Nieuwe machtsstrijd
in Iran begonnen
134
ZATERDAG 17 JULI 1999
Voor het eerst sinds het begin van de jaren tachtig zijn in Iran de afgelo
pen dagen de studenten massaal de straat op gegaan. Aanleiding was
een besluit van het Iraanse parlement op 7 juli om de perswet te wijzi
gen. De relatieve vrijheid in de gedrukte media - radio en tv zijn steeds
al onder controle van de islamitische hardliners gebleven - dreigde te
verdwijnen.
Daags nadat het amendement op de perswet in het parlement was
aangenomen, werd de gematigde krant Salaam verboden. Toen de poli
tie samen met uiterst rechtse knokploegen het studentenprotest hard
handig neersloeg, kwam de geest uit de fles. Dagenlang werd er gede
monstreerd en gevochten in de straten van Teheran en andere Iraanse
steden. De studenten eisten meer vrijheid en democratie. De in 1997
massaal gekozen president Khatami moest eindelijk eens de gelegen
heid krijgen zijn hervormingsgezinde programma door te voeren.
Maar er klonken niet alleen pro-Khatami leuzen. Sommige studenten
eisten het aftreden van de conservatieve, politiek-religieuze leider Kha
menei en anderen zagen alleen nog een uitweg in een 'nieuwe revolu-
et is een zonovergoten herfst-
I dag in 1980. In de omgeving
-M- van de universiteit van Tehe-
is het een drukte van belang. Overal
groepjes studenten te discussiëren. Er
en kranten en pamfletten verkocht van
neest uiteenlopende politieke richtingen
e muren zijn volgeplakt met schreeuwe-
affiches. Er hangt opwinding in de lucht,
e dat een grote groep jongeren om een
al mannen heen staat die luidkeels ruzie
en en tegen elkaar aan beginnen te du-
Plotseling vallen er klappen. De span
is om te snijden.
men met Maadjed, een Iraanse student
wie ik vriendschap heb gesloten, loop ik
^verder. We komen terecht in een restau-
i. Een paar soldaten, met verlof in Te-
i, vertellen dat ze gelegerd zijn aan de
met Irak waar een paar maanden eer-
jen bloedige oorlog is uitgebroken. De
ten blijken aanhangers te zijn van pre-
Bani Sadr, de eerste gekozen presi-
van de Islamitische Republiek. Bani
onder vuur van de moslimfunda-
listen. „Van die lui met tulbanden
wij niets hebben. We vechten om
iderland te verdedigen tegen Irak, niet
le ajatollahs een plezier te doen." De
(ten nemen geen blad voor de mond.
ïand leek in 1980 erg op zijn woorden
'en letten. Er heerste, voor Iraanse be
ien, een ongekende vrijheid. „Dit is een
itie van het volk", zei Maadjed trots.
;1 hij linkse sympathieën had en alles-
vroom moslim was, had hij zijn
(gesteld op ajatollah Khomeini.
eerder was sjah Mohammad Reza
ten val gebracht en was de ajatollah
;n held binnengehaald na 14 jaar bal-
Net als veel Iraniërs haatte Maad-
h. Met ijzeren hand had hij het land
iseringen opgelegd. Hij wilde van het
Iran een westers land maken. Iran
fzelfs het westen voorbij streven. Maar
doel te bereiken muilkorfde hij de
irvreemdde hij zich van de invloedrij-
litische geestelijkheid en zette hij
uizenden politieke tegenstanders ge-
Verlosser
ivergrote deel van de bevolking zag de
rde Khomeini als een soort verlosser,
leini beloofde een republiek, die geleid
rorden door de nobele beginselen van
am; een republiek waar vrijheid, demo-
en rechtvaardigheid zbu heersen. De
esde geheime dienst van de sjah werd
nden en repressie zou definitief tot het
len horen.
het begin steunden conservatieve en
essieve moslims, communisten, libera-
nationalisten allemaal de charismati-
Khomeini. Maar toen de ajatollah een-
de Islamitische Republiek had uitge-
n in 1979, duurde het niet lang voordat
tew felle interne machtsstrijd losbarstte,
uirre leini's jonge republiek kwam verder in
dai oblemen toen in september 1980 het
oud and Irak Iran aanviel en een loopgra-
1 irlog begon tussen beide landen, die
idelijk acht jaar zou duren.
