Geld alleen lest
niet
de
dorst
Beer met klauwen
In Natura
Wulk in Zebravink zingt zelfde liedje
Noordzee
overwint
vervuiling
WOENSDAG 30 JUN11999
Engelenhaar is gemeen spul. Het voelt weliswaar zijdezacht aan
wanneer we er de kerstboom mee versieren, maar dagen later
jeuken onze vingers nog steeds als gevolg van de vlijmscherpe
fragmentjes die in de huid zijn achtergebleven. Het stekelige
dons dat de bekleding van de berenklauw vormt, is goed met en
gelenhaar te vergelijken. Het lijkt zacht, maar bestaat uit tiendui
zenden stekeltjes, die veel weg hebben van injectienaalden. Ze
zijn gevuld met een vloeistof, furocumarine genaamd, die in sa
menwerking met zonlicht nare effecten teweegbrengt.
Furocumarine bundelt het licht, zoals een vergrootglas dit doet.
Is deze stof eenmaal in uw huid terechtgekomen, door contact
met een berenklauw, dan pept ze de zonnekracht zodanig op dat
de huid gaat verbranden. De door het sap extra werkzaam ge
maakte zonne-energie geeft niet alleen zonnebrand, maar kan
ook voor hoofdpijn en zelfs koorts zorgen. Precies hetzelfde ziek
tebeeld wanneer de melkwitte huid wordt blootgesteld aan het
volle zonlicht, bijvoorbeeld gedurende een dagje strand.
Een rare plant, de berenklauw. Waar al dat agressieve gestekei
voor nodig is, weet niemand, maar wat wel bekend is, is dat meer
schermbloemigen - tot welke familie de berenklauw behoort -
vervelende eigenschappen hebben. Zoals de pastinaak, die over
hetzelfde brandsap beschikt als de berenklauw. De als twee
druppels water op de gewone peterselie lijkende hondspeterselie
is zelfs dodelijk giftig, net als de naar selderij ruikende water
scheerling. En zo zijn er meer gifmengers en zwarte magiërs in de
schermbloemenclan.
Ie ziet het de berenklauw allemaal niet aan, wanneer je hem zo
groot en schijnbaar goedmoedig ziet staan te midden van het
overige plantenvolk. Bóven het plantenvolk moet ik zeggen, want
hij is een ware reus. Tot tweemaal manshoogte kan hij uitgroei
en, daarbij beregrote bloemschermen ten toon spreidend van
wel een halve meter middellijn. Ondanks dit imponerend uiterlijk
vertoon laat de reus zich bijzonder vriendschappelijk in met de
dwergen van de schepping: de insecten. Er zijn niet veel andere
bloemen waarop insecten zo dol zijn. Maar het is wel een bepaal
de categorie die een speciale band heeft met de berenklauw: vlie
gen, muggen en kevers. Allemaal insecten met korte monddelen.
Voor juist deze beestjes zijn de parasolvormige bloemschermen
uitermate geschikt. De nectar van de platte bloempjes ligt im
mers helemaal aan de oppervlakte, open en bloot, zodat de ge
noemde schepseltjes er gemakkelijk bij kunnen met hun korte
slurfjes, zuigsnuiten en kaken. Het voedsel ligt er voor hen voor
het opscheppen, terwijl bijen en hommels gebouwd zijn op die
per peuren. Op een berenklauw gedragen deze laatste zich als
een ooievaar die uit een soepbord wil drinken. Bovendien is de
portie nectar per bloem heel gering. Voor vliegen en kevers is dit
geen probleem, aangezien zij niet raten vol larven moeten voe
den, zoals wel het geval is met bijen en hommels. Vliegen en ke
vers hoeven slechts voor zichzelf te zorgen en kunnen dus vol
staan met nu een hapje hier, dan weer een teugje daar. Hierbij
komt nóg een factor die de berenklauw favoriet maakt voor vlie
gen en dergelijk spul: de geur. Deze is onaangenaam: zoetig,
maar stinkend. Een echt luchtje voor vliegen.
