Dieven en bedriegers
Miskend talent
ren op achterstand
V
Leuk, wiskunde
„Wie denkt dat aan universiteiten alleen
hoogvliegers werken, vergist zich. Bij sommi
gen is de creatieve bron al na (of tijdens) het
schrijven van het proefschrift opgedroogd en
rest alleen de honger naar andermans elegant
geformuleerde woorden."
Journalist Frank van Kolfschooten, die on
derzoek deed naar gevallen van fraude en pla
giaat in de Nederlandse wetenschap, wond er
geen doekjes om. In zijn boek Valse vooruit
gang (1993) noteerde hij een aantal opmerke
lijke en soms hilarische gevallen van bedrog
en fraude. Van hoogleraren die zonder bron
vermelding grote delen van andermans werk
overpennen, medewerkers die zonder blikken
of blozen resultaten van proeven vervalsen,
tot onderzoekers die hun schitterde onder
zoeksuitkomsten uit hun duim zuigen.
Als een bedrieger publiekelijk wordt ontmas
kerd zijn de gevolgen meestal groot. Universi
teiten willen geen smet op hun blazoen. Zo
moest professor Buck van de Technische
Universiteit Eindhoven, die in 1990 op de te
levisie beweerde een nieuwe methode te heb
ben ontdekt in de strijd tegen het aids-virus,
het veld ruimen nadat bleek dat hij had ge
sjoemeld met zijn onderzoeksresultaten. De
Leidse professor Diekstra verloor in 1996 zijn
baan na een stroom van beschuldigingen van
plagiaat in weekblad Vrij Nederland.
Diefstal van andermans werk is in de we
tenschap niet zo moeilijk. Als een onderzoe
ker zijn vondsten wil publiceren in een we
tenschappelijk tijdschrift, wordt zijn artikel
door de redactie eerst aangeboden aan een of
meer proeflezers (referees), deskundigen die
het werk beoordelen. Malafide proeflezers
kunnen met de vondsten van de onderzoeker
aan de haal gaan, nog voordat deze tot publi-
Professor René Diekstra: positie aan Leidse
universiteit verloren na beschuldigingen van
foto* archief
catie komt. Hiertegen kan de benadeelde wei
nig doen, omdat diefstal vaak lastig te bewij-
zen is. Maar een proeflezer kan ook fraude of
plagiaat ontdekken en zo als controlepost
fungeren.
Het zonder bronvermelding overnemen van
andermans stukken, gedachten en redenerin
gen is ook betrekkelijk simpel. Maar als het
plagiaat omvangrijk is, valt de plagiator
meestal door de mand.
Sjoemelen met onderzoeksuitkomsten
komt vrijwel altijd aan het licht, vooral in de
bètawetenschappen. De natuur duldt nu een
maal geen bedrog. Als de proef ooit nog eens
wordt herhaald, blijkt onherroepelijk de eer
dere leugen.
Onduidelijk is hoe vaak wetenschappelijk
wangedrag voorkomt. Harde gegevens ont
breken. Immers: geen enkele universiteit, on
derzoeksinstelling of vakgroep loopt graag te
koop met frauderende medewerkers die een
smet werpen op het eigen vakgebied. Van
Kolfschooten haalt in zijn boek 69 gevallen
van bedrog.
Universiteitsbesturen weten ook niet goed
hoe ze in zo'n geval moeten handelen, getui
ge de krampachtige wijze waarop het college
van bestuur van de Leidse universiteit zich in
1996 ontdeed van haar hoogleraar psycholo
gie, René Diekstra. Deze had zich schuldig ge
maakt aan het overschrijven van andermans
teksten in enkele van zijn zelfhulpboeken.
Plagiaat is geen ontslaggrond voor een amb
tenaar. Onder druk van de universiteit, die
een onderzoekscommissie van twee hoogle
raren had gezet op de aanhoudende beschul
digingen in de media, nam Diekstra zelf ont
slag. Zijn carrière was ten einde, zonder dat er
een rechter aan te pas kwam.
In arbeidsovereenkomsten van universitei
ten zijn geen bepalingen opgenomen over
wetenschappelijk wangedrag van personeel
en mogelijke sancties daarop. Ook ontbreken
regels als het gaat om titels die door bedrog
verkregen zijn. Een frauderende doctorandus
of doctor raakt zijn titel niet meer kwijt.
Veel hebben de universiteiten niet geleerd
van alle commotieNog steeds is er in Neder
land geen instantie waartoe benadeelden zich
kunnen wenden met klachten over weten
schappelijk bedrog. Na Buck en Diekstra zijn
de universiteiten snel weer overgegaan tot de
orde van de dag.
