Navigator voor hersenchirurg
Arbeid
Gezondheid
vanuit de receptie
Alzheimer bezien
MAANDAG 27 SEPTEMBER 1999
Iedereen weet dat de kansen
vooreen psychiatrische pa
tiënt om terug te kunnen
keren in het arbeidsproces
gering zijn. Arbeid en ande
re zinvolle dagactiviteiten
spelen een belangrijke rol
bij het proces van rehabili
tatie en reïntegratie, zoals
het in het jargon heet. Maar
slechts elf procent van de
ps)'chiatrische patiënten die
in Haarlem dagactiviteiten
centra bezoeken beschikken
over een activiteit waaraan
zij eigenwaarde kunnen
ontlenen of waarmee zij
geld verdienen.
Dat is weinig. De sociale
werkplaatsen zijn bedoeld
om mensen met handicaps
werk te verschaften of de ge
legenheid te bieden op
nieuw ervaring op te doen
in het arbeidsproces. De af
gelopen jaren zijn ze op de
commerciële toer. Bij dit
proces van marktiuerking
kunnen ze geen mensen ge
bruiken die zich soms
vreemd gedragen, of af en
toe uitvallen omdat zij
overmand worden door
hallucinaties of angsten en
dus te weinig productie le
veren. Het lukt daarom bij
na nooit iemand met een
psychiatrische stoornis aan
te melden voor een werker
varingplaats.
Een paar jaar geleden was
ik in Chicago (in Amerika)
op bezoek bij een clubhuis
dat door (ex) psychiatrische
patiënten werd gedreven en
het was opvallend hoe be
langrijk werk werd gevon
den. Alsof de mate van ge
nezingen reïntegratie aan
het hebben van een baan
kon worden afgelezen -
misschien is dat ook wel zo
Eén van de medewerkers
was aangesteld om banen te
zoeken en de plaatselijke
bedrijven er toe te brengen
om de clubhuisleden in
dienst te nemen. Er werden
met de bedrijven afspraken
gemaakt voor het geval ie
mand eens zou ontsporen of
een keer niet kwam opda
gen, de bedrijfsleider wist
zodoende precies waar hij
op kon rekenen, als hij een
clubhuislid aannam. Hij
kreeg zelfs de garantie dat
er altijd iemand kwam wer
ken - al was het de baan
tjeszoeker zelf -, als een vas
te kracht onverwacht weg
bleef. De clubhuisleden zelf
waren niet kieskeurig en
namen van alles aan. Ar
beid is arbeid.
Ik zag mensen in super
markten klanten helpen
met het inpakken van hun
boodschappen. Het werd
niet alleen getolereerd,
maar ook beloond, per
klant op zijn minst een dol
lar. In Amerika kan veel.
Zou men in Haarlem, bij de
grootste kruidenier ook zo
tolerant zijn? Het vinden
van werk neemt inmiddels
ook bij ons een belangrijke
plaats in bij de behande
ling. Maar het is nog niet
zover dat er, zoals in het
clubhuis in Chicago, en
thousiast geklapt en ge
juicht kan worden omdat
een bezoeker van het dagac
tiviteitencentrum een vaste
aanstelling bij een grote su
permarkt heeft gekregen.
Want psychiatrische patiën
ten slagen er - ondanks de
krapte op de arbeidsmarkt
- zelden in een baan te vin
den.
Daarom zijn de laatste ja
ren voor en door psychiatri
sche patiënten een aantal
succesvolle initiatieven ont
wikkeld: een vrienden
dienst, een artotheek, een
fietsenmakerij en werk
plaats voor houtbewerking.
Een restaurant en bureau
voor officemanagement zijn
nog op til. Dit is nog niet al
les, want er komt steun uit
onverwachte hoek. Sinds 1
januari 1998 is er de nieuwe
wet sociale werkvoorzie
ning, die de gemeenten een
hoop mogelijkheden geeft
om voor zoveel mogelijk
burgers - zonodig onder
aangepaste omstandighe
den - arbeidplaatsen te or
ganiseren, in de gewone
mensen wereld. En wat heel
belangrijk is: de wethouder
heeft er ondanks de in Ne
derland onvermijdelijk gro
te mate van regelgeving zin
in. Mooi zo.