Tussen de zowel gemakzuchtige als omvangrijke klandizie van de
berenklauw vinden we veel zweefvliegen. Volwassen zweefvlie
gen zijn stuk voor stuk eters van nectar en stuifmeel, terwijl hun
larven vraatzuchtige vleesliefhebbers zijn en zich volproppen
met bijvoorbeeld massa's bladluizen. Eenmaal tot zweefvliegen
uitgegroeid bekeren ze zich schijnheilig tot het vegetarisme. Pret
tig voor de berenklauw, want de zweefvliegen bepoederen zich
op de bloemparasols rijkelijk met stuifmeel om dit weer af te ge
ven aan een andere berenklauw, zodat bevruchting tot stand
wordt gebracht.
Soms zit er natuurlijk ook wel eens een verdwaalde hommel of
bij op de berenklauw, die voor stuifmeeltransport zorgdraagt,
maar vergist u zich niet: zweefvliegen verstaan als geen ander de
kunst van de mimicry. Geraffineerd bootsen ze in hun uiterlijk
andere insecten na. Vooral het imiteren van bijen, hommels en
wespen is geliefd. Vele zijn geel met zwart getekend en lijken
hierdoor precies op wespen, andere hebben een dikke vacht en
zijn bijna niet te onderscheiden van hommels.
Van de overige berenklauwbezoekers wil ik er één niet onbespro
ken laten: de tapijtkever. Als speelplaats en voedertafel is de be
renklauw bij hem zeer in trek. Heeft u een berenklauw dicht bij
huis, dan loopt u kans dat de tapijtkevers even komen binnen
wippen om hun eitjes in uw vloerbedekking te leggen, waarna
deze verorberd zal worden door de larven. Het is maar dat u ge
waarschuwd bent!
THEO SCHILDKAMP
Gel tegen geslachtsziekten
Een natuurlijk bestanddeel van
kokosolie, verpakt in een gel,
kan seksueel overdraagbare
bacteriën en virussen doden,
inclusief het hiv-virus. Dat heb
ben IJslandse wetenschappers
ontdekt. Zij benadrukken dat
het om laboratoriumproeven
gaat en dat nog niet is getest
hoe de gel werkt bij dier en
mens. Maar omdat het een na
tuurlijk vet is, lijkt het onwaar
schijnlijk dat de gel ernstige bij-
CRYPTOGRAM
HORIZONTAAL:
1Zonder gebruik? Schaam je!
(8); 5. Het pakken van wat je
toekomt (8): 6. Zijn knechten
hebben allemaal dezelfde naam
(4): 8. Gordel in de roeiboot (4);
10. Wat men uitschakelt voor
de verkoop (5); 12. Zo zacht als
nat ijs (5).
VERTICAAL:
1Verboden toegang voor he
ren? (6); 2. Zo leer je nog 's wat!
(6): 3. Onhandig sportveld (5);
4. Ruzie is niet negatief (5); 7.
Pot van de toewijding (5); 9.
effecten heeft, denkt dr. H.
Thormar, viroloog aan het In
stituut voor biologie aan de
universiteit van IJsland in Reyk
javik. ,,Het kan worden gebrukt
als preventie maar ook als be
handelingsmiddel voor bepaal
de belangrijke virale en bacte-
rologische infecties", aldus de
wetenschapper. De 'kokosgel'
zou zodoende preventief kun
nen werken tegen hiv, herpes,
gonorroe en chlamydia.
Moeder bevindt zich in het
was (4); 11. Dit gewicht heeft
een Duitse klank (3).
Oplossing van dinsdag:
1neer - rente - Tieren
2. kerf - freak - Afkeer
3. elan - falen - Flanel
4. keen - enkel - Elkeen
5. doel - loden - Londen
6. peil - plein - Lupine
7. tand - dante - Advent
8. kast - kaste - Kastie
9. moet - motie - Emotie
10. duit - duits - Nudist
Gevraagd woord: TAFELLAKEN
REDACTIE MARGOT KLOMPMAKER EN SASKIA STOELINCA 023-5150
Nederlanders gaan internationale waterprojecten begeleiden
De Nederlandse waterleiding-
wereld gaat haar kennis en er
varing meer exporteren, ook
naar de derde wereld. Er zijn
inmiddels acht projecten gese
lecteerd, met een eigen rol voor
de bevolking. Ook met acties
onder het Nederlandse volk wil
men de betrokkenheid bij wa
terprojecten in de derde wereld
vergroten. Zo is er door Leoni
Jansen samen met kinderen uit
dertien landen een cd volge-
zongen met waterliedjes, die nu
te koop is.
