Oersoep op maan Europa
steeds waarschijnlijker
'--I
SR
In Natura
Zenuwachtig
giechelen
WtÊ M
Zorgen over toename broom in milieu
redactie: margot klompmaker en saskia stoelinga
Het rook achter in de tuin beslist niet lekker en wat ik daar
ontdekte bood geen smakelijke aanblik. Uit de grond had
zich een ferme paddestoel verheven die wat betreft vorm
en formaat veel weghad van het mannelijke geslachtsor
gaan in volle glorie. Zijn wetenschappelijke naam liegt er
dan ook niet om: Phallus impudicus. Wij kennen hem als
de grote stinkzwam. En stinken doet hij! Hij verspreidt de
geur van rottend aas, waarop allerhande insecten afko
men die graag van kadavers en viezigheid snoepen. Zoals
vleesvliegen. Die dikke blauwe en groene gonzers, die
glanzen alsof ze van metaal zijn en zich te goed doen aan
alles wat wij weerzinwekkend vinden.
Ze eten zich de buik vol aan de slijmerige, bruingroene
massa die zich op de top van de stinkzwam bevindt. Het
slijm schijnt zoet van smaak te zijn en zit boordevol spo
ren: het zaad van de paddestoel. Deze sporen zullen de
vliegenlijfjes precies zo verlaten als ze erin gingen, want ze
zijn onverteerbaar. Volgens terzakekundigen kan een en
kel vliegenpoepje wel twintig miljoen stinkzwamsporen
bevatten en bovendien nemen de vüegen nog een veel
voud van dit getal mee aan de poten. Hiermee is het
voortbestaan van de stinkzwam gegarandeerd. Indien na
melijk slechts één van die sporen de kans krijgt uit te
groeien tot een nieuw stinkzwamorganisme is de zaak in
orde en geregeld.
Ik schrijf met opzet stinkzwamorganisme omdat een pad
destoel slechts het vruchtlichaam is van een omvangrijk
ondergronds schimmelstelsel. Als u in het bos eens een
stukje van het bladerpakket wegschuift, ziet u zulke woe
keringen van schimmeldraden. Mycelium heet dat ver
schijnsel, of zwamvlok. Het gehele jaar door is dit myce
lium druk bezig met het omzetten van rottend plantaardig
en dierlijk materiaal in voedzame stoffen.
Schimmels kunnen zijdelings tot het plantenrijk worden
gerekend, maar hebben geen bladeren, stengels of wortels
en, wat het belangrijkste is, geen bladgroen. In tegenstel
ling tot groene planten kan een myceÜum daarom zon
licht niet omzetten in energie en moet het al zijn voedsel
uit organische stoffen halen. Dit lukt natuurlijk prima,
aangezien de grond voor een groot gedeelte bestaat uit
dode planten en dieren.
In de nazomer en de herfst is de zwamvlok zo goed ge
voed dat ze de kracht kan opbrengen vruchtlichamen te
vormen. In feite zijn paddestoelen een soort bloemen, die
bloeien en zaad produceren om zorg te dragen voor de
voortplanting van het mycelium. Ze komen massaal uit de
grond te voorschijn wanneer het vochtig of regenachtig
weer is en de temperatuur niet te laag en niet te hoog. De
ze combinatie komt bij uitstek in de herfst voor. Oktober
is de ideale paddestoelenmaand, ofschoon de oorspron
kelijke paddestoelenrijkdom snel afneemt. Milieufactoren
zoals verzuring en verdroging van de grond spelen hierbij
een belangrijke rol, maar ook het plukgedrag van de mens
oefent zijn invloed uit.
Smakelijke paddestoelen als de cantharel komen in ons
land nauweüjks meer voor en zelfs extreem giftige soorten
worden geplukt om herfststukjes op te sieren. Verder wor
den paddestoelen zomaar omver geschopt. Vreemd ge
noeg zijn er namelijk nogal wat mensen die er agressief te
genover staan. Misschien heeft dit te maken met een oer
oud wantrouwen: paddestoelen zijn wonderlijk van vorm
en kleur, ze zijn vaak giftig of bevatten hallucinerende
stoffen. De namen heksenkring, elfenbankje, of duivelsei
geven voldoende aan dat paddestoelen vanouds omgeven
zijn met mystiek en bijgeloof.