CAROLINE VAN OVERBEEKE
Iden
lijke
n de
5
ofd-
:ent.
t re-
121
197
ïees-
Al-
r, zo
lp in
ïees- 1
iibos
ook
voor
j
Ubli-
met I
rum) 1
in de
on-
Doh-
antal 1
2t U
kwe-
i
her-
pm-
E ni-
pers
nees-
CAO
n het
rde
naar
ge-
roek-
nder
zich
de
ordat
jinig
or de
[eert
t, ge-
hags
aken.
jaar
beta-
chrij-
ten-
ns al-
De wetenschap is een mannenwereld waarin de vrouw een eenzame positie inneemt. Op de foto ethica He-
leen Dupuis temidden van haar Leidse collega's. foto archief
meent Portegijs. Zoals de kwestie
van deeltijd. Bij benoemingen
wordt gekeken naar het aantal
publicaties dat een wetenschap
per op zijn of haar naam heeft
staan. Daarnaast telt het aantal
bijgewoonde congressen in het
buitenland mee. Wie in deeltijd
werkt, scoort doorgaans lager. En
het zijn meestal vrouwen die
minder uren werken. Ook stoort
het Portegijs dat veel benoemin
gen tot stand komen door vriend--
jespolitiek. Gemiddeld is slechts
een van de vijf bevorderde we
tenschappers via een open solli
citatie op zijn post terecht geko
men.
Volgens Noordenbos zijn vrou
wen aan een enorme inhaalrace
bezig. „Drie eeuwen lang waren
er helemaal geen vrouwelijke stu
denten, nu ligt de verhouding
met mannen vrijwel gelijk. Lange
tijd was promoveren voor vrou
wen een enorme stap, maar ook
dat trekt bij. Maar nu ze zo ver
zijn, moeten de universiteiten in
krimpen. De top zit vol, er zijn
weinig vacatures en er is behoor
lijk wat concurrentie. Maar dat
geldt ook voor de generatie jon
gere mannen."
Toch valt er rondom het verkrij
gen van subsidie voor onderzoek
nog wel het een en ander te ver
beteren, vindt Noordenbos. „De
aanvraag kan alleen worden inge
diend door hoogleraren of hoofd
docenten, en dat zijn voorname
lijk mannen. Er zouden meer
vrouwen in de beoordelingscom
missies moeten zitten, die letten
vaak op andere aspecten. Boven
dien gaat het meeste geld naar
natuurkundige onderzoeken, ter
wijl meisjes als ze gaan studeren
vaker kiezen voor sociale weten
schappen. Een belangrijk pro
bleem is dat promotie-onderzoek
valt in de periode waarin vrou
wen kinderen kunnen krijgen,
tussen 20 en 40 jaar. En je moet je
onderzoeksvoorstel vóór je veer
tigste indienen. Met aantoonbaar
zorgverlof zou je die limiet moe
ten kunnen optrekken tot na de
vruchtbare periode."
0NN0 HAVERMANS
Het beeld van een uitvinder: een ver
wilderde haardos, een gezicht eron
der met priemende ogen dat ver
stoord opkijkt van een werkbank vol
schroefjes en draadjes. Achter het
huis een vervallen schuur die uitpuilt
van de machines en halfvoltooide ro
bots, waar zich 's nachts explosies
voordoen. Met een uitvinder kan het
twee kanten op, lijkt het: óf zijn vin
ding gaat de hele wereld over of geen
hond ziet er ooit wat in. Een miskend
uitvinder, dat is iemand die met ge
bogen rug over straat loopt, in zich
zelf mompelt en plotseling uitvalt
naar voorbijgangers.
Neem nou Spencer Silver. Hij vond
lijm uit die niet plakt. Anderen gingen
ermee aan de haal om miljarden te
pakken en Silver werkt nog steeds op
hetzelfde anonieme laboratorium. De
lijm, die Silver verkreeg door wat be
kende componenten door elkaar te
mengen maar in een ongebruikelijke
verhouding, vormde de basis van de
Post-it briefjes zoals die nu op elk
kantoor ter wereld aan muren, bu
reau's en beeldschermen kleven. Gele
papiertjes die zich net zo makkelijk
laten opplakken als verwijderen en
die geen vlekken achterlaten, en dat
allemaal dankzij een lijmsoort die net
even wat minder plakvermogen heeft.
Geweldig, maar niemand die Silver's
naam kent.
Wie oude nummers van Scientific
American doorbladert, ziet dat vooral
aan het einde van de vorige eeuw een
enorme 'uitvinddrift' heerste. Ieder
een leek bezeten door de nieuwe mo
gelijkheden en de nieuwe technieken.