De weinige Nederlanders die
honderd jaar geleden aangeslo
ten waren op de waterleiding,
konden voor ongeveer één cent
een hele emmer vullen met
drinkwater. Nu is er water uit
de kraan voor alle Nederlan
ders, en nog steeds bedraagt de
prijs niet meer dan een cent.
In Oekraïne, waar zeventig pro
cent van zijn vijftig miljoen in
woners aangewezen is op de
ernstig vervuilde Dnjepr, kun je
in de winkel echt veilig drink
water kopen. Voor drie gulden
per liter. Alleen de welgestelde
Oekraïeners kunnen zich dat
veroorloven, de rest staat bloot
aan infectieziekten als cholera,
difterie en tuberculose. De
voormalige Sovjetrepubliek is
een van de acht landen waar
met behulp van Nederlandse
kennis en Nederlands geld
voorbeeldprojecten te vinden
zijn die moeten laten zien hoe
je aan veilig en gezond water
kunt komen.
Initiatiefnemer is de VWN, de
Vereniging voor Waterleiding-
belangen in Nederland, die zich
sinds twee weken bij gelegen-
vervuild water. Intussen is in
vijftig jaar de beschikbaarheid
van water gedaald van 17.000
kubieke meter per persoon
naar 7000 kuub. De verslechte
ring treft in de allereerste plaats
de armste bevolkingsgroepen.
Om hen aan veilig drinkwater te
helpen is er volgens de VWN
duidelijk meer nodig dan geld.
Daarom deed ze een beroep op
het Nederlandse bedrijfsleven
voor het leveren van deskun
digheid. Pompen, putten en lei
dingen moeten juist niet duur
zijn, maar eenvoudig en als het
kan slim in elkaar zitten. Samen
met de ontwikkelingsorganisa
ties Novib en Simavi en ook
met Aquatech (een adviesbu
reau van tien Nederlandse wa
terleidingbedrijven, het KTWA
en veertien zuiveringschappen)
werden acht projecten geselec
teerd.
Een van de projecten is gesitu
eerd in het zuiden van Kenia,
waar 70.000 Masai-nomaden en
hun één miljoen runderen en
geiten een enorme dorst heb
ben. Tussen 1970 en 1990 is
hier een groot aantal grondwa-
Drie Masai uit Kenia op waterleidingles in Assen.
heid van het honderdjarig jubi
leum 'Koninklijk' mag noemen,
KVWN dus. De vereniging heeft
een eeuw lang, via haar netwerk
van 1400 leden uit de wereld
van het drinkwater, kennis en
ervaring op nationale schaal
uitgewisseld en instituten als
het KIWA (het keuringsinsti
tuut) en de Vewin (de gezamen
lijke waterleidingbedrijven) op
gericht. Nu gaat ze die niet ge
ringe expertise ook uitvoeren
naar het buitenland.
Voor een deel zal dat gebeuren
uit zakelijke motieven. Voor een
ander deel gaat het om ideële
motieven. In heel veel arme
landen is een groot deel van de
bevolking nog steeds verstoken
van veilig drinkwater. Volgens
berekeningen van de Verenigde
Naties gaat het om zo'n ander
half miljard mensen, een vijfde
deel van de hele wereldbevol
king. Water is een eerste levens
behoefte, en zo belangrijk dat
het gebrek eraan leidt tot ziekte,
i armoede en ontwikkelingsach
terstand. Elk jaar weer sterven
j er ongeveer vier miljoen kinde-
I ren door watergebrek of door
terputten geboord, maar de
meeste daarvan zijn inmiddels
verstopt of ingezakt. Veel van
de pompen en de aggregaten
zijn kapot. Een goede organisa
tie voor beheer en onderhoud
ontbreekt: geld om de boel
weer op te knappen is er niet.