Niettemin komen in West- en Midden-Europa nog altijd
bijna vierduizend soorten voor. De geleerden vermoeden
dat er op de hele aardbol zo'n anderhalf miljoen zijn.
Slechts een klein gedeelte ervan is beschreven en bestu
deerd. Er verdwijnen dagelijks soorten die niet eens be
kend zijn, zoveel is zeker. Van andere weten we, bij wijze
van spreken, van de hoed en de rand. De vliegenzwam bij
voorbeeld is van onder tot boven onderzocht. We weten
alles van zijn groei en bloei, zijn giftigheid en zijn oude
magie. Wat waarschijnlijk niemand weet, is dat zijn naam
niets van doen heeft met het feit dat hij vliegen zou aan
trekken. Nee, vroeger werd het rode vel met de witte stip
pen in een schoteltje melk gelegd; de vliegen die vervol
gens van de melk kwamen snoepen legden meteen het
loodje.
Waaraan de grote stinkzwam zijn naam te danken heeft
weten we inmiddels. Wat zijn Latijnse naam betekent mo
ge duidelijk zijn. En dat zijn pornografische uiterlijk hem
vaak de kop kost zal ook wel geen verwondering wekken.
Vrouwen beginnen er zenuwachtig om te giechelen en
sommige mannen schoppen hem jaloers met één welge
mikte trap omver.
THEO SCHILDKAMP
ben apeldoorn
Op de Jupitermaan Europa ge
vonden zwavelverbindingen
zijn vrijwel zeker afkomstig van
vulkanisme op lo, ook een
maan van Jupiter. Rijst direct
de grote vraag hoe het er is ge
komen. Trouwens, de vondst
van zwavel op Europa maakt,
vreemd genoeg, de kans op het
bestaan van primitief leven on
der de ijskorst waarmee deze
maan is bedekt, wat groter.
Toen de Italiaanse geleerde Ga
lileo Galilei in 1609 voor het
eerst werkte met zijn primitieve
telescoopje, dat amper 25 maal
vergrootte en bovendien voor
zien was van een lensje dat op
tisch dezelfde kwaliteiten had
als de bodem van een jampot,
riep hij in zijn enthousiasme te
gen iedereen die het maar ho
ren wilde: „Ziedaar een zonne
stelsel in het klein."
Nu, bijna vier eeuwen later,
draait er een aardse sonde, be
grijpelijkerwijs Galileo gedoopt,
volgepropt met camera's en ge
voelige meetapparatuur, uitge
kiende rondjes door dat zonne-
stelseltje dat wordt gedomi
neerd door de grootste planeet:
Jupiter. De reuzenplaneet
wordt omgeven door een hele
schare manen en maantjes
waarvan de vier grootste, Euro
pa, Ganymedes, Io en Callisto,
al met een klein kijkertje duide
lijk te zien zijn. Zij waren het
met hun steeds wisselende po
sitiespel, die Galilei zo in ver
voering brachten. Twee van
hen brengen hedendaagse as
tronomen in zo mogelijk nog
grotere vervoering. Io en Euro
pa.
Ze zijn alle vier groter dan onze
eigen maan en stuk voor stuk
totaal verschillende werelden.
Dat was al bekend sinds Jupiter
in de jaren zeventig en tachtig
door de Pioneer- en Voyagers-
ondes werd aangedaan. De ma
nen werden daarbij gefotogra
feerd met een veel grotere de
tailrijkdom dan vanaf de aarde
met de allergrootste telescopen
mogelijk was. Daarbij werd de
maan Io op slag wereldnieuws:
de foto's van de sondes lieten
pluimen van actief vulkanisme
op Io zien.
Maar waren de Pioneers en
Voyagers slechts vluchtige pas
santen, de sonde Galileo is een
blijvertje. Hij beschrijft sinds
december 1995 langgerekte,
miljoenen kilometers grote el
lipsen door het Jupitersysteem
om toch maar zoveel mogelijk
van die mysterieuze werelden
te weten te komen. Zijn tijd zit
er bijna op, maar één van de
laatste 'klappen' lijkt een daal
der waard: de maan Europa is
bedekt met zwavelverbindingen
die bijna zeker afkomstig zijn
van de vulkaanmaan Io. Tijdens
het laatste rendez-vous van Ga
lileo met Europa werden de
verbindingen, onder meer zwa
velzuur, duidelijk aangetoond
door de spectrometer voor het
nabije infrarood aan boord van
de Galileo.
