Met beleid langs rivier bouwen
De grote lichtshow
In Natura
Natte assen voor moerassen
WOENSDAG 29 SEPTEMBER 1999
Terwijl.de aarde om de zon cirkelt, draait hij ook nog eens om zijn ei
gen as. Vreemd genoeg staat die niet loodrecht op de baan die rond
de zon wordt gemaakt. Het gevolg van deze schuine stand is dat nu
eens de noordpool naar de zon is gewend, dan weer de zuidpool.
Staat de noordpool richting zon, dan is het zomer op het noordelijk
halfrond en winter op het zuidelijk. In het andere geval is de situatie
juist andersom. Op twee punten van de omwentelingsbaan moet dus
een moment liggen waarop dag en nacht op beide halfronden even
lang duren. Dit gebeurt telkens rond 21 maart en 22 september: de
tijdstippen waarop onze lente en herfst beginnen.
Vanaf de dag waarop de herfst aanbreekt duurt de nacht dus langer
dan de dag. De dagelijkse hoeveelheid zonlicht wordt dan dus steeds
minder en ook de temperatuur daalt. De invloeden hiervan zijn
groot. Mens, dier en plant reageren immers scherp op veranderingen
in licht en temperatuur. De lengte en de kracht van het daglicht wor
den via de ogen en alle waarnemingscellen aan de hersenen doorge
geven, die ogenblikkelijk het lichaam opdracht geven passende maat
regelen te nemen. Wanneer het herfst wordt, krijgen dieren een dik
kere vacht en gaan de soorten die een winterslaap houden, een ge
schikt onderkomen zoeken. In de lente daarentegen zullen de herse
nen instructie geven aan de geslachtsklieren om een ferme stroom
hormonen te produceren, die de jaarlijkse voortplantingscyclus in
gang moeten zetten. De plantenwereld moet het weliswaar zonder
hersenen doen, maar reageert al even adequaat op veranderingen in
licht. In het najaar wordt ervoor gezorgd dat alle nog bruikbare stof
fen uit de bladeren worden weggezogen naar de houtachtige delen.
Wat aan stoffen achterblijft in de bladeren doet ze bruin en rood
kleuren, waarna deze afgestoten worden. Het zijn maar een paar
voorbeelden die moeten aangeven dat licht de belangrijkste factor is
van het leven op aarde. Het is de voorwaarde van leven. Zonder licht
geen leven.
Hooggespannen waren dan ook de verwachtingen omtrent de reactie
van dieren op de zonsverduistering die in augustus plaatsvond. Flink
aangedikte verhalen deden de ronde over het vreemde gedrag dat
door hen vertoond zou gaan worden, wanneer het ritme van dag en
nacht verstoord werd. Voorzien werd dat in onze dierentuinen de
gnoe's op hol zouden slaan, de olifanten angstig zouden gaan trom
petteren en de bavianen onthutst onder hun apenrots zouden weg
kruipen. Elders zouden de honden het op een blaffen zetten, de kip
pen zouden op stok gaan en de vogels zouden, nadat ze hun avond
concert ten gehore hadden gebracht, meteen daama beginnen met
de ochtendhymne.
Niets van dit alles gebeurde echter. De zonsverduistering vond plaats
en het enige wat de chimpansees in Burgers' Dierenpark deden was
op een rijtje langs het water gaan zitten, dat hun schiereiland om
geeft, om in opperste verbazing naar al die mensen te kijken, die zich
zo vreemd gedroegen en allemaal tegelijk een brilletje opzetten. Ook
buiten de dierentuin bleek de eclips de dieren worst te wezen. Vleer
muizen en uilen kwamen niet tevoorschijn en de dagdieren kropen
niet in hun holen. Alleen de mens vertoonde volstrekt gestoord ge
drag. Met z'n brilletje op of met een stapeltje cd's voor de neus zat hij
naar New Age-muziek te luisteren, wrong hij zich in een vliegtuig in
de gekste bochten of nipte hij bij de televisie aan zijn champagne,
nadat hij zijn al even opgefokte soortgenoten bestookt had met de
vraag hoe hij of zij ging 'eclipsen'. Voer voor psychologen!
Nee, zo'n klein moment van daglichtvermindering heeft geen merk
bare invloed op de levende natuur. Het is de gestage afname, zoals
die in de herfst plaatsvindt, die jaarlijks ingrijpende gevolgen heeft.