WOUTER VAN EWUK, psychiater
dwongen bleef Diny's contact
met bewoners, bezoekers en
personeel vaak maar beperkt
tot een paar zinnen. Maar veel
taferelen die zich in de hal van
Stadzicht afspeelden, maakten
een onuitwisbare indruk op
haar. De verdrietige dochter die
haar weerspannige moeder
komt brengen, de oude man
die in een helder moment be
seft waar hij is en weg wil, de
echtgenote die haar man be
zoekt, maar niet wordt her
kend... Diny's gedichten en kor
te verhalen schetsen hoe het is
om met Alzheimer te leven.
Diny zag hoe moeilijk het was
voor kinderen om een ouder
weg te brengen. „Voor hun idee
is het altijd te vroeg. Kinderen
houden daar ook nog lang een
schuldgevoel over." Voor de
menterenden zelf is de begin
periode het moeilijkste. „Dan
hebben mensen af en toe nog
goeie momenten. Die wan
hoop, als ze weten dat ze het
hebben..."
Later komt de voor familie pijn
lijke tijd dat de patiënt hen niet
meer herkent. „Ze gaan hele
maal terug in de tijd. Al onze
nog goede bewoners waren een
keer opgehaald voor een feest
avond. Maar één mevrouw was
helemaal panisch: als ze niet op
tijd thuis zou zijn, zou haar va
der haar slaan. Uiteindelijk
hebben ze haar naar boven ge
bracht: ze kon niet van de
avond genieten."
Diny heeft haar eigen moeder,
die niet dementeerde, voor een
tijdelijk verblijf naar een ver
pleeghuis moeten brengen.
„Mijn moeder, die daar met
drie anderen op een zaaltje
sliep, zei: dit is mijn hoekje. En
daar lagen dan alleen een boek
en een bril... Er is een tijd van
verzamelen. Spullen, kennis,
ervaringen. En dan komt er een
tijd van steeds maar afstaan."
De aftakeling komt terug in elk
gedicht en verhaal in Diny's
boek. Als een ontluisterend
proces, maar tegelijk ook als
een laatste levensfase waarin
mensen gewoon omringd moe
ten worden met warmte en res
pect. „Mensen worden weer als
kindei en. Een kind dat goed is
verschoond en gevoed, is geluk
kig. Lekker eten en drinken zijn
heel belangrijk. Wij hadden
soms 'binnenfeesten'. Dan
stonden er parasols en kregen
mensen ijs, een borreltje, ge
bakjes. Dat was féést. Ze dach
ten dan echt dat ze op een ter
rasje zaten."
Er wordt in zo'n huis ook veel
gelachen. „Dat moet ook wel,
anders zouden de zusters er
onderdoor gaan. Mensen kun
nen zo geestig zijn." Ze vertelt
over een oude professor die ge
regeld langs haar balie kwam
om uit Shakespeare te declame
ren. En een andere oude heer,
die steevast met aan elke arm
een hoogbejaarde vriendin naar
beneden kwam om 'de wijde
wereld in te trekken'.
Een aantal keren las Diny ge
dichten voor op familieavon
den in Stadzicht. „Mensen wer
den erdoor geraakt en vonden
dat ik ze moest uitgeven." De
bundel heeft lang bij uitgeverij
Merweboek op de plank gele
gen, voor het tot drukken
kwam: het is al weer twaalf jaar
geleden dat Diny afscheid nam
van Stadzicht. Maar ze is tevre
den. „Er is veel geschreven over
Alzheimer, maar zoiets als dit,
een beschrijving van wat de
ziekte emotioneel betekent
voor mensen, nog nauwelijks.
Daar gaat het mij om: dat ande
ren hier iets in herkennen en er
misschien troost uit putten."
(Diny Beijersbergen, 'Vergeten
tijd', verhalen en gedichten
over dementie. Uitgeverij Mer
weboek, 14,90 gulden)
Uien en peterselie hebben een
groot effect op de botvorming
bij ratten, meldt het blad Na
ture. Osteoporose of botont-
kalking veroorzaakt bij oudere
mensen veel heup- en been
fracturen, vooral bij vrouwen.
