De geheimen van de alchemie
In Natura
Glanzende hoeden
en stelen
Insect zaait paniek onder Califomische wijnboeren
WOENSDAG 27 OKTOBER 1999
In het berkenbosje achter in mijn tuin staat een reus
achtige bruine paddestoel, eekhoorntjesbrood ge
naamd, te midden van een kring vliegenzwammen. Dit
is paddestoelkundig gezien nogal merkwaardig, maar
niet verbazingwekkend genoeg om er een heel ver
haaltje aan te wijden. Fraai is het zeer zeker, die grote
donkere hoed, omgeven door zoveel rood met witte
stippen! Ik ga er vaak even naar kijken en dat brengt
met zich mee dat je op andere toevalligheden kunt
stuiten.
Zo zag ik in de rusteloze schemering van een regen
achtige namiddag een egel rondscharrelen tussen de
paddestoelen. Het was me niet duidelijk wat het dier
daar allemaal uitspookte: het dribbelde doelloos heen
en weer: snuffelde eens hier en stak daar weer zijn
spitse neus in het gevallen blad; krabde wat grond weg
en snoof onderzoekend aan een vliegenzwam. Soms
leek hij verdwenen, maar ineens dook zijn stekelige
verschijning weer op tussen de van de regen glanzen
de hoeden en stelen.
De winter is op komst. Niet leuk, wel onvermijdelijk.
Het zal niet lang meer duren tot de kou intreedt en er
voor zo'n egel niets meer te halen valt. Een egel leeft
van wormen, kevers, rupsen, eieren en aas. Bovendien
is hij dol op slakken. Misschien was hij bij het eek
hoorntjesbrood te vinden omdat daar vaak slakken en
kevers op zitten. Die zijn namelijk weer verzot op eek
hoorntjesbrood. Gaat het echter straks vriezen, dan
zullen ze zich op beschutte plekjes terugtrekken om de
winter aan zich voorbij te laten gaan. Vanaf dat mo
ment is er voor de egel vrijwel niets meer te halen in
de natuur.
Er staat het dier dus niets anders te doen dan zich in
de herfst kogelrond te eten en vervolgens zelf ook in
winterslaap te gaan. En dat is precies wat hij doet. Hij
maakt een nest van bladeren en dor gras, rolt zich op,
sluit de ogen en teert tot het voorjaar op zijn
ves. Hij ligt al die tijd in een soort co
ademhaling en lichaamstemperatuur zijn t
nimum teruggebracht. Bewusteloos, droomloos en be
wegingsloos ligt de stekelbal in zijn bladerennest. Als
het gedurende de winter koud blijft, zal hij er tot eind
maart, begin april bivakkeren.
Treedt er echter een periode op waarin de tempera
tuur tot een graad of vijftien stijgt, dan wordt hij eerder
wakker en komt hij te voorschijn in het idee dat de
lente is aangebroken. Er is dan echter nog steeds geen
voedsel voorhanden en dit, alsmede de plotseling weer
invallende winterkou, wordt egels vaak fataal. Ook laat
in de zomer geboren egels overleven de winter vrijwel
nooit. Hun lichaamsklachten en vetreserves zijn nog
te gering. Gemakkelijk is het winterprobleem dus niet.
Alle dieren proberen zich op hun eigen wijze voor de
winter te beschermen. Vogels hebben het wat dit be
treft goed voor elkaar. Ze vliegen gewoon naar het zui
den, waar warmte en voedsel is. Uiteraard zijn het
vooral de insecteneters die deze tocht ondernemen, 's
Winters is er immers bij ons geen rups of vlieg te vin
den. Sommige insecteneters blijven weliswaar thuis,
maar schakelen over op een menu van zaden en ande
re plantaardige kost. Mezen zijn hiervan een goed
voorbeeld. In het zomerseizoen eten ze rupsen, spin
nen, spinneneitjes en ga zo maar door, terwijl er gedu
rende de herfst een inwendige verbouwing plaats
vindt, zodat ze 's winters zaden kunnen verteren. Ook
merels, die in de zomer voornamelijk wormen en slak
ken eten, leggen zich dan toe op een dieet van vruch
ten en bessen.
Andere dieren zorgen ervoor dat ze over een voedsel
voorraad kunnen beschikken. Muizen hamsteren za
den, granen en noten; eekhoorns vullen'een provisie
kast met noten; Vlaamse gaaien verzamelen vooral ei
kels, die ze op allerlei plekjes verstoppen. Ook bijen en
mieren vullen hun nesten met wintervoorraad, maar
wespen bijvoorbeeld zijn nooit op dit briljante idee ge
komen.