Dat is pas iets om verwonderd over te zijn! Terwijl heel Europa op z'n
kop stond vanwege de zonsverduistering, verbaast bijna geen sterve
ling zich over bijvoorbeeld een fenomeen als de vogeltrek, die toch
een regelrecht gevolg is van de invloed van de zon op de aarde. Het is
de vermindering van de hoeveelheid daglicht, die de hormonenhuis
houding van de vogels reguleert. De veranderingen in het vogelli
chaam brengen teweeg dat de vogels zomaar ineens op de vleugels
gaan om een tocht te ondernemen van soms wel tienduizend kilome
ters, een reis die dikwijls anderhalf tot twee maanden in beslag
neemt! En wijwij merken vaak niet eens op dat een groot aantal
vogelsoorten uit onze tuin verrfwijnt. Dat dit aan ons voorbij gaat,
heeft dezelfde oorzaak als waarom de zonsverduistering ons zo te
genviel. We zijn zo gewend aan grote, spectaculaire shows, op de te
levisie en overal in het land, dat al hetgeen in de natuur gebeurt on
beduidend en saai lijkt. De natuur heeft te weinig toeters en bellen.
Zouden zonsverduistering en vogeltrek door Steven Spielberg of zelfs
door Joop van den Ende worden geregiseerd, dan zou iedereen be
slist helemaal uit z'n dak gaan!
THEO SCHILDKAMP
Europees alarmsysteem moet overstromingen voorzien
Rampzalige overstromingen, zoals hier bi} de Maas, moeten in Europees verband veel beter worden voorspeld.
JOHAN LAMORAL»
Rampzalige overstromingen zo
als die van de Maas in januari
1995 - met de massale evacua
tie van de Maasvallei - en van
de Oder in juli 1997, zullen in
de toekomst tijdig kunnen
voorspeld worden door een Eu
ropees alarmsysteem. Dat moet
de overheid in staat stellen aan
gepaste voorzorgsmaatregelen
te nemen. Althans, dat is de op
zet van het wetenschappelijk
Lisflood-informaticaproject dat
de Europese Commissie voor
de grote Europese stroombek-
kens aan het uitwerken is. De
Nederlandse partners in dit
project zijn de Vrije Universiteit
van Amsterdam en de universi
teit van Utrecht.
West-Europa is de afgelopen ja
ren geteisterd door een aantal
overstromingen die aanzienlij
ke economische gevolgen heb
ben gehad en heel wat mense
lijk leed hebben veroorzaakt.
Om dit soort rampen in de toe
komst te vermijden volstaat het
niet langer meer de hoogste
waterstand van een wassende
rivier en de daaruit volgende ri
sico's te berekenen. Men wil
ook op langere termijn over
stromingen kunnen voorspel
len en plannen voor rampenbe
heersing kunnen opstellen.
Het Lisflood-project zoekt naar
realistische simulatiemodellen
die rekening houden met alle
mogelijke parameters die bij
overstromingen een rol spelen.
Dat zijn op de eerste plaats zeer
precieze weersvoorspellingen
op lange en korte termijn, de
topografische gegevens van de
Europese stroombekkens, de
reeds bestaande waterwerken
zoals dammen, indijkingen,
sluizen en potpolders, en de
bodemtypes langs de rivieren.
Lisflood zal de nationale weers
voorspellingen van elk land co-
ordineren en evalueren aan de
hand van satellietobservaties.
Op die manier hoopt men
eventueel overstromingsgevaar
in de afzonderlijke Europese re
gio's ten minste twee weken op
voorhand te kunnen voorspel
len. Vervolgens zal men met be
hulp van de parameters de om
vang en de duur van de over
stromingen berekenen en de
plaatsen aanwijzen waar kritie
ke situaties als dijk- en dam
breuken kunnen ontstaan.
Mens en milieu
Het uiteindelijk doel van Lis
flood is een goede alarmfunctie
en schadebeheersing. Men wil
daarbij ook leren van het verle
den. Door een grondige studie
van de voorbije overstromingen
hoopt men een beter inzicht te
verkrijgen in de oorzaken en
het mechanisme van overstro
mingen. Een belangrijk element
zal ongetwijfeld een evaluatie
van de milieu-ingrepen door de
mens zijn. Zo zullen langs een
aantal rivieren de potpolders
moeten worden hersteld of
aangelegd, te strakke indijking
dient te wbrden veranderd,
bosgebieden zullen niet langer
ontgonnen mogen worden om
de voortschrijdende erosie te
gen te gaan, en op sommige
plaatsen zal men de inplanting
van woon-, landbouw- en indu
striegebieden moeten herzien.