relatieve vrijheid van 1979 - '80 zou
mg duren. In 1981 moest president Ba-
het land ontvluchten. Veel idealisti-
studenten, die gedemonstreerd hadden
het regime van de sjah en enthousiast
geweest toen Khomeini de macht
Ti, belandden opnieuw in de gevan-
f werden geëxecuteerd. Honderddui-
vluchtten naar het buitenland. Toen
£0 maan 1981 opnieuw Iran bezocht, kon
yadjed en andere vrienden niet terug
Wl Telefoonnummers klopten niet
op hun adres kende niemand hen nog.
hien waren ze gevlucht, misschien za-
gevangen of waren ze niet meer in le-
De uiterst-conservatieve geestelijken
•n de macht overgenomen.
Cyclus van geweld
•f herinneringen kwamen terug met de
plden van de demonstrerende studen-
jde universiteit van Teheran. De mees
hen werden zo'n twintig jaar geleden
i: in of rond het jaar van de islamiti-
revolutie. Misschien demonstreerden
'uders destijds wel tegen de sjah. Op
Egeven ogenblik klonk vorige week zelfs
an de meest gehoorde leuzen van toen:
ir(jS? J[en, broeders, waarom dood je je broe-
p v; Het waren nu echter niet de soldaten
rekE, Ie sjah die werden toegeroepen, maar
daten van de Islamitische Republiek,
eze jongeren hebben nog zo weinig er-
acM Ze' een ouc^ere inwoner van Tehe-
1 eze week tegen een buitenlandse jour-
..Ze hebben de chaos en het geweld
e revolutie niet meegemaakt. Ze zijn al-
maar erg opgewonden." Zijn mening
lan misschien waarom de 'gewone'
rs, die over het algemeen wel degelijk
vera athiseren met de eisen van de studen-
e of: ich niet massaal bij de demonstraties
wo" Dten.
ergste wat ons kan overkomen, is dat
in net zo'n cyclus van,geweld te
mmen als in het begin van de jaren
8'. vertelde vorig jaar irt Teheran een
van een jaar of veertig, die deze perio-
jj er Pensief had meegemaakt. Hij was
utf" fusiast over de politieke hervormingen
■vai hatami wilde doorvoeren, maar hield
'art vast voor een gewelddadige con-
Voorstander van het Khatami-regime tijdens recente demonstratie in Iran.
Voor de jonge Iraniër is Khomeini voltooid verleden tijd
Iraanse studenten dragen een portret van aja
tollah Khameini tijdens een demonstratie eer
der deze week bij de campus van de universi
teit van Teheran. foto epa
frontatie tussen de conservatieven - die le
ger, politie en paramilitaire organisaties con
troleren - en de bevolking.
De onwil om in een nieuwe revolutie te
recht te komen kan niet alleen verklaard
worden uit de angst voor het geweld en voor
een eventuele totale machtsovername door
de scherpslijpers, zoals in de jaren tachtig.
Een radicale omwenteling, in de zin van de
totale vernietiging van het islamitisch sys
teem en het vervangen door iets totaal an
ders, lijkt ook niet echt aan de orde te zijn.
Er zijn maar weinig Iraniërs die pleiten
voor een herstel van de monarchie van de
Iran is een land van verrassingen. De studentenonlusten van de
afgelopen week roepen bij Iran-kenner Jan van Keulen
herinneringen op aan de revolutie van twintig jaar geleden, toen
de islamitische ajatollah Khomeini als de verlosser werd gezien.
Toch stelt Van Keulen vast dat het Iran van 1999 hemelsbreed
verschilt van dat van 1979. 'De revolutie van 1979 is voltooid
verleden tijd. Na een lange periode van politieke onrust,
revolutie en oorlog willen de Iraniërs eindelijk 'normaal' leven.
