecki werd de
eerste niet-communistische
premier in Oost-Europa sinds
1948. Het Poolse voorbeeld
inspireerde de andere Oost-
Europese omwentelingen.
Maar de revolutie zou haar
eigen kinderen opeten. De
hervormingen gingen president
Walesa niet snel genoegen hij
blies Mazowiecki's regering op.
Daarop stelde Mazowiecki zich
- kansloos - kandidaat tegen
Walesa in de
presidentsverkiezingen. De
hoofdrolspelers van toen
blikken terug.
fier overeind. Hijzelf zal de laatste zijn om
daar bescheiden over te doen. „De val van
de Muur geldt misschien als belangrijkste
historische feit van 1989", geeft hij toe in een
bijna achteloze analyse, „maar er waren drie
eerdere historische ijiomenten die die ge
beurtenis mogelijk maakten. Ten eerste kre
gen we een Poolse paus, ten tweede ont
stond er in Gdansk een beweging van tien
miljoen mensen en ten slotte haalde Boris
Jeltsin Rusland uit de Sovjet-Unie. De latere
ontwikkelingen volgden uit deze drie ge
beurtenissen."
Huist Walesa boven een Amerikaanse ham
burgergigant, Tadeusz Mazowiecki zetelt
heel toepasselijk recht tegenover het gebouw
van de delegatie van de Europese Commis
sie. De oud-premier en voormalig VN-rap-
porteur voor ex-Joegoslavië is tegenwoordig
voorzitter van de parlementaire commissie
voor Europese integratie. Boven het balkon,
goed zichtbaar voor de Brusselse afvaardi
ging aan de overkant van de straat, hangt
een spandoek met een citaat van de paus:
'De integratie van Polen in de Europese Unie
wordt gesteund door de Heilige Stoel.' Ma
zowiecki's wortels liggen niet voor niets in de
Clubs van Katholieke Intellectuelen, een ver
zameling van kerkelijk-dissidente groepjes
uit de communistische tijd.
In het kleine kamertje waar hij kantoor
houdt, steekt de 70-jarige. Mazowiecki zijn
zoveelste sigaret op. Hij deelt de analyse van
Walesa pver de periode dat zij nog gezamen
lijk optrokken: „De gebeurtenissen in Polen
waren zeer belangrijk voor Oost-Europa. Wij
waren de eersten in 1989. Met de vorming
van onze regering moesten we er rekening
mee houden dat we voorlopig de enigen
zouden blijven. We konden de snelle veran
deringen bij onze buren niet voorzien."
Zo ontstond de constructie met generaal
Jaruzelski als president en nog twee gene
raals in een regering die onder leiding stond
van Solidariteit. Intussen viel de Muur in
Duitsland, traden de verstarde communisti
sche leiders in Hongarije, Tsjechoslowakije
en Bulgarije onder druk van massademon
straties terug, en verjoegen de Roemenen
zelf hun gehate dictator. De executie van Ni-
colae en Elena Ceausescu óp Eerste Kerstdag
vormde het sluitstuk van de enige bloedige
omwenteling in de Oost-Europese reeks.
'Oorlog'
Terwijl Mazowiecki's minister van financiën
Leszek Balcerowicz zijn roemruchte 'shock
therapie' was gestart die Polen in hoog tem
po een markteconomie moest bréngen, zat
Walesé zich te verbijten in Gdansk. De mart
die alles in gang had gezet, voelde zich bui
tenspel staan. Hij gooide de knuppel in het
hoenderhok: de heivormingen moesten wor
den 'versneld' en daarvoor was binnen Soli
dariteit een 'oorlog aan de top' nodig, zo liet
hij weten.
Nu zegt hij over zijn aanval op de regering-
Mazowiecki: „HeLging om de hervormingen
in algemene zin. Jaruzelski, de man die de
staat van beleg in 1981 had afgekondigd, was
nog president; de politie stond onder leiding
van generaal Kiszczak, de man die de staat
van beleg had ingevoerd, en minister van de
fensie was generaal Siwicki, die de staat van
beleg had uitgevoerd. Dus hoelang kon je
wachten? Elke revolutie heeft zijn contrare
volutie. Kijk maar naar de augustuscoup in
Moskou in 1991. Maar als de generaals hier
nog drie maanden langer hadden gezeten,
wras verandering niet meer mogelijk geweest.
Sommigen zagen het alleen maar als een po
ging van Walesa om president te worden.
Maar juist als president kon ik de hervormin
gen veiligstellen."
Walesa's 'oorlog aan de top' betekende
echter ook dat Solidariteit uiteenviel en ver
zwakte. Bevoordeelde dat niet de ex-com-
munisten, die in 1993 de verkiezingen won
nen en terugkeerden in de regering? „Dat
ziet u helemaal verkeerd", reageert Walesa.
„Want wat was de eerste taak van Solidari
teit? Het wegvagen van het communistische
systeem en het vestigen van de democratie!