Interne warmte
Tijdens eerdere passages van
Galileo langs Europa was al ge
bleken dat deze maan overdekt
wordt door een ijskorst. De ver
schijnselen op en in die korst,
in de vorm van onder meer be
wegende ijsschotsen en -ber
gen, laten tot op heden geen
andere interpretatie over dan
de aanwezigheid van een enor
me oceaan onder het ijs.
„Naar de omstandigheden in
die oceaan is het gissen," zegt
dr. Robert Carlson van het Jet
Propulsion Laboratory JPL in
Pasadena en leider van het we
tenschappelijke team dat de in-
fraroodspectrometer van de
Galileo ontwikkelde. „Maar
door interne warmte uit Euro
pa's binnenste moet de tempe
ratuur daar flink hoger zijn dan
de ongeveer 160 graden onder
nul op de ijskap. Misschien
zelfs wel boven het vriespunt.
Dat opent perspectieven voor
tot ontwikkeling komende le
vensvormen, mits die oceaan
natuurlijk uit water of iets
soortgelijks bestaat."
Volgens Carlson zijn met de re
cent gevonden zwavelverbin
dingen condities mogelijk die
lijken op die in de atmosfeer
van de aarde vlak na haar ont
staan. Toen was sprake van een
warme atmosfeer vol giftige
(zwavel) verbindingen ten ge
volge van overmatig vulkanis
me. De zwavelverbindingen op
Europa kunnen door de talloze
scheuren en ravijnen in de ijs
korst makkelijk doordringen in
het daaronder aanwezige, war
me water. „En dan heb je toch
al min of meer de oersoep
waarin de eerste levensvormen
hier op aarde ontkiemden," al
dus Carlson. Hij vermoedt bo
vendien dat in de gebieden op
Europa die op de Galileobeel-
den duidelijk roodbruin getint
zijn, zowel zwavelzuur als puur
zwavel en iets dat lijkt op sili-
ciumverbindingen voorkomt.
Extremen
Rijst natuurlijk de vraag hoe die
zwavelverbindingen van de
maan Io op Europa terechtko
men. Dat er op Io sprake is van
grootschalig zwavelvulkanisme
fijdt geen twijfel, maar hoe
overbrugt dat spul de miljoe
nen kilometers die beide ma
nen van elkaar scheiden?
„Io is een wereldje vol extre
men," vindt Carlson. „Hij is be
zaaid met vulkanen en geisers
en zijn oppervlak lijkt qua sa
menstelling meer op dat van
een overvloedig bedekte pizza.
De zwavelpluimen van de vul
kanen rijzen meer dan 300 kilo
meter hoog boven het opper
vlak. „Daardoor komt veel van
dat materiaal in het sterke mag
neetveld van Jupiter terecht en
na een aantal omlopen op Eu
ropa. Waarschijnlijk niet alleen
daar, ook de andere manen zul
len hun portie wel krijgen. We
hebben het daar alleen nog niet
aangetoond. Maar zodra we dat
hebben gedaan, weten we dat
we goed zitten met onze theorie
dat Io zijn kompanen met zwa
vel bestrooit."
Nog één keer zal de 'vermoeide'
Galileo langs Io scheren: op 25
november op amper 250 kilo
meter hoogte boven het Io-op-
pervlak. „Het is dan niet on
denkbaar," merkt Carlson op,
„dat hij door één van die vul-
kaanpluimen trekt. Jammer is
alleen dat we, zoals steeds bij
de Galileo-beelden, lang moe
ten wachten tot ze hier binnen
zijn. Dat komt doordat de
hoofdantenne van de Galileo
zich al vanaf den beginne nooit
helemaal heeft kunnen ontvou
wen. De beelden komen nood
gedwongen dus met kleine
beetjes tegelijk binnen. Maar
we hebben goede hoop dat het
raadsel Io nog vóór de millenni
umwisseling een beetje dichter
bij een oplossing gekomen zal
zijn. Na bijna vier jaar rondtoe
ren van de Galileo in het Jupi
tersysteem wordt dat een keer
tijd."
'-A* AL
- WgjggmllH££
- -
Uitgestrekte ijsvlakten van de maan Europa, doortrokken van zwavel- en siliciumverbindingen.