Van een wespenvolk sterven in de herfst alle exempla
ren, behalve de koninginnen, die immers het volgende
seizoen weer voor nieuwe volken moeten zorgen. In
tegenstelling tot deze stakkerds overleven veel kever
soorten de winter wel. Ze verstoppen zich op plekjes
waar het niet te koud, maar vooral niet te vochtig is en
blijven daar tot het voorjaar zitten. Zo treffen we soms
grote groepen lieveheersbeestjes aan tussen het opge
stapelde hout voor de open haard. Trossen van deze
diertjes kunnen we ook vinden in de hoek van een
raamkozijn. Insecten die de warmte van de menselijke
woning opzoeken zullen dit echter slechts zelden
overleven. Voor hun in winterslaap verkerende lijfjes is
kamertemperatuur te hoog, zodat hun lichaamshou
ding in verwarring en uit balans geraakt.
THEO SCHILDKAMP
Altijd al willen weten wat alche
mie nou precies inhoudt en er
nooit achter gekomen? Geen
wonder. Alchemisten zijn er
zelf ook nog niet uit. Met een
expositie in de Bibliotheca Phi-
losophica Hermetica in Amster
dam wordt geprobeerd wat
licht te werpen op deze gehei
me wetenschap.
Het zit er niet in. De alchemie
bestaat al eeuwen, maar het is
ons met z'n allen nog niet ge
lukt om er een fatsoenlijke defi
nitie van te geven. En dat is te
kenend. Alchemie valt onder de
geheime wetenschappen, ook
wel occulte wetenschappen ge
noemd. Daaronder vallen disci
plines als theosofie, kabbala,
mystiek, hermetische filosofie
en het gedachtegoed van de
Rozekruisers. Dat deze weten
schappen vaak ook nog eens
nauw verwant zijn of nadrukke
lijk met elkaar vermengd zijn,
maakt het er voor de buiten
staander niet overzichtelijker
op-
Thomas Hofmeier (30), een van
de samenstellers van de vorige
week geopende tentoonstelling
Geheimnisse der Alchemie,
heeft zich een beetje bij de dis
cussie over de definitie neerge
legd. Hij weet dat die nog lang
zal voortduren. „Sommigen be
schouwen de alchemie als een
duister bijgeloof of als een pri
mitieve voorloper van de mo
derne scheikunde. Anderen er
kennen haar geestelijke inhoud,
vermoeden in de alchemie als
het ware een soort mysteriereli
gie of een symbolische formu
lering van zielstoestanden",
zegt hij in een door hem ge
schreven werkje over alchemie.
„Het lijkt erop dat de buitenge
woon rijke en wijdvertakte al
chemie niet in een laatje van de
moderne geleerdheid past."
Dat neemt niet weg dat Hof
meier aan de hand van een mo
del zelf heeft geprobeerd het
onderwerp te duiden. Het mo
del gaat ervan uit dat je de al
chemie in brede zin kunt zien
als een cirkel die wordt door
sneden door drie kleinere, gro
tendeels erbinnen vallende cir
kels: Praktijk, Mystiek en Theo-
Van de Mystiek behoort zelfon-
dervinding er wel in. maar reli
gie en psyche niet. Die laatste
twee zijn voor de persoonlijke
loutering op weg naar de vol
brenging van Het Grote Werk
echter wel noodzakelijk. Van
Theorie valt antieke filosofie er
buiten; natuurfilosofie behoort
er wel bij. Van Praktijk passen
handwerk en technologie er
niet in, al zorgen ze wel voor
het inbrengen van het materiële
in de alchemie. Materie is nodig
voor destillatie, dat er wel bij
behoort.
Deelgebieden
Waar de kleine cirkels elkaar
overlappen binnen de alchemie
ontstaan nieuwe deelgebieden.