Een onderzoeksgroep uit het
Zwitserse Bem heeft gekeken
naar het effect van groenten
en kruiden op de botsamen-
stelling van ratten. Bij manne
lijke ratten steeg de beenmas
sa van de botten met bijna
een vijfde, nadat ze vier weken
lang elke dag een gram ui ge
voerd kregen. Hetzelfde effect
trad op na dagelijkse inname
van een mengsel van 500 mil
ligram sla, tomaten, komkom
mer, uien, knoflook en peter
selie. Voornaamste bijdragen
kwamen van de peterselie en
knoflook. Sojabonen hebben
Sigaren roken
k e
geen gevolg voor de botsa-
menstelling. Opmerkelijk is
verder dat er geen meetbare
bijdrage was van melkpoedi
dat rijk is aan calcium, de
voornaamste bouwstof van
beenderen. Bij vrouwelijke
ratten op leeftijd is het posit
effect van uien en peterselie
nog groter. De botdichtheid
werd zelfs tot een kwart hog
De groenten en kruiden beïi
vloeden de aanmaak van de
twee belangrijkste bouwstof
fen alendronaat en calcitoni
ne. „Als het effect van groen
ten ook bij mensen opgaat,
betekent dat een aangepast
dieet een snellere en veel
goedkopere manier is tegen de
botontkalking dan de bestat i
de behandeling", aldus on- elc
derzoeker Roman Mühlbau de
Regelmatig sigaren roken verhoogt de kans op kanker, hart- e ns(
vaatziekten en chronische longaandoeningen, zo blijkt uit An l
rikaans onderzoek. In vergelijldng met niet-rokers blijken si- ,0^
garenrokers 27 procent meer kans te hebben op hart- en vaat ,0^
ziekten en 45 procent meer kans op longaandoeningen. Ook j,
pen sigarenrokers een tweemaal zo grote kans op kanker aan a
het ademhalingsstelsel. Wanneer naast sigaren roken ook alc s
hol wordt gedronken neemt de kans op keelkanker toe met 5( w
procent. Volgens de onderzoekers vormen sigaren roken geei ,st(
alternatief voor het roken van sigaretten.
kei
P u z z
■MHHi
H
Kruiswoord-min-een
Niet het gevraagde woord invullen, maar een woord dat bestaat uit de letters van het gevraagde
woord in dezelfde volgorde min 1 letter. (B.v. Omschrijving "dierenverblijf". Antwoord zou zijn
"stal", maar ingevuld moet worden "sta"of "tal". Welke van die twee het moet worden, moet
blijken uit de kruisende woorden.)
Horizontaal: 1. Dwingeland; 4. luister; 7. belastingdienst; 9. bloeimaand; 10. pas; 11. kinbaardje;
13. wandpilaster; 14. herrie; 17. mannelijk dier; 18. takje; 19. trottoir; 21. met elkaar; 24. paar;
26. insect; 27. grondsoort; 28. gymnastiektoestel; 30. metselspecie; 32. feestmaaltijd; 33. visbeen.
Verticaal: 1. Alarmtoestel; 2. graanafval; 3. niemendal; 4. bietensnijsel; 5. zangstem; 6. deel v.e.
bruidsjapon; 8. schoudermantel; 11. ruimtelijk; 12. ogenblik; 13. streling; 15. straathandelaar;
16. handvatsel; 17. legerleiding; 19. kuststrook; 20. huid; 22. omslag; 23. kwast in het hout;
25. roofvogel; 27. Engelse titel; 28. roofdier; 30. snijwerktuig; 31. glansverf.
Oplossing van zaterdag:
Horizontaal: 1 Ion; 5. oud; 7 ferment; 10. op; 12. oma; 14. ga; 15. loop; 17. anoa; 19. be; 20. lo;
21. olie; 23. Eros; 25. na; 26. non; 28. me; 31. inkopen; 33. oke; 34. rug.