Alles was mogelijk. X-stralen gingen
dwars door mensen heen, waaghal
zen met ingewikkelde vliegmachines
stortten zich van heuvels. Met een
naald die een wasrol aftastte toonde
Edison zijn toeschouwers een spre
kende machine. De elektrische stoel,
de telefoon, de gloeilamp, de roltrap,
allemaal uitvindingen die ruim hon
derd jaar geleden het licht zagen.
Maar niet alle bedenksels waren even
geniaal.
Augustin Lajarrige ontwierp een
sprieterig apparaat dat automatisch
bladmuziek op de piano omslaat. Hef
heeft het niet gehaald. Doktor Varlot
ontwikkelde een machine die licha
men van gestorvenen kon inpakken
en inblikken in een tweede huid van
metaal om ze voor de eeuwigheid te
conserveren. Hoewel het resultaat
'bijzonder fraai, sterk en duurzaam'
was, is het van toepassing niet geko
men. Alfred Speer ontwierp bewegen
de trottoirs, een idee dat later nog
vaak uit de kast is gehaald, maar altijd
weer schouderophalend opzij gelegd.
Althans voor gebruik in de stad, 'want
op luchthavens zijn de horizontale
roltrappen weer wél bruikbaar. De
bewegende trottoirs van Speer ken
den zelfs drie rijstroken met een snel
heid van 5, 10 en 15 kilometer per
uur, zodat je kon overstappen naar
een snellere band als je meer haast
had.
Andere uitvindingen hadden in deze
tijd misschien meer succes opgele
verd. Ingenieur Carron zag in de net
voltooide Eiffeltoren mogelijkheden
om mensen voor 20 franc ongekende
sensaties te doen ondergaan. Vanaf
de top konden liefhebbers plaatsne
men in een metalen torpedo, die van
300 meter hoogte werd losgelaten om
in te slaan in een trechtervormig bas
sin.
Ook tegenwoordig zijn er uitvin
ders die tevergeefs leuren met hun
maaksels. De uitvinder Deadalus pro
beerde een democratische bus te in
troduceren, waar elke inzittende een
stuurtje voor zich heeft en invloed op
de koers kan uitoefenen door munt
geld in een gleuf te werpen. Hoe
meer geld, hoe zwaarder zijn stuur-
bewegingen worden meegenomen in
de daadwerkelijke koers van de bus.
Misschien komt het er nog wel eens
van - als iemand tenminste nog iets
uitvindt dat slaande ruzie tussen de
inzittenden voorkomt.
SILVAN SCHOONHOVEN
Wiskunde is zo'n vak dat je moet liggen. De een vind
het allemaal heel simpel, de ander gruwt al bij het
noemen van de naam Pythagoras. Hoe zat het ook al
weer? a2+b2=c2. Alle driehoeken met een rechte hoek
(90 graden) hebben gemeen dat het kwadraat van de
lengte van de langste zijde gelijk is aan de som (optel
len) van de kwadraten van de twee andere zijden.
Bent u er nog?
Om het na te rekenen, moet u maar eens zo'n recht
hoekige driehoek tekenen, Wanneer u daarna aan el
ke rechte iijde een vierkant tekent, zult u zien dat de
twee kleinere vierkantjes samen dezelfde afmeting
hebben als het grote vierkant.
Maar hoe zit het nou met de cijfertjes die u moet in
vullen in die mooie formule? Laten we het simpel hou
den en stellen dat beide korte zijden een centimeter
lang zijn. Dan krijg je dus 1x1 1x1 Ja en daar
staan we dan. De uitkomst is 2, dat ziet een kind. Maar
wat is de wortel van 2, ik bedoel: welk getal kun je
met zichzelf vermenigvuldigen om 2 te krijgen? Al bij
dit simpele rekensommetje moeten we concluderen
dat het hier om een zogeheten 'onmeetbaar' ofirra
tioneel' getal gaat. Kijk, daar begint bij velen de erger
nis. Leuk hè, wiskunde. En dan wilde Pythagoras ons
ook nog laten geloven in reïncarnatie en dat het eten
van bonen gevaarlijk is.
0NN0 HAVERMANS
1900: De grondlegger van de psycho-ana
lyse, Sigmund Freud, publiceert 'Die Traum-
deutung'. In hetzelfde jaar verklaart Max
Planck het stralingsgedrag van een zwart li
chaam, waarmee hij de basis legt voor de
kwantummechanica, wat de natuurkunde
andermaal op zijn kop zal zetten.
Gugliemo Marconi experimenteert met ra
dio. Vijfentwintig jaar later beginnen de
proeven met beeld: televisie.