Waar Mystiek en Praktijk sa
menkomen noemt de alchemist
dat Laboratorium, als daadwer
kelijk hulpmiddel of als sym
bool voor de inwendige, geeste
lijke verandering van alchemis
ten. Waar Mystiek en Theorie
samenkomen, ontstaat iets dat
alchemistische theologie wordt
genoemd. De overlapping van
Theorie en Praktijk heet Iatro-
Gott Vater uit 'De Humido Radicali' van Martin
Sturtz. De afbeeldingen in het rijkelijk geïllustreerde
handschrift uit 1597 geven op diverse manieren
weer hoe de goddelijke kracht in de aarde valt via de
levensboom terugkeert in de hemel.
illustraties schwabe verlag
Hermes Trismegistos zoals hij begin achtiende eeuw
stond afgebeeld op een schilderij in een apotheek in
Innsbruck. Hij is de patriarch van zowel de alchemie
als de natuurmystiek, illustratie schwabe verlag
chemie (scheikunde in dienst
van de geneeskunde) of Medi
cijn. Het centrum van de Alche
mie in deze voorstelling, waar
Praktijk, Mystiek en Theorie in
gelijke mate samenkomen
wordt gezien als Alchemie in
engere zin.
Een geluk is dat de alchemisten
hun denkbeelden vqak in heel
mooie afbeeldingen hebben la
ten vatten. Ondanks de ge
heimtaal is de alchemie daar
door tamelijk toegankelijk.
Daarbij hebben de samenstel
lers er veel aan gedaan om ook
leken in staat te stellen er iets
van op te pikken, zo blijkt in de
Bibliotheca Philosophica Her
metica van Joost Ritman. De
expositie is het eerste project
van het drie jaar geleden door
beide Zwitsers opgerichte Insti-
tut für Geschichte und Herme-
neutik der Geheimwissenschaf
ten (IGHG). Hofmeier: „Tijdens
mijn studie Egyptologie kwam
ik in aanraking met occulte we
tenschappen toen ik onderzoek
deed naar de geschiedschrij
ving over Egypte. Het bleek dat
de mensen die rond 1600 Egyp
tologie bedreven, zich ook be
zighielden met alchemie en an
dere occulte wetenschappen."
Amsterdam is na Basel en
Sankt-Gallen de derde plek
waar de expositie te zien is.
Gaten vullen
Voor de Ritman-bibliotheek,
sinds anderhalve maand defini
tief terug in handen van de op
richter na een jarenlange strijd,
is alchemie een van de vier
kernverzamelgebieden. De Bi
bliotheca heeft de bronnen er
van bijna compleet en vaak ook
nog in de vorm van handschrif
ten en incunabelen. Als vanzelf
kwamen Hofmeier en Bach-
mann in de Bloemstraat en aan
de Bloemgracht in Amsterdam
terecht. 'Ifitman zei: neem wat
je wilt. Met zijn werk, vooral
dankzij de handschriften, kon
den we gaten vullen in de ten
toonstelling'.
'Geheimnisse' is gevat in zes
tien vitrines en een serie pane
len. Het gaat om 120 vaak
prachtige handschriften en
boeken, afbeeldingen en alche
mistische objecten en materia
len. „Het is een representatieve
doorsnede van de oorspronke
lijke boeken en handschriften
die er zijn over alchemie en een
periode omspannen van onge
veer 800 tot 1800", stelt Hof-
In het tweede deel van de expo
sitie worden attributen als des-
tilleerkolven en keramische
smeltbekers en een wonder
schone serie afbeeldingen ge
toond. Veel van de afbeeldin
gen tonen op steeds weer een
andere manier de filosofie van
de alchemie, uitgedrukt met de
drie-eenheid, de metalen en de
levensboom.
„De alchemie geeft graag beel
dend weer. Dat is het mooie
van de alchemie", vindt Hof
meier. „In tegenstelling tot de
huidige, moderne wetenschap
pen lukt het om de boodschap
in een beeld weer te geven. Dat
maakt het zo spannend'.
logus kost 95 gulden.
Zweetsok voor malariamug
Wageningse wetenschap
pers werken aan een sys
teem waarmee malaria
muggen wereldwijd on
schadelijk kunnen worden
gemaakt. Een elektronisch
apparaat lokt de gevreesde
insecten met de geur van
menselijk zweet en doodt
ze. De Nederlandse vinding
wordt ontwikkeld naar
voorbeeld van de geurval
voor de tseetseevlieg. De
vlieg, die de slaapziekte
verspreidt onder mens en
dier, is de afgelopen tien
jaar uiterst succesvol be
streden. Negentig procent
van de belangrijkste soort is
ermee weggevangen.
Promotieonderzoek van de
Wageningse wetenschap
pers J. Meijerink en M.