Niemand zit op een revolutie te wachten. De hoop van de
hervormingsgezinden is gevestigd op de verkiezingen van
februari volgend jaar.
Pahlavi's en ook groepen als de Modjahe-
dien-e Chalq, die vooral buiten Iran actief
zijn en een strak socialistisch islamitisch sys
teem voorstaan, hebben binnenlands slechts
een beperkte aanhang. „Ik moet er niet aan
denken dat de Modjahedien aan de macht
komen", zei een bevriende journalist in Te
heran. „Dan komen we van de regen in de
drup." Hij keek wel eens naar de uitzendin
gen van de Modjahedien via de satelliettele
visie en schrok van hun extreme taal. „Wat
we nodig hebben, is juist meer vrijheid om te
ademen, niet een nieuw militant regime."
Het Iran van 1999 verschilt hemelsbreed van
dat van 1979. Zo'n 75 procent van de bevol
king van 65 miljoen is jonger dan 34 jaar en
heeft de islamitische revolutie dus niet of
niet bewust meegemaakt. De verstedelijking
heeft zich sinds 1979 in rap tempo voltrok
ken: meer dan de helft van de Iraniërs woont
nu in steden, terwijl in de jaren zeventig de
meeste mensen nog op het platteland woon
den. De bevolking is steeds beter opgeleid.
Het analfabetisme daalde van 80 procent in
1970 tot minder dan 25 procent in 1999.
Ironisch genoeg heeft de verplichte islami
tische kledij het gemakkelijker gemaakt voor
vrouwen buitenshuis te gaan werken. Hun
vaak conservatieve vaders en mannen had
den er minder bezwaar tegen dat hun doch
ters of vrouwen gingen werken of studeren
als zij gehuld waren in een chador (letterlijk:
tent) of keurig toegedekt met een sluier en
lange jas: hun vrouwelijkheid was zo immers
'onzichtbaar' en er was minder gevaar dat de
eer van de familie verloren zou gaan. Op het
ogenblik is ongeveer de helft van alle univer
sitaire studenten in Iran vrouw.
Het feit dat veel vrouwen meedraaien in
het arbeidsproces betekent ook dat zij hun
politieke en sociale rechten opeisen. Vrou
wenorganisaties willen verandering van de
traditioneel islamitische wetgeving op het
gebied van erf- en scheidingsrecht en sinds
Khatami twee jaar geleden aantrad als presi
dent, heeft Iran nu ook vrouwelijke politie
agenten, rechters, diplomaten en kabinetsle
den. Bij de gemeenteraadsverkiezingen van
februari werd een relatief groot aantal vrou
wen gekozen op belangrijke posten: zelfs in
de als conservatief bekend staande, heilige
stad Qom won een vrouw 'met moderne op
vattingen' het van een religieuze tegenkandi
daat.
Voor de jonge Iraanse bevolking is de in 1989
overleden IGiomeini steeds meer een icoon
van een voorbij tijdperk en de revolutie van
1979 is al helemaal voltooid verleden tijd. Na
een lange periode van politieke onrust, revo
lutie en oorlog willen de Iraniërs eindelijk
'normaal' leven. Men gelooft al lang niet
meer in slogans en wil werk, brood op de
plank en - als het even kan - ook weer wat
plezier maken.
De conservatieve geestelijken schrokken
enorm toen miljoenen mensen massaal uit
hun dak gingen, nadat het Iraanse voetbal
elftal zich vorig jaar had gekwalificeerd voor
het toernooi om het wereldkampioenschap
in Frankrijk. Toen de Iraniërs ook nog won
nen van het Amerikaanse elftal, was het feest
helemaal compleet. Mannen en vrouwen
dansten op straat, meisjes zwaaiden met hun
sluier boven hun hoofd en eisten toegang tot
het voetbalstadion - waar normaal alleen
mannen in mogen - toen de voetballers een
luidruchtige heldenontvangst kregen bij
thuiskomst in Teheran. Het ene taboe na het
andere werd doorbroken.