Dat laatste is alvast een eerste
les uit de voorbije Maas- en
Oderoverstromingen. Toen
werden langs de rivieren niet
alleen de veestapel en boerde
rijen bedreigd, maar ook ener
gievoorzieningen, scheikundige
bedrijven en opslagplaatsen
met hoogtoxische risico's.
Naast de waterellende kunnen
dus ook ernstige milieucata
strofen ontstaan. Om overstro
mingen echt beter te gaan be-
heersen is dus niet alleen een
goed functionerende water
huishouding nodig, maar ook
een ander milieubeleid.
Door de complexiteit van het
probleem en de noodzakelijke
medewerking van allerlei Euro
pese partners, is een algemeen
Europees alarmsysteem als het
Lisflood-project er dan ook een
van lange adem. Lisflood maakt
deel uit van het overkoepelende
project 'Gevaren voor het Euro
pese milieu' en wordt gefinan
cierd door het Vijfde Kaderpro
gramma van de Europese Ge
meenschap.
REDACTIE AAARGOT KLOMPMAKER EN SASKIA STOELINGA 023-5
Nutteloze bestrijding aaltjes
De grond barst van het bodemleven. Sommige organismen
zoals nematoden of aaltjes, zijn ziekteverwekkend en wordd6.0(
daarom bestreden. Maar Franse onderzoekers komen tot di 6.01
verrassende conclusie dat de opbrengst van een landbouw
gewas juist toeneemt als er niet wordt gespoten tegen deze I
kleine wormpjes. De onderzoekers in Montpellier vergelekt
de groei van gierst in een pot gevuld met landbouwgrond d
al jaren lang wordt gebruikt met die in een pot met aarde vj 6.5{
een stuk braakliggend land. De plantengroei in de pot met
braakland was veel beter, ondanks dat hierin veel meer ne
matoden zaten. Hoe kan dat? De vele nematoden in het
braakland veroorzaken geen ziekten, omdat nuttige aaltjes
de pathogene (ziekteverwekkende) soortgenoten onder de
duim houden.
Hierdoor profiteert de plant van de standaardreactie op bo
demparasieten, namelijk de aanmaak van extra wortels,
waardoor de plant meer voeding kan opnemen en sneller
groeit. Alleen als de populatie aaltjes in cultuurgrond besta
uit louter ziekteverwekkers die de nieuwe wortels vernieti
gen, blijft de plantengroei achter. De wetenschappers heb
ben aangetoond dat niet het aantal aaltjes in de grond telt, f
maar de soort. Hoe meer verschillende soorten aaltjes in d(
grond, hoe kleiner de kans op ziekten., De ongestoorde ge
meenschap van nematoden zorgt zelf voor een gezond bo-
demevenwicht. Dit opent volgens de onderzoekers een
nieuw perspectief voor biologische bestrijding. Minpunt
voor de boer is wel dat de bodem eerst een of meer jaren
braak moet liggen.
Gepasteuriseerde mest
Door koeienmest te pasteuriseren gaan de ziekteverwekker9.29
dood en is het veilig om de mest over het land te spreiden.
Dat blijkt uit een experiment van onderzoekers van het An
rikaanse ministerie van landbouw in Beltsville, Maryland. D.00
mengden gebluste kalk, as uit steenkoolcentrales en gipsal D.31
met de mest.
Als kalk of gips in aanraking komen met mest ontstaat een 1
chemische reactie. Die levert warmte op, ammoniak en eei
zuur milieu dat de ziekteverwekkers, zoals de giftige E-coli
acteriën, doodt. Het eindproduct is niet alleen vrij van ziek
tekiemen, maar tevens reukloos. Door dë pasteurisatie woi
de fosfor uit de mest niet omgezet in het milieuvervuilend*
fosfaat, maar in een vorm die minder makkelijk doorlekt
naar het grondwater. De fosfor kan nog verder worden ge
neutraliseerd door toevoeging van aluin uit afvalwater aan
het mengsel. Er is ook geëxperimenteerd met een mix van
havenslib en kippenmest. Door deze cocktail te pasteurise
ren ontstaat een vruchtbare compost die bijvoorbeeld als
toplaag kan worden aangebracht op gesaneerde bodems.