Verticaal: 2. Of; 3. nes; 4. imam; 5. ons; 6. ut; 8. bolrond; 9. kaatsen; 11. Po; 12. opeen;
13. aaien; 14. go; 16. obi; 18. nor; 22. la; 24. om, 27. ozon; 29. ene; 30. Ier; 31. ik; 32. nu.
HEINZ
t-K H-E-0 E-E-A/ H-E-Z-F-S-T-
3-A-L-L-A-P.E &-E-S-C-H-Z.E-V-E-N,
U-E-t.W-Z AA-O-E-T J.E HOJZ-E-N..
Test jeugdsuikerziekte
Medische wetenschappers
van het Sophia Kinderzieken
huis en de Erasmus Universi
teit Rotterdam hebben een
betrouwbare bloedtest ont
wikkeld om vroegtijdig jeugd
suikerziekte op te sproren.
Daarmee kan met vijftig pro
cent zekerheid het ontstaan
van de ziekte worden voor
speld. Vroeger kon jeugdsui
kerziekte alleen vroegtijdig
worden opgespoord bij fami
lieleden van patiënten met de
ziekte. De test meet de con
centratie van de zogeheten ei
landjesantistoffen in het
bloed. Uit de toepassing van
de test op proefpersonen
blijkt dat vier op de vijf patiën
ten met jeugddiabetes de ei
landjesantistoffen in het bloed
heb*ben voordat de ziekte be
gint. De onderzoekers stelden
ook vast dat deze antistoffen
alleen bij jeugdsuikerziekte
voorkomen en niet bij andere
ziekten. De aanwezigheid van
de antistoffen in het bloed
duidt erop dat de cellen die
insuline aanmaken door het
afweersysteem worden afge
broken. Daardoor ontstaat
jeugddiabetes. De symptome
worden pas zichtbaar als mee
dan 80 procent van de insuli-
necellen is afgebroken. Naast
de antistoffentest gebruiken
de onderzoekers een DNA-te
om de vatbaarheid voor
jeugdsuikerziekte aan te to
nen. Met de combinatie van
beide testen kunnen de on
derszoekers voorspellen of ie
mand tot de ongeveer halve
procent van de bevolking be
hoort waarbij zich de ziekte
ontwikkelt.
Preventie suikerziekte
Het aantal mensen met sui
kerziekte is de afgelopen jaren
sterk gestegen. De helft van al
le patiënten met suikerziekte
weet niet dat ze deze ziekte
hebben. De kans op suiker
ziekte kan worden verkleind
door meer te bewegen en
overgewicht terug te dringen.
Dit concludeert de epidemio-
loge Caroline Baan in haar
proefschrift 'Cardiovasculaire
consequenties van diabetes
mellitus' waarop ze vorige
week is gepromoveerd aan de
Erasmus Universiteit Rotter
dam. Suikerziekte, diabetes
mellitus, is een chronische
ziekte, waarbij het suikerge
halte in het bloed grote
schommelingen kan vertonen.
Een diabetespatiënt loopt een
verhoogd risico op het krijgen
van complicaties zoals blind
heid, nieraandoeningen en
hart- en vaatziekten. In Ne
derland wordt momenteel ees'
dikke kwart miljoen mensen
voor deze ziekte behandeld,
maar een ongeveer even grol
groep mensen weet niet dat 2
de ziekte onder de leden heb
ben. Caroline Baan heeft een^
vragenlijst ontwikkeld waar-
mee de huisarts op eenvoudi"e
effect berekend van voor
zorgsmaatregelen om suikert
ziekte te voorkomen. Twee b str;
langrijke risicofactoren zijn
gebrek aan lichaamsbewegin str
en overgewicht. Aandacht
voor meer bewegen zou vol
gens haar het aantal nieuwe
gevallen van suikerziekte me ;tr
22 procent kunnen verlagen
Het aanpakken van overge
wicht levert maar liefst een
vermindering van 68 procen
op.
