Een stukje Hollandsche Ussel. Op de achtergrond de watertoren van Moordrecht
Zeshonderd miljoen voor Hollandsche IJssel
Na bijna tien jaar van
bestuurlijk getreuzel wordt de
Hollandsche IJssel eindelijk
grootscheeps aangepakt. De
meest vervuilde rivier van het
land moet in de komende jaren
aantrekkelijker en schoner
worden. Belangrijke peilers
onder het plan zijn
woningbouw,
natuurontivikkeling, en
toerisme en recreatie. De
opwaardering van een
werkrivier.
Wilde verhalen doen de ronde over de
herkomst van het wrak. Het zijn de
resten van een mijnenveger met een
ongelukkige bemanning, weten oudere dorpelingen
te vertellen. Anderen beweren dat het schip in de
oorlogsjaren de spionage diende. Hoe het ook zij:
even buiten Moordrecht, in een bocht van de rivier
de IJssel, ligt een houten scheepswrak nu al tiental
len jaren op z'n dooie gemak te vergaan. Door de ja
ren heen hebben wuivend riet en wilde bloemen
royaal bezit genomen van het schip, waardoor het
mysterieuze wrak binnen het kerkelijke deel van de
gemeenschap bekend is komen te staan als het
Godsboeket. Anderen houden het, minder verheven
maar met dezelfde mate van koestering, simpel op
de Bloemenboot.
Voor de kunstenares Anke Ligteringen uit Gouda
vormt de vervallen schuit een bron van inspiratie. In
de afgelopen jaren reed ze tientallen malen over de
dijk naar Moordrecht om bij laag water het schip op
de foto vast te leggen. Het resultaat ligt verspreid
over de tafel in haar atelier. Elke prent toont hetzelf
de schip, maar afhankelijk van de seizoenen is er uit
bundige bloemenpracht, een waterig zonnetje of
kruiend ijs te zien. „Elke keer is de sfeer toch weer
anders", zegt Ligteringen over haar bezoeken aan
het wrak. „Door het water en het licht. De rivier heeft
elke dag een ander gezicht. Als je goed kijkt, kan de
Hollandsche IJssel echt prachtig zijn."
Maar dat is, geeft de kunstenares onmiddellijk toe,
slechts een deel van het verhaal. Er komen andere
foto's op tafel, geschoten tijdens boottochtjes tussen
Gouda en Krimpen aan den IJssel. „Vanaf het water
is duidelijk te zien hoe slecht de rivier er op sommige
plekken aan toe is", vertelt Ligteringen over de ver
vallen bedrijfspanden, de verontreinigde zellingen
(ondiepe stroken grond tussen vaargeul en dijk) en
de door sloopafval verstevigde oevers. „De IJssel is
een echte werkrivier. Je kunt hier goed merken dat
de zorg voor het milieu in het verleden geen grote rol
speelde in het denken van de mensen. En daar beta
len we nu de prijs voor. Als beeldend kunstenaar
vind ik verval een reuze interessant thema, maar het
is natuurlijk goed dat er nu eindelijk eens iets ge
beurt om het tij te keren."
Lange aanloop
De Hollandsche IJssel gaat in reparatie. Na bijna tien
jaar van onderhandelen is eerder deze maand einde
lijk het contract ondertekend voor de aanpak van de
meest vervuilde rivier van Nederland. Aan tafel zaten
vertegenwoordigers van twee ministeries, een pro
vincie, zes "gemeenten en vier waterschappen, wat
meteen een deel van de verklaring is voor de lange
aanloop naar de ondertekening van het contract.
Voor de grote schoonmaak hebben de dertien orga
nisaties een uitvoeringsprogramma van zeshonderd
miljoen gulden opgesteld, en ook over dat geld is
lang gesproken. „Zo werkt het poldermodel", ver
klaart Jack Verschoor met een glimlach. „Het heeft
inderdaad lang geduurd allemaal, maar alle partijen
zijn nu bereid om samen de schouders onder het
project te zetten."
Verschoor geeft leiding aan het projectteam, dat
vanuit het Provinciehuis in Den Haag de opknap
beurt coördineert. Houvast biedt een kloek boek
werk van tientallen grote en kleine projecten langs
de rivier, variërend van de sanering van de beruchte
Zellingwijk in Gouderak tot de plaatsing van speciale
IJsselbankjes aan het water voor vermoeide fietsers
en wandelaars.