6.3(
8.0C
8.28
8.57
Koraal geeft rood licht
Russische wetenschappers hebben nieuwe kleurstoffen on--
dekt in koralen in de Indische Oceaan. Dé gevonden oplicl
tende eivVitten zijn belangrijk gereedschap bij de studie va
levende cellen. De vondst wordt gemeld in Nature Biotech'-34
nology van oktober. Tot nu toe waren alleen in diersoortei
zoals kwallen en zeeveren (op een veer lijkende koraaldie-
ren), fluorescerende eiwitten gevonden. De Russen troffen
echter zes lichtgevende eiwitten aan in koraalriffen. Bijzon
der is een eiwit dat een rode gloed geeft, een eigenschap d
nog nooit eerder is gevonden bij eiwitten. Alle bekende ei\
ten zenden blauw, groen en geel licht uit. De nieuwe eiwit
kunnen door celbiologen onder meer worden gebruikt om
de moleculaire opbouw van levende cellen verder te ontra
len. De koraaleiwitten worden hierbij als een verklikker ge
bruikt. Zo is dankzij oplichting van de koraaleiwitten te zie
aan welke eiwitten ze zich binden in een cel.
!.02
.45
PETER DE JAEGER
Het gaat slecht met moerasvogels
als wouwaapje en snor. Volgens on
derzoekers is in ons land niet meer
moeras nodig, maar dienen bestaan
de gebieden met elkaar te worden
verbonden. Ook kan een ander wa
terbeheer de levensvatbaarheid ver
hogen.
Van de zeventien moerasvogels
staan er inmiddels dertien op de ro
de lijst, dat wil zeggen dat hun
voortbestaan wordt bedreigd. In op
dracht van de Vogelbescherming
keek het Wageningse Instituut voor
Bos en Natuurbeheer naar mogelij
ke oplossingen om verdere achter
uitgang te keren.
De lepelaar en de purperreiger heb-'
ben veel oppervlakte nodig. Daarom
vallen die als eerste af. De grote ka-
rekiet en de roerdomp hebben het
eveneens moeilijk, omdat die speci
fieke eisen aan hun leefgebied stel
len. Zo zweren deze moerasbewo
ners bij jong waterriet. Dat sneuvelt
echter in toenemende mate door het
proces van verlanding. „De achter
uitgang van de moerasvogels komt
dus door te weinig opjjervlakte
moeras en door slecht onderhoud
van wat er nog over is," zo vat on
derzoeker Ruud Foppen de situatie
bondig samen.
Op dit moment is er nog ongeveer
honderdduizend hectare moeras in
ons land. De belangrijkste natte ge
bieden zijn de Weerribben/De Wie
den in Overijssel, de Oostvaarders-
plassen in Flevoland en de Utrecht
se Vechtplassen. „Het mooiste zou
Tot onze spijt is afgelopen zaterdag de puzzel van vrijdag afgedrukt. Hierbij alsnog het kruiswoordraadsel van zaterdag.
U Z Z E L
Kruiswoordraadsel
HORIZONTAAL: 1. Geladen atoom; 5. bejaard; 7. giststof; 10. voorzetsel;
12. familielid; 14. bevel; 15. deel v.e. vuurwapen; 17. dwergbuffel,
19. dierengeluid; 20. geliefde van Zeus; 21. smeermiddel; 23. god v.d. liefde;
25. voorzetsel; 26. kloosterlinge; 28. persoonlijk vnw.; 31. aanschaffen;
33. in orde; 34. achterzijde.
VERTICAAL: 2. Voegwoord; 3. landtong; 4. hoofd v.e. moskee; 5. gewicht;
6. grondtoon; 8. min of meer bolvormig; 9. balspel; 11rivier in Italië; 11op
elkaar; 13. strelen; 14. Japans bordspel; 16. Japanse gordelband; 18. gevangenis;
22. deel v.e. bureau; 24. voorzetsel; 27. verrijkte zuurstof; 29. een zekere;
30. Europeaan; 31. persoonlijk vnw.; 32. thans.
Oplossing van vrijdag en zaterdag:
Horizontaal: 1. Oder; 4. ophef; 7. rijkaard; 8. eik; 9. bal; 10. demonie; 12. moliere.