MARUKE NUBOER
Vorige week dinsdag was het
Wereld Alzheimerdag. Een op
de vijf Nederlandse hoogbejaar
den lijdt aan deze ongeneeslijke
vorm van dementie, waarbij de
hersencellen verschrompelen
en de patiënt langzaam al zijn
kennis en vaardigheden kwijt
raakt. De pas verschenen bun
del 'Vergeten tijd' van Diny
Beijersbergen beschrijft op ont
roerende wijze wat dit aftake
lingsproces betekent voor de
betrokkenen.
Diny Beijersbergen was jaren
lang receptioniste/telefoniste
bij Stadzicht, een huis voor de
menterende bejaarden in de
Rotterdamse wijk Overschie.
Vanuit haar glazen hokje in de
hal was ze getuige van hartbre
kende, maar soms ook komi
sche situaties. Die indrukken
legde ze vast in 'Vergeten tijd'.
Ze werkt al lang niet meer in
Stadzicht, maar praat over die
periode alsof ze hem gisteren
afsloot. „Op de receptie ben je
de spin in het web. Het kon er
ontzettend hectisch zijn." Tele
foontjes, verzoeken om perso
neel op te piepen, meldingen
van brand of technische storin
gen, nieuwe opnamen: alles
kwam bij haar binnen. Noodge
Diny Beijersbergen: „Daar gaat het mij om: dat anderen hier iets in her
kennen en er misschien troost uit putten." foto cpd jaaprozema
Opereren in de hersenen vraagt
een grote mate van precisie. De
neurochirurg moet vooraf zo
goed mogelijk weten waar hij
wil opereren en hoe hij daar het
makkelijkste kan komen zonder
onnodige schade aan te rich
ten. De neuronavigator is daar
bij een belangrijk hulpmiddel.
Deze 'routeplanner' helpt de
chirurg zijn weg te zoeken in de
hersenen van de patiënt.
Zoemend beweegt de robotarm
boven de tafel en stopt boven
de schedel waar zich diep in de
hersenen een tumor bevindt.
De chirurg heeft de vorige dag
aan de hand van MRI-beelden
bepaald dat dit de beste plek is
om de schedel van de patiënt
binnen te gaan en de tumor te
verwijderen.
Door de microscoop in de ro
botarm kijkt hij naar de schedel
waar hij met de boor een 'bot-
lapje' wil verwijderen. Tegelijk
ziet hij in stippellijntjes de con
touren van de eronder liggende
tumor, zodat hij weet hoe groot
hij de opening moet maken.
Ook beschikt hij over informa
tie hoe diep de tumor zit en wat
de exacte vorm is van het ge
zwel.
Tijdens de operatie kan hij
steeds nieuwe 'plakjes' van de
tumor oproepen, om te weten
hoe diep hij zit en hoeveel tu
morweefsel hij nog moet ver
wijderen. De chirurg krijgt al
deze informatie via de compu
ter zonder dat hij zijn ogen van
de patiënt hoeft af te wenden.
Dit systeem, de 'neuronaviga
tor', maakt het mogelijk met
grote precisie in de hersenen te
opereren.
Arts-onderzoeker Peter Willems
van het Universitair Medisch
Centrum Utrecht doet onder
zoek naar de voor- en nadelen
van de 'neuronavigator'. Voor
de patiënt heeft het grote voor
delen, meent hij. De arts kan
nauwkeuriger werken. Hij kan
nu vaak volstaan met een klei
ner gat in de schedel en loopt
minder kans op schade aan an
der hersenweefsel. Hierdoor
neemt het risico op complica
ties af en herstelt de patiënt
sneller.
Daarnaast is deze manier van
werken minder ingrijpend voor
de patiënt.Als heel precies
aan de hand van foto's moest
worden geopereerd, dan kreeg
de patiënt tot voor kort een
groot frame op z'n hoofd ge
schroefd. Dat was nodig voor
de arts om de coördinaten te
bepalen en uit te rekenen waar
hij naar binnen moet. Voor pa
tiënten was dit zeer vervelend
en pijnlijk."