Graaf Ferdinand von Zeppelin laat zijn eer
ste luchtschip vliegen. In de Eerste Wereld
oorlog speelden zeppelins een grote rol.
1901: De eerste stofzuiger is zo groot dat-ie
met paard en wagen moet worden ver
voerd.
1903: De eerste 'lange' vlucht (260 meter)
van een gemotoriseerd vliegtuig, van Wil
bur en Orville Wright.
1905: Het 'annus mirabilis' van Albert Ein
stein (1879-1955), die met zijn experimen
ten het bestaan van atomen en moleculen
aantoont en onsterfelijk wordt met de rela
tiviteitstheorie: E=mc2. Hogere wiskunde,
die heel oneerbiedig te versimpelen is tot de
vaststelling dat de dingen er vanuit verschil
lende standpunten ook verschillend uitzien.
Ruimte en tijd zijn niet overal hetzelfde.
Wanneer het bewijs tijdens de zonsverduis
tering van november 1919 wordt geleverd,
is dat voorpaginanieuws en Einstein een be
roemdheid.
1908: Alfred Binet herziet zijn zwakzinni
gentest en de IQ-test is geboren.
1923: Edwin Hubble vindt met behulp van
de dan sterkste telescoop ter wereld, in
Zuid-Californië, duizenden nieuwe melk
wegstelsels en legt zo de basis voor de he
dendaagse kosmologie. In 1999 nemen
Leidse sterrenkundigen in Chili de grootste
spiegeltelescoop in gebruik.
1936: Hans Seyle benoemt in 'Nature' een
nieuw ziektebeeld: stress.
1938: Otto Hahn ontdekt het effect van
kernsplitsing: een enorme hoeveelheid
energie komt vrij. Achtenveertig jaar later
ontploft de kerncentrale van Tsjernobyl.
1940: Ontdekking penicilline door Alexan
der Fleming. Laszlo Biro vindt de ballpoint
uit.
1945: 'We wisten dat de wereld nooit meer
dezelfde zou zijn', zegt Robert Oppenhei-
mer na de geslaagde proefexplosie van
de eerste atoombom.
1946: Ontwikkeling van de moderne com
puter door John von Neumann.
1953: Francis Crick en James Watson ontra
felen de structuur van het DNA. Hierop
voortburdurend begint Frederick Sanger in
1955 met het in kaart brengen van het 'hu
man genome project', de genetische code
van de mens. Sanger krijgt twee keer de
Nobelprijs voor chemie.
1956: De anticonceptiepil komt in de VS op
de markt.
1961: Joeri Gagarin maakt de eerste be
mande ruimtevlucht. Het hondje Leika was
hem voorgegaan.
1969: 'Een kleine stap voor een man, maar
een grote sprong voor de mensheid', zegt
Neil Armstrong als hij voet zet op de maan
1978: De eerste reageerbuisbaby ter wereld
heet Louise Brown.
1996: Dolly is het eerste gekloonde schaap
1999: Miljoenen Europeanen ondergaan de
zonsverduistering als een dagje uit.
calculer
eeuwen
n weten
rzoeksr
doo i
een on
to< r
ie leidt t
t alleen
:r daar
ïand da
derzoek
ASA. Wi
geldt
dat he
natuur
ie, de i
veel w
waars ch
omst pl
mid
noethet
De Leid
nog met
en n
zij tot d
Europa,
n.) Maa
Is de on< ar
onderlijk tw
door hi er
en de o 'st<
o et]
verl
aantri
F
ven, hoe
;r studen
al daal
erwijs de
iversiteit.
de laatste jaren flink in.
twee jaar geleden als eerste
ïr enige - Nederlandse uni-
nieuw onderwijssysteem
:ste jaar in, dat duidelijk
erpt: meer eerstejaars sla-
t jaar voor hun propedeuse,
den als enige Nederlandse
Honours Programme. Dit
ima' is een heel nieuwe ma-'
lopen, bedoeld voor uit-
collegeserie binnen dit pro-
at uit twaalf bijeenkom-
kleine groep zeer goede
iarbij iedere keer een ande-
wordt uitgenodigd. Deze
zijn allemaal internationaal
in hun vakgebied, en ze
altijd uit het buitenland,
vorm van onderwijs sluit al
de id
heel aardig aan op het geschetste toe
komstscenario. Hoe onderwijs en weten
schap er in de toekomst echt uitzien, we
ten we niet, kunnen we ook niet weten.
Maar wat we wel weten is dat er altijd be
hoefte zal blijven aan goed universitair
onderwijs. Wie daarin investeert, zit altijd
DINI H0GENELST
De auteur is wetenschapsvoorlichter
bij de Universiteit Leiden.