Computer hoort ziek varke
Belgische onderzoekers
hebben een computer ont
wikkeld die kan horen of er
zieke varkens in de stal zit
ten. Het systeem kan zelfs
melden welke ziekte het
dier heeft en of hét pijn
lijdt. Dit meldt het laatse
nummer van de New Sci
entist.
„Hoesten is de eerste aan
wijzing voor boer en die
renarts dat er iets fout zit
binnen een groep dieren",
zegt Daniel Berckmans,
verbonden aan de Katho
lieke Universiteit Leuven.
Maar het vereist een goed
geoefend oor en veel moei
te om dat op te vangen in
een schuur met hónderden
varkens. Daarom schreven-
Berckmans en zijn collega's
een computerprogramma
dat automatisch en feilloos
geluiden volgt. Ze maakten
eerst een database van vijf
duizend uiteenlopende
varkensgeluiden, voortge
bracht door zes proefvar-
kens. Dit repertoire omvat
zowel brommen en vrien
delijk knorren als achter
grondlawaai, zoals knar
sende stalen hekken en
snorrende ventilatoren. De
software vergelijkt het op
gevangen geluid-uit de var
kensstal met die in de data
base. Hoesten wordt opge
merkt door ingebouwde
verklikkers die correspon
deren met bepaalde fre
quenties op de geluids
band.
„Testen met verschillende
varkensgroepen zijn be
moedigend. De eerste re
sultaten tonen dat in 92
procent van de geva
juiste diagnose is ge
aldus Berckmans. H
dat varkens meestal
nen te kuchen als z(
een nieuwe omgevii
huizen. Als ze gezor
stoppen ze na verloi
tijd, maar zieke vari
niet. Daarom waars
het programma pas
bepaald aantal kere
ten. En dat is pas he
aldus de onderzoek'
Door elke hoest te a
ren, hopen ze name
schillende ziekten t<
nen onderscheiden,
voor werkt Berckm<
groep samen met di
artsen om karakter!
hoest te koppelen a.
cifieke ziekten. Ook
ze op infrarode vide
het hoesten wellichi
relateerd aan lichaa
peratuur. Berckmar
tenslotte geïnteressi
de vraag of het mogem
dat het programma tey
aangeeft dat de dier
den. Vooral de geilt,
sterkte zegt iets ove
mate van pijn, meei
onderzoeker.
Het Belgische bedri
in St.Niklaas werkt i I
dels aan een metho
de software te verbi
met het stalklimaat.
systeem waarschuw
neer medische hulp
is en past tegelijk at
tisch de staltemper;
aan. „Ademhalings;
worden namelijk va
als er 's nachts kout
in de stal komt", alc
Berckmans.
Plastic elektronica
Onderzoekers van de Tech
nische Universiteit Eindho
ven hebben eëri stapjé g|e- -
daan in de richting van
plastic elektronica. Weten
schappers van de faculteit
scheikundige technologie
zijn er in geslaagd een po
lymeer (plastic) te ontwik
kelen waarmee transistors
met voldoende schakel-
snelheid kunnen worden
vervaardigd. Het gaat om
een plastic (poly-3-
hexylthiofeen) met een zo
danige stuctuur dat de mo
biliteit van de ladingsdra
ger duizenden keren hoger
is dan bij de eerste halfge-
leidende polymeren. De re
sultaten van het onderzoek
zijn in het net verschenen
wetenschappelijke tijd
schrift Nature gepubli
ceerd.
Volgens een van de weten
schappers, dr. ir. R. Jans
sen, opent het onderzoek
de weg naar plastic labels
op supermarktproducten
die elektronisch bij de kas
sa kunnen worden gelezen.
Ander onderzoek heeft
aangetoond dat het
lijk is betaalpasjes geht
vafi plastic, zonder de)
nog gebruikelijke chip f
silicium, te maken. Hy
Eindhovense onder#
maakt deel uit van e
ropees project, waa
ook wetenschapper
Groot-Brittannië eri
marken deelnemen
onderzoek wordt vc
in opdracht van Phi
search.
De meest gangbare
zoals PVC en polytt
bestaan uit molecul
lange ketens van ko
atomen. Deze mole
worden polymeren
noemd. De polyme
elektrische isolator!
kunnen geen elektr
stroom geleiden. Hi
succes van plastic i;
te danken aan die e
schap. Door polym
leidend te maken, k
flexibele en goedko
tronische schakelin
(chips) worden verv
umuiden veronique van der waal
Het gebruik van gebromeerde
vlamvertragers lijkt een nieuw
gezondheidsrisico te worden.