In de strijd tegen het communisme trokken
we samen op. Maar na de overwinning
moest er een meerpartijensysteem komen.
We konden niet het ene partijmonopolie ver
vangen door het andere. Het is als met de
rabbijn en de bisschop. Ze vechten samen
tegen de vijand, maar in vredestijd hoedt ie
der zijn eigen kudde. Ik gebruikte dit mo
ment om pluralisme te vestigen."
Dodelijk
Maar Mazowiecki begrijpt Walesa's beweeg
redenen nog steeds niet. „We zijn in 1989
grote hervormingen begonnen. Die gingen
snel genoeg en hadden brede maatschappe
lijke ondersteuning nodig, geen strijd. Ik was
het niet eenS met Walesa's 'oorlog aan de
top'; dat was dodelijk voor Solidariteit. Er
kan geen oorlog van boven zijn die niet naar
beneden komt." Het argument van pluralis
me snijdt volgens hem geen hout. „Solidari
teit had als grote beweging al verschillende
stromingen. Van deze grote rivier zouden
kleinere rivieren ontspringen. Maar niet op
deze wijze."
Ook Mazowiecki trad naar voren als presi
dentskandidaat. Hij werd in de eerste ronde
verpletterend verslagen door Walesa en de
Amerikaans-Poolse charlatan Stan Tyminski.
„Ik heb me altijd afgevraagd of het de goede
beslissing was", mijmert hij. „Ik wilde het
niet, maar Walesé was toen zo uitgesproken
in zijn houding. Hij trok mijn regering in
twijfel en ik wilde die beschermen. Natuur
lijk kan men zeggen dat daardoor Solidariteit
verder verdeeld raakte, maar die verdeeld
heid was toen al een feit."
Walesa en Mazowiecki zien beiden achteraf
gemiste kansen in de beginperiode van de
Poolse overgang. Walesa reisde kort na de
val van de Muur in november '89 naar Was
hington en pleitte in het Amerikaanse Con
gres voor financiële en economische steun
aan Oost-Europa. „Ik was ontevreden over
de Verenigde Staten", zegt hij nu. „Het Wes
ten was niet voorbereid op de veranderingen
en zag niet dat een Marshallplan net zo hard
nodig was na de Koude Oorlog als na de
Tweede Wereldoorlog. Toen hadden Duits
land en Japan nog een werkbaar systeem,
maar waren hun steden verwoest. Bij ons
stonden de steden overeind, maar was het
systeem failliet. En net in die tijd wisselde
het presidentschap in de VS. Clinton legde
meer dan Bush dé nadruk op binnenlandse
politiek, de 'zorg voor Amerika'. Er kwam
geen tweede Marshallplan."
Terwijl hij langzaam onderuit zakt in zijn
stoel, ratelt Walesa verder: „Zonder Ameri
kaanse steun kan er nu eenmaal geen grote
inspanning gebeuren. Natuurlijk, er kwamen
individuele zakenlieden, maar zij dienden al
leen hun eigen portemonnee, niet het alge
meen belang. En het tempo van aanpassing
en verandering in de wetgeving is te laag."
Mazowiecki heeft slechts van één ding
spijt: „Ik heb niet voorzien dat de ontwikke
ling naar verschillende politieke partijen zo
snel zou gaan en zo ingewikkeld zou wor
den. Ik had gedacht dat Solidariteit nog wat
langer bijeen zou blijven. Maar ik kon er niet
veel aan doen. In elk geval was de basiskoers
van ons beleid goed uitgezet. Het bewijs
daarvoor is dat alle volgende regeringen zich
weliswaar hebben afgezet tegen hun voor
gangers, maar bleven vasthouden aan de in
geslagen koers."
Comeback
Anders dan Mazowiecki koestert de jongere
Walesa nog duidelijk de ambitie om op
nieuw het heft in handen te nemen. „Mijn
idee van het presidentschap was voor twee
termijnen. De eerste termijn was voor inter
nationale zaken; ik joeg het Sovjetleger weg
en delgde de Poolse schulden, die dingen re
gelde ik. De tweede termijn was bedoeld
voor eigen land. Hier kwam ik tijd tekort en
ontmoette ik verzet van mijn collega's."
Er kwam geen tweede termijn. Walesa
werd mét krap drie procent stemmenverschil
verslagen door de ex-communist Kwasniew
ski, die nu onbetwist leidt in de peilingen.
Walesa's populariteit daarentegen beweegt
zich rond het nulpunt. Hij haalt zijn schou
ders er over op: „Elke revolutie krijgt vroeger
of later de massa's tegen zich. Dat gebeurde
ook in mijn revolutie. Maar dat is democra
tie; mijn verlies was mijn grootste succes."
ERIK VAN SCHAIK
Lech Walesa (links) leidde de massabeweging Solidariteit in Polen, Tadeusz Mazowiecki was de eerste niet-communistische premier in Oost-Europa sinds 1948. Achteraf zien ze allebei de gemiste kansen in de beginperiode van de Poolse overgang.
hofst-e
foto cpd marco