Met dit frame moest de patiënt
ook de MRI of CT-scan in voor
het maken van opnamen van
de hersenen. „Een zeer benau-
(links) en arts-onderzoeker Peter Willems zien veel voordelen aan het
foto gpd jaap herschel
Klinisch fysicus Christiaan van Swol
gebruik van de 'neuronavigator'.
wende ervaring." Met dat frame
liep de patiënt rond tot na de
operatie. Nu kan worden vol
staan met stickertjes op het
hoofd om de positie te bepalen.
Is een grote mate van nauwkeu
righeid nodig, dan gebruikt de
chirurg schroefjes die hij in de
schedel vastzet. Dat gebeurt
onder plaatselijke verdoving.
De patiënt heeft daar weinig
last van.
De chirurg kiest voor schroefjes
als hij bijvoorbeeld hele kleine
tumoren wil verwijderen. Bij
het gebruik van stickertjes kan
een afwijking ontstaan van on
geveer 5 millimeter. Dat kan bij
kleine tumoren al te veel zijn,
waardoor de chirurg net zijn
doel mist.
Voor de arts is de 'routeplan
ner' voor de hersenen een be
langrijk hulpmiddel. In bepaal
de situaties is het volgens Wil
lems mogelijk ingrepen te doen
waar de chinirg zonder naviga
tor vanaf zou zien, omdat het
risico op hersenschade voor de
patiënt te groot zou zijn.
De arts is nu ook beter in staat
om vooraf de operatie te plan
nen. „Eerder deed hij dat aan
de hand van foto's. Op basis
van zijn ervaring maakte hij
voor zichzelf een voorstelling
van de omvang van de tumor
en koos de beste plek voor het
gat in de schedel. Nu helpt de
navigator daarbij. Met behulp
van de MRI-beelden en de be
werking door de computer
krijgt de chirurg een driedimen
sionaal beeld van de tumor en
kan het gezwel rustig van alle
kanten bekijken. Met die extra
informatie kan hij de beste plek
bepalen om naar binnen te
gaan, zodat hij snel en precies
kan werken."
Volgens klinisch fysicus Christi
aan van Swol kleven er aan het
systeem nog wel enkele nade
len. Zo werkt de chirurg tijdens
de operatie met MRI-beelden
van een dag oud. „Er kunnen
tijdens de operatie veranderin
gen in de structuur van de her
senen optreden. Zo verandert
de druk in het hoofd als je er
een gat inmaakt of doordat her-
senvocht tijdens de operatie
wegloopt. Dit zorgt voor een
bepaalde onnauwkeurigheid."
Om ook tijdens de operatie ver
zekerd te zijn van verse beelden
zou de patiënt liggend in een
MRI of CT-scan geopereerd
moeten worden. Volgens Wil
lems is dit uiterst kostbaar. Bo
vendien is het lastig opereren
voor de neurochirurg. Enkele
onderzoekers werken aan een
computermodel om te kunnen
voorspellen hoe de hersenen
veranderen als het vocht uit een
van de hersenkamers wegloopt.
Maar de ontwikkeling hiervan
bevindt zich nog in het begin
stadium.
Zolang voor dit probleem nog
geen oplossing is gevonden, zal
de chirurg nooit blindvaren op
de navigator. „Hij zal altijd in
eerste instantie uitgaan van wat
hij ziet en weet en de informa
tie uit de computer als extra
hulpmiddel gebruiken." Omdat
de meeste tumoren al snel een
doorsnee van 2 tot 3 centimeter
hebben, is een afwijking van
een halve centimeter „meestal
aanvaardbaar", stelt Willems.
Nieuwe toepassingen voor de
neuronavigator liggen in het
verschiet. Zo is het volgens Van
Swol technisch mogelijk om de
robotarm zelf een stukje uit een
tumor te laten halen voor on
derzoek. De chirurg hoeft dan
alleen nog maar een opening in
de schedel te maken. De robot
kan dit waarschijnlijk beter -
zonder schokken - dan de mens
zelf. Maar juridisch zitten hier
nogal wat haken en ogen aan.
Want wie is er uiteindelijk aan
sprakelijk als er iets misgaat: de
robot of de dokter?
Botontkalking
Uien en peterselie stimuleren de groei van de botmassa bij ratten^ei
foto aro ;t