Braks naar hoe malaria
muggen hun gastheren rui
ken, ligt ten grondslag aan
de ontwikkeling van de
geurval. De entomologen
ontdekten dat malariamug
gen worden aangetrokken
door menselijk zweet. Niet
het verse transpiratievocht,
verkregen door lichamelij
ke inspanning, trekt ze aan,
want daarin blijken nauwe
lijks geurstoffen te zitten.
Grote lokker is zweet dat al
een tijdje op de huid zit. Op
de huid aanwezige bacteri
ën zetten het door de klie
ren afgescheiden stoffen
namelijk onder andere om
in sterk geurend ammonia.
De grootste aantrekkings
kracht op malariamuggen
blijken zweetsokken uit te
oefenen. De geur die
zweetvoeten afscheiden is
door een hogere concen
tratie ammonia sterker dan
die van andere transpiratie-
plekken. Als na verder on
derzoek duidelijk is voor
welke geurstoffen malaria
muggen een grote voorkeur
hebben, kunnen die in ho
ge concentratie door een
geurval worden verspreid.
Muggen die erop afkomen,
worden vervolgens geëlek-
trocuteerd.
Aan een wereldwijde intro
ductie van een geurval voor
malariamuggen kleven vol
gens Meijerink mogelijk
wel bezwaren. Veel mensen
die wonen in malariagebie-
den zijn door regelmatige
steken immuun geworden
voor de ziekte. Als veel
muggen worden weggevan
gen en mensen worden
minder gestoken, kan dat
betekenen dat de menselij
ke immuniteit voor malaria
afneemt. „Neemt de afweer
af en worden mensen ver
volgens ziek als ze een keer
worden gestoken, dan is
het effect van zo'n geurval
juist averechts", aldus
Meijerink. In eerste instan
tie zal de geurval dan naar
verwachting ook worden
gebruikt om de omvang
van de malariamugpopula
tie in kaart te brengen.
Aanpassing aan milieu
„Het gaat niet om het aantal soorten in een leefgemeen
schap, maar om de reactie van elke soort afzonderlijk op
de omgeving", zegt Anthony Ives, hoogleraar zoölogie aan
de Universiteit van Wisconsin in Madison (VS). Competi
tie om ruimte en voedsel tussen dieren, planten en andere
levensvormen is volgens hem slechts bijzaak. Een stabiele
en gezonde leefgemeenschap kan het best worden geme
ten aan de hand van de manier waarop enkele soorten
zich aanpassen aan een warmer klimaat, een chemische
verandering in de lucht of een nieuw landgebruik. Ives
vindt dat ecologen hun aandacht moeten verleggen van
de wisselwerking tussen soorten naar de manier waarop
verschillende soorten reageren op een aangetast milieu.
Hij baseert die stelling op een wiskundige analyse van de
variatie in populaties van planten en dieren die te maken
kregen met omgevingsstress. Het model kijkt naar de
schommelingen in de tijd. De mate van stabiliteit wordt
afgelezen aan hef aantal populaties dat onderhevig is aan
die schommelingen. Hoe minder soorten reageren op een
ingrijpende verandering, hoe gezonder het ecosysteem.
npelt
sschie
u blijt
bakke
dt tijd<
slechts
fdrolle
ledew
maa
de 43-
die
PETER VAN DER HOEST
In Califomië is onder wijnboe
ren paniek uitgebroken nu een
betrekkelijk nieuw insect de
wijngaarden bedreigt. Het
beestje heet Xylella fastidiosa
en het verspreidt de virusziekte
Pierce's disease. Deze ziekte
heeft al talloze wijngaarden in
de regio Temecula bij San Die-
go, en Lodi, een regio ten zui
den van Sacramento, verwoest.
Pierce's disease is de tweede
ramp die de wijngaarden in het
westen van de Verenigde Staten
treft. Begin jaren tachtig was
het de druifluis phylloxera, die
wijnstokken op duizenden hec
tare grond aantastte en veel
wijnhuizen te gronde richtte.
Pierce's Disease is echter veel
gevaarlijker dan phylloxera,
omdat er geen kruid tegen ge-
Ramp
Bruce Kirkpatrick, aan de uni
versiteit Davis van Califomië
belast met het onderzoek, zegt:
„We hebben nog geen idee wat
we tegen dit insect kunnen uit
richten." En Corky Roche van
Roche Vineyard Consulting in
Monterey, voorspelt een ramp:
„Als we niets doen of kunnen
doen, dan betekent dat volgens
mij het einde van de Califomi
sche wijnindustrie."