Verticaal: 2. Diva; 3. roedel; 4. ouderdom; 5. hark; 6. fikken; 9. bede; 11. mol.
zijn om naast deze kerngebieden
nog enkele andere grote moerassen
aan te leggen. Maar dan spreek je
over enkele tienduizenden hectare
nieuw moeras. Gezien de schaarse
ruimte is dat niet reëel. Daarom kie
zen we voor de aanleg van natte as
sen die de grote kernmoerassen ver
binden met die in de rest van het
Als voorbeeld noemt Foppen de
verbinding van de Oostvaarders-
plassen met het Land van
Saeftinghe in Zeeuws Vlaanderen
via een corridor door Zuid-Holland.
Een andere 'slimme plek' is de ont
wikkeling van moeras in de Gelder
se riviergebieden om oostelijk Ne
derland erbij te betrekken. Door
aansluiting op deze versnipperde
gebieden ontstaan er oppervlakten
van elk vijf a tienduizend hectare,
groot genoeg voor in standhouding
van zogenoemde sleutelpopulaties.
„Een sleutelpopulatie is zo groot dat
de kans op uitsterven van die soort
klein is. De omvang van die popula
tie is voor elke vogel uiteraard an
ders. Uitgaande van een duurzame,
stabiele situatie komen we op die
manier tot tien sleutelpopulatiege-
bieden", aldus Foppen.
Deze ruimtelijke benadering is vol
gens Foppen kansrijk, omdat die he
lemaal past binnen de koqrs die de
overheid heeft uitgezet in haar Na
tuurbeleidsplan en de bijbehorende
Ecologische Hoofdstructuur. Maar
met de aanleg van een netwerk al
leen zijn de moerasvogels nog niet
gered. Andere voorwaarde is dat de
kwaliteit van het milieu wordt gega
randeerd. Dat is vooral een kwestie
van peilbeheer. Nu wordt in het be
lang van de landbouw het waterpeil
's zomers hoog gehouden en 's win
ters laag. Het natuurlijk leven in een
moeras is juist gebaat bij het omge-
Een zeldzaam geworden purperreigernest in het rietmoeras van het gebied
(Z-H). Vier kuikens die nog maar net uit het ei zijn gekropen. Het vijfde zit
keerde: dus hoog water in de winter
en laag in de zomer. Dat is vooral
nodig om de moerasvegetatie conti
nu te laten verjongen. Jong waterriet
is onmisbaar voor veel moerasvo
gels. „Een onafhankelijk watersys
teem is een oplossing, maar een der
gelijk beheer is alleen bij moerassen
van een bepaalde omvang renda
bel". zegt Foppen.
Voor de kleinere moerassen biedt
een actief natuurbeheer uitkomst
om waterriet een kans te geven. Als
de natuur ongestoord haar gang mag
gaan wordt het riet verdrongen door
grassen die gedijen op drogere
grond. Op den duur komen er wil
gen en ontstaat een dicht struweel
'De Zouwe boezem' in Me
nog in het ei. fo\
dat uiteindelijk overgaat in
ming. Foppen: „Om verboss
de rietoevers te voorkomen
het riet regelmatig wórden g
of afgebrand. Dat kost wel v
maar als het niet gebeurt ve
langzaam de moerasvogels
landschap."
ADI
•fWTh
greei
sentii
Dl
WÊÊÊm
mm
Cryptogram
Horizontaal: 1. Goed vervuild (4); 4. Jacht
op een toneelstuk (5); 7. Eén van de twaalf
die meer ongelukken veroorzaken (7);
8. Hond die in brand staat (3); 9. Drink maar
flink, want het is een hele sjouw! (3);
10 Broodje militair (7); 12. Kostuumstof ter
verzending (7).
Verticaal: 2. Foefje waarin een wagen
hoorbaar wordt (4); 3. Hiermee is een
aanstaande moeder nog niet uitgeteld (6);
4. Opgewonden figuur aan het hoofd van
de kudde (8); 5. Van drank heeft mijn
kameraad geen lucht gekregen (4);
6. Danspartij in een varkenshok van metaal
(6); 9. Geen prettig kledingstuk om in te
staan (4); 11Betalingsbevel in de haven (3).
Oplossing van dinsdag:
glas-slaag-Afslag
sier-serie-Reisje
stek-steek-Rekest
veen zeven Evenzo
erts-stere-Sedert
leer-teler-Teller
paar-apart-Aftrap
meer-treem-Temmer
niet-trein-lntern
pret-troep-Export
Gevraagd woord: ARRESTATIE