„Van de Waaiersluis in Gouda tot de stormvloed
kering bij Capelle beslaat de Hollandsche IJssel ruim
twintig kilometer. Dat lijkt weinig, maar ik vraag me
af of we aan tien jaar genoeg hebben om alle werk
zaamheden uit te voeren. Maar dat geeft niet. Het
gaat er eerst en vooral om dat de 'herontwikkeling'
van het gebied goed op gang komt. De rivier heeft
snel een flinke oppepper nodig."
Want de Hollandsche IJssel is verpauperd, vindt
ook Ton Pikaar, rayonopzichter bij Rijkswaterstaat.
Pikaar streek in 1967 neer bij de rivier en is er nooit
meer weggegaan. Na dertig jaar kent hij de IJssel als
geen ander. „De aftakeling is twintig jaar geleden in
gezet. Een slepend en slopend proces. Ik heb het ene
na het andere bedrijf op de fles zien gaan. De
scheepswerven, de baggerbedrijven, de constructie
bedrijven. Met die typische bedrijvigheid verdween
wat mij betreft ook de charme van de rivier."
Veel onderhoud
Naast een werkrivier is het ook een probleemrivier,
voegt Pikaar daar aan toe. „De Hollandsche IJssel is
een getijdenrivier zonder doorstroming. Hij loopt als
het ware dood op de sluizen bij Gouda. Dat zorgt er
voor dat er veel slib bezinkt. De Hollandsche IJssel
vergt daarom veel onderhoud. Twee jaar terug heb
ben we de hele vaargeul nog eens uitgebaggerd. Er is
toen 600.000 kuub zwaar verontreinigd slib naar de
Maasvlakte overgebracht. Maar ik moet zeggen: het
water is er zichtbaar op vooruitgegaan."
En dat is nog maar een begin. In de komende tien
jaar wordt voor zeshonderd miljoen gulden aan de
rivier en omgeving verspijkerd. Een indrukwekkende
som geld, waarvan het leeuwendeel opgaat aan de
sanering van vervuilde grond. Alleen voor de aanpak
van de Gouderakse Zellingwijk is al tachtig miljoen
gereserveerd. „Gouderak is door zijn omvang een
hoofdstuk apart, maar de Hollandsche IJssel telt nog
veertig zwaar en minder zwaar vervuilde zellingen.
Het is onmogelijk al die locaties af te graven", aldus
Verschoor. „Daar hebben we domweg het geld niet
voor."
De tientallen giflocaties langs de rivier vormen een
onzalige erfenis uit het verleden, toen de Holland
sche IJssel nog een stortplaats was voor het afval en
baggerslib van bedrijven uit Rotterdam. In de jaren
'50 en '60, zo kwam later aan het licht, werd met het
huisvuil ook chemisch afval op de zellingen ge
dumpt. „Achteraf is het gemakkelijk daar een oor
deel over te vellen", vindt Verschoor. „Maar in die
tijd deed niemand er moeilijk over, ook de overheid
niet. Het gebeurde gewoon."
Een volledige sanering van de vervuilde zellingen
langs de rivier zou ruim anderhalf miljard kosten.
Het beleid van de overheid is er daarom op gericht
om alleen die giflocaties af te graven waar mensen
moeten wonen. Op de andere plekken wordt de ver
vuilde grond stevig ingepakt, zodat het chemisch af
val geen risico vormt voor de omgeving. Verschoor:
„Woningbouw is voor veel vervuilde locaties een
aantrekkelijke bestemming. Op die manier komt er
namelijk nog wat geld terug. Sommige gemeenten
verkopen stukken vervuilde grond voor een appel en
een ei aan een projectontwikkelaar, waarna die de
kosten van de bodemsanering voor zijn rekening
neemt. De projectontwikkelaar kan die kosten ver
volgens verdisconteren in de prijs van de wonin
gen."
De sanering van vervuilde grond slokt weliswaar
het grootste deel van het budget op, maar de op
knapbeurt van de Hollandsche IJssel is méér dan een
grote schoonmaak. De plannenmakers hebben een
belangrijke plaats ingeruimd voor de ontwikkeling
van nieuwe natuurgebieden bij de rivier. Na de zo
mer gaan medewerkers van Rijkswaterstaat van start
om tussen Moordrecht en Gouda een stuk van de
IJsselboorden om te toveren tot een natuurlijke oe
ver. Met de aanplant van enkele hectaren wilgen,
biezen en riet hoopt men de waterkant geschikt te
maken voor veelal verdwenen karakteristieke plan
ten en dieren. Ook bij Nieuwerkerk en Capelle moe
ten in de komende jaren zulke kleine natuurgebie
den ontstaan.