Iran is een land van verrassingen. Kwam in
1979 de islamitische revolutie voor velen in
het buitenland totaal onverwacht, in 1997
was het de beurt aan Khatami om te verras
sen. Deze geestelijke had zich zonder steun
van het politieke establishment kandidaat
gesteld voor het presidentschap. De hoogste
geestelijke leider, ajatollah Khamenei, het
parlement en radio en tv steunden de con
servatieve Nateq Nouri. Maar de onverwacht
populaire Khatami wist, met zijn beloftes
van meer politieke openheid en democratie,
meer vrouwenrechten, rechtsgelijkheid en
persvrijheid, twintig miljoen stemmen te
verwerven: zeventig procent van alle kiezers.
Machtsstrijd
Sinds Khatami twee jaar geleden president
werd, is er sprake van een felle machtsstrijd.
De door de conservatieven gedomineerde
rechterlijke macht doet alles om de hervor
mingen tegen te houden. Ook het parlement,
dat gekozen werd onder verre van democra
tische omstandigheden, voordat Khatami
president werd, stribbelde tegen. De hervor-
mingsgezinden hebben nu hun hoop gesteld
op de parlementsverkiezingen van 18 febru
ari 2000 die, als ze onder eerlijke omstandig
heden worden gehouden, welhaast zeker een
overwinning voor de Khatami-gezinden zul
len opleveren.
President Khatami vertegenwoordigt een
stroming die vindt dat het islamitische sys
teem van binnenuit hervormd kan worden.
Volgens deze hervormers houdt 'islamitisch
bestuur' niet in dat de politieke macht ge
concentreerd moet zijn bij een kleine groep
hoge geestelijken.
Khomeini ontwierp de functie van de
faqih, de hoogste politiek-religieuze autori
teit die leiding geeft op basis van zijn uit
muntende theologische verdiensten. Volgens
de hervormers zou de faqih op een democra
tische manier gekozen moeten worden. En
de opperste leider, op het ogenblik Khomei
ni's opvolger ajatollah Khamenei, zou zich
niet te veel met de dagelijkse politiek moeten
inlaten, maar meer een symbolische rol
moeten vervullen.
Islamitisch bestuur kan volgens de hervor
mers worden uitgeoefend met 'de wil van
het volk'. Democratie dus, met een actieve
civil society, met verschillende politieke par
tijen die elkaar afwisselen bij de machtsuit
oefening, en met vrijheid van meningsuiting.
Veel studenten die de afgelopen dagen de
straat opgingen om de persvrijheid te redden
en te protesteren tegen het geweld van de
fundamentalistische knokploegen, droegen
portretten van Khatami met zich mee. Maar
er waren er ook die riepen 'Khatami, Khata
mi, waar blijf je nou', want in hun ogen doet
de president wel mooie beloftes maar gaan
de hervormingen veel te langzaam.
De Iraanse maatschappij gaat door een in
grijpend veranderingsproces en het lijkt
haast onmogelijk moderniseringen tegen te
houden. Hervormingsgezinde politici als
Khatami zijn zich daarvan bewust en gelo
ven in een 'islamitische regering met een
menselijk gezicht'. Tegelijkertijd probeert
een machtige groep conservatieve religieu
zen het tij te keren en krampachtig alles bij
het oude te laten.
Khatami's strategie is er een van 'de lange
mars door de instituties'. Hij heeft nu zijn
hoop vooral gesteld op de verkiezing van een
nieuw, hervormingsgezind parlement vol
gend jaar. De vraag is hoeveel roet de con
servatieven nog in het eten kunnen strooien
en hoeveel geduld de bevolking op weet te
brengen.
Nieuwe verrassingen zijn niet uitgesloten.
JAN VAN KEULEN
Jan Keulen is journalist en docent jour
nalistieke vaardigheden aan de Rijks
Universiteit Groningen. Van 1980 - '86
en 1992 - '98 was hij correspondent
voor de Volkskrant en een aantal om
roepen in het Midden-Oosten, met als
standplaatsen Beiroet, Cairo en Am
man. In februari 1999 verscheen 'Weg
van God? Iran twintig jaar na de revolu
tie' (ISBN 905460039x) bij uitgeverij
Bulaaq, Amsterdam.