Pierce's Disease houdt sinds
1995 huis in Temecula bij San
Diego, maar de omvang van de
ziekte werd tot nu toe stil ge
houden. Honderden hectaren
zijn er aangetast. Al in 1997,
toen de situatie langzaam maar
zeker tot de overheid door
drong, tekende gouverneur Pe
te Wilson een maatregel die ge
troffen wijnboeren een belas
tingverlaging garandeerde. Er
werd toen echter nog geloofd
dat het insect, en daarmee het
virus, aangepakt kon worden.
Die verwachting was gebaseerd
op het feit dat Pierce Disease al
vanaf 1880 in de omgeving van
Los Angelos zo nu en dan werd
gesignaleerd. In die gevallen
echter ging het om een insect
dat zich niet verder dan vijftig
meter van kreekjes of riviertjes
ophield. Wie zich niet in de ge
varenzone vestigde, hoefde ner
gens voor te vrezen.
Bruce Kirkpatrick: „Maar deze
variant is veel vitaler. We heb
ben hem de 'glossy wing shar
pshooter' genoemd. Het is
blauwgroen en vliegt waar het
wil. Het zijn dus nu niet alleen
de gaarden in de buurt van wa
ter, die gevaar lopen."
Jonge aanplant
Volgens Kirkpatrick heeft Pier
ce's Disease het gemunt op jon
ge aanplant. En daar staan de
wijngaarden in Califomië vol
mee. „Veel wijnboeren die hun
stokken hebben r
men als gevolg van de phylloxe
ra lopen nu weer het riciso door
een volgende ramp getroffen te
worden."
Steven Kautz, eigenaar en wijn
maker van Ironstone in het ge
troffen gebied Lodi, bevestigt
de ernst van de zaak. Volgens
hem is inmiddels overal goed
waar te nemen dat wijngaarden
zijn aangetast. Die infectie
vindt volgens Bruce Kirkpatrick
op een heel andere manier
plaats als de phylloxera-plaag.
„Dit insect heeft maar vijf tot
tien minuten nodig om een
wijnplant te infecteren. Daarna
vliegt hij weer verder. Omdat
het een vimsinfectie is, worden
O'0
1 Welde
•Radio 1
jgloeienc
Cryptogram
Horizontaals Kaartkleur (4); 4. Hierop
gekocht is het te groot (5); 7. Hij spreekt
voor z'n beurt (7); 8. Vooruit, neem nog wat
meer! (3); 9. Vergane glorie (3); 10. Alles
uitgeven om er mooier van te worden (7);
12 Bescherming op het voetbalveld (7).
Verticaal: 2. Een moment deelbaar (4);
3. Muntstempel van een drank (6);
4 Abnormaal onderbroken (8); 5. Rustige
onderscheiding (4); 6. Het conserveren voor
een grote nederlaag (6); 9. Zeldzaam leuk
(4); 11. Er is weer vraag naar deze beker (3).
naastgelegen gaarden makkt
besmet." h-307 N(
Paul Molleman, directeur Eif)o.o4
pa van het California Wine Ip Alle
stitute, bevestigt de grote zoicht. 03.
gen die men heeft over de p tot 06.
plaag. „Er wordt met man eik.~ q
macht gezocht naar de reder'U
waarom bepaalde planten rè Thuis
sistent zijn. Vooral de chardfreep 2C
nay en pinot noir-ranken zijpntimen'
nu ziek, maar een druif als
muscadelle herstelt zich op jjin
gen kracht. We willen nu wer u
wat we daar mee kunnen vol ruudde
soorten die er niet bovenop! 20 °4 I:
men." Volgens Molleman isr1 Ki
schade vooral in Temecula ftot c
enorm. „Je moet het gezien [)|Q £1
hebben om het te geloven.' f
NPS Th
muziel
)tte. Uit.
.30 De
Oplossing van dinsdag:
echt-recht-Echter
reet-enter-lntree
lens-loens-Nelson
tien-niets-Dienst
taan-satan-Senaat
reet-rente-Teneur
roet-retor-Retort
idee-dieet-Editie
deen-reden-Eender
plat-plaat-Panlat
Gevraagd woord: EINDSTREEP
00.02
A/E& //T DAAGVOOÜ 01.02 F
u£t tsymf/asks**''''"'- n
ap6£lop£/v
I0@