Toerisme en recreatie
In het toekomstbeeld van de Hollandsche IJssel is PATRICK MEERSHOEK
ook veel ruimte gemaakt voor toerisme en recreatie.
Hoewel op mooie dagen veel omwonenden de fiets
nemen voor een tochtje over de dijk, zijn toerisme en
recreatie langs en op de rivier nog braakliggend ter
rein. Verbazingwekkend noemt Jack Verschoor het
dat er langs de hele rivier nauwelijks een uitspanning
te vinden is voor een kop koffie met appelpunt.
„Hetzelfde geldt voor de pleziervaart. De Holland
sche IJssel maakt deel uit van de zogeheten staande-
mastroute, waarlangs de watersporters van het IJs-
selmeer naar Zeeland kunnen varen zonder de mast
te strijken. Gastvrij is de rivier echter niet, de meeste
mensen gaan er zo snel mogelijk doorheen. Met een
paar mooie aanlegplaatsen tussen Gouda en Capelle
willen we proberen de toeristen wat langer vast te
houden. Dat is ook goed voor de lokale economie."
Meer villawoningen, meer natuur, meer recreatie:
het lijkt alsof de werkrivier zijn langste tijd heeft ge
had. Maar dat is een misvatting, bezweert Verschoor.
„Het karakter van de Hollandsche IJssel blijft hetzelf
de. De rivier wordt in de komende jaren aantrekkelij
ker en schoner, maar het blijft een rivier met een in
dustrieel accent.
Er zitten tweehonderd bedrijven langs de IJssel,
met in totaal 3700 werknemers. We hebben een lijst
je gemaakt van tien tot vijftien bedrijven die in aan
merking komen voor verplaatsing. De reden is mi
lieuhinder of geluidoverlast. Maar of dat allemaal
lukt, is nog de vraag. Wij zijn voorstander van een
verplaatsing van de asfaltcentrale bij Gouda, maar
het is niet gelukt voor dat bedrijf een alternatieve lo
catie te vinden. Daar hebben we onze ambities dus
moeten bijstellen. En dat zal misschien nog wel een
keer gebeuren."
Een goede verstandhouding met de bewoners van
het riviergebied ziet de projectleiding als een voor
waarde voor het slagen van de opknapbeurt. Er
wordt veel geld en moeite gestoken in allerlei vor
men van voorlichting, zoals een serie tentoonstellin
gen over de geschiedenis van het gebied en een re
gelmatig verschijnende informatiekrant.
Verschoor: „De IJssel heeft het imago van Neder
lands meest vervuilde rivier. De mensen in het ge
bied hebben lang moeten wachten op een beetje
perspectief. Een paar jaar geleden hebben we een
peiling gehouden onder de bevolking. De uitslag was
ronduit negatief: de mensen hadden de hoop op ver
betering verloren. De teneur was: de bestuurders
praten en praten, maar er gebeurt niets. Gelukkig
kunnen we nu wat laten zien. Er wordt gewerkt aan
de rivier. En ik merk dat de mensen weer wat meer
vertrouwen krijgen, soms zelfs enthousiast worden.
Een groepje particulieren bijvoorbeeld heeft de mo
len Windlust in Nieuwerkerk geadopteerd om het
monument op te knappen. Fantastisch! Ik durf te be
weren dat zonder het IJssel-project zo'n initiatief
minder snel van de grond was gekomen."
Veiliggesteld
In hetzelfde straatje past de bescherming van het
'beroemde' wrak van Moordrecht. Hoewel aanvan
kelijk de vrees bestond dat het houten scheepje zou
sneuvelen bij de schoonmaak van de rivier, heeft
Rijkswaterstaat het wrak inmiddels met houtwerk en
stenen een zekere toekomst geschonken - zodat de
indianenverhalen nog even door kunnen gaan. Hoe
wel, kunstenares Anke Ligteringen kreeg nog niet zo
lang geleden een verhelderend telefoontje van de
weduwe van de eigenaar. Deze ondernemer had het
wrak aangekocht als brandhout, ergens in de jaren
'60. Op weg naar huis maakte het schip steeds meer
water, zodat de opvarenden ter hoogte van Moor
drecht besloten een veilig heenkomen te zoeken.
Ligteringen: „De vrouw vertelde dat haar man nooit
met anderen over de schipbreuk had gesproken, uit
vrees dat hij zou moeten opdraaien voor de kosten
van de verwijdering van het wrak."