De stoffen, die veelvuldig ge
bruikt worden in bijvoorbeeld
kleding, computers en televi
sies, breken niet af in het mi
lieu, maar hopen zich op in het
menselijk lichaam. Volgens on
derzoeker J. de Boer van het RI-
VO in IJmuiden zou het gebruik
van broom in vlamvertragers
daarom afgebouwd moeten
worden. „Generaties na ons
krijgen nog jarenlang last van
biologisch onafbreekbare stof
fen. Als we zo door blijven pro
duceren, wordt het probleem
alleen maar groter. De klok tikt
door."
Onderzoeker Jacob de Boer, die
sinds de jaren '70 onderzoek
doet naar gebromeerde vlam
vertragers, meent dat er geen
reden is tot paniek. Wel zegt hij
bezorgd te zijn over het toene
mende gebruik ervan. „Dit zijn
stoffen die absoluut noodzake
lijk zijn voor de veiligheid van
mensen. Ze zitten onder andere
in vloerbedekking, kleding, in
de kasten van computers en te
levisies en in de bekleding van
autostoelen. De stof zorgt in de
eerste plaats voor een hogere
ontbrandingstemperatuur. Als
er kortsluiting ontstaat of brand
uitbreekt, moeten de vlamver
tragers er voor zorgen dat het
vuur gedoofd wordt."
Gebromeerde vlamvertragers
kunnen een schadelijke wer
king op het menselijk lichaam
hebben. „Een hoge dosis van
gebromeerde vlamvertragers in
het menselijk lichaam kan on
der meer zorgen voor een ver
stoorde hormoonhuishouding,
problemen met de schildklier
en huidaandoeningen. Er zijn
zelfs gevallen bekend van ijsbe
ren op de Noordpool, die door
dit soort stoffen volledig afwij
kende geslachtskenmerken kre
gen", zegt De Boer. Mensen
kunnen de vlamvertragers bin
nen krijgen door het eten van
vis, maar ook via de lucht en de
huid.
De gebromeerde vlamvertra
gers worden niet afgebroken,
maar hopen zich op in de na
tuurlijke kringloop. „Elke stof
die je maakt, komt in het water
of in de lucht terecht. Bij onvol
ledige vuilverbranding van ge
bromeerde vlamvertragers ont
snappen giftige dampen die op
stijgen in de lucht. Bij kouder
weer komt de stof met de neer
slag weer op aarde of in zee te
recht. Omdat de moleculen
zich niet thuis voelen in water,
zoeken ze naar iets anders. Ze
trekken in de bodem of in een
levend organisme, zoals een vis.
Als mensen die eten, krijgen ze
die stoffen binnen. Doordat de
stof niet wordt afge
de hoeveelheid van
het lichaam alleen j
men." Tot direct ge
dit echter niet te lei
gens De Boer maak
dosis een stof tot ve
De Boer vindt dat e
natieven moet won
Een onderdeel van
er op gericht om de
van vlamvertragers
naleren. „Dan kun
ven zoeken voor de
fen die schadelijk z:
volksgezondheid."
Cryptogram Oplossing van dinsdag:
Horizontaal: 1Het beroep van een Duitse opper (4); grit-griet-Dertig
4. Die Europeaan wordt gelost (5); 7. Innerlijke drang peen-opeen-Opener
van een staaf met geld (7); 8. Heeft het land aan een akte-katje-kantje
plaats zonder huizen (3); 9. Vaatwerk voor een ton in teer-rente-Tender
Zwitserland (3); 10. Ondanks de dreigende ezel-lezen-Ezelin
omstandigheden op zee geweest (7); 12. Dier met een meer-smeer-Resume
flink handvat (7). snee-sneer-Seiner
Verticaal: 2. Erg voor een plaats in Italië (4); 3. Om aan rage-jager-Jaeger
te turnen 'of in te boksen (6); 4. Hard en bitter gezwel gaaf-graaf-Agrafe
van een paard (8); 5. Hij is niet lenig genoeg om in de eest-leest-Select
tuin te werken (4); 6. Niet bepaald een nuchter Gevraagd woord:
blaasinstrument (6); 9. Geen jonge kop (4); 11Vee DOKTERSJAS
plus water (3).
HEINZ