De bedoeling van het Masai-
project is niet alleen dat er in
vijf jaar tijd ongeveer zeventig
putten weer in gebruik worden
gesteld, maar vooral dat ze ook
in de verre toekomst nog water
leveren. Op korte termijn al zul
len ook een ziekenhuis en een
school schoon drinkwater kun
nen tappen.
V erant woordelijk
Bij de NV Waterleidingmaat
schappij Drenthe in Assen, een
van de grotere sponsors, kregen
drie Masai inmiddels les in het
runnen van een waterleiding
bedrijfje. Zij en de andere leden
van hun stammen zullen zelf
eerst twintig procent van de be
nodigde kosten (tussen de 7000
en 12.000 gulden per pomp)
moeten bijeenbrengen én een
organisatie voor exploitatie en
onderhoud moeten opzetten,
voordat met de reparatie wordt
begonnen. Om te voorkomen
dat ook deze voorziening bin
nen de kortste keren onbruik
baar wordt, moeten de Masai
zelf de verantwoordelijkheid
nemen. Daarom zullen ze voor
het water wat moeten gaan be
talen, zodat er voor onderhoud
en reparatie een potje komt.
Hetzelfde principe ligt ook ten
grondslag aan de zeven overige
projecten. In Oekraïne, waar de
Dnjepr dertien jaar na de ramp
met de kerncentrale van Tsjer-
nobyl nog altijd radioactief ver
vuild is, speelt Mama 86, een
milieuorganisatie van vrouwen,
een grote rol. In het zuidelijker
gelegen Moldavië is door over
matige irrigatie roofbouw ge
pleegd op de landbouwgrond:
in de afgelopen tien jaar nam
de beschikbare vruchtbare
grond met een kwart af. Op het
platteland is geen waterleiding.
Ongeveer de helft van alle wa
terbronnen is besmet. Een par
ticuliere organisatie, opgericht
door wetenschappers van de
universiteit in de hoofdstad
Chisinau, wil samen met de be
woners werken aan de zuive
ring van drinkwater, maar be
schikt niet over voldoende er
varing en kennis.
In Matagalpa, een stad in het
noorden van Nicaragua, hou
den achttien instanties van
overheden tot bewonersorgani
saties zich bezig met verbete
ring van het beheer, de be
scherming en het herstel van de
rivieren Molino Norte en San
Francisco. Al voordat de orkaan
Mitch hier eind vorig jaar ver
woestend uithaalde, was er met
de stroomgebieden van deze
FOTO GPD/WMD
twee rivieren van alles mis.
In de zuidelijke Indiase staat
Karnataka is het grondwater
ernstig verzilt door ondoor
dachte irrigatie. Hier worden in
overleg met de boeren zelf
slimmere landbouwmethodes
gezocht die minder energie en
minder water vragen. In de Oe-
gandese dorpen Kiyuya, Ka-
tumba en Kitengule zijn water
comités opgericht om nieuwe
waterputten te gaan exploiteren
en zodoende een eind te maken
aan ziekte en sterfte onder de
kinderen in het gebied.
In Mozambique, dat strikt ge
nomen voldoende zoet water
heeft, blijkt het de kunst te zijn
om het water bij de zestien mil
joen te krijgen. In de Palestijnse
gebieden in Israël (de westelijke
Jordaanoever en de Gazastrook)
ziet het probleem er weer an
ders uit. Omdat de Israëli's het
slaan van nieuwe putten hier
verbieden, concentreert de
aandacht zich op de opvang
van regenwater en wordt er ge
zocht naar nieuwe technieken
voor ontzilting en waterbespa
ring.
In de Noordzee is een enorme
toename gemeten van wulken.
Dit schelpdier was vier jaar ge
leden zo goed als uitgestorven.
Vermeende boosdoener was de
verfstof tributyltine (TBT) waar
mee de scheepsromp van klei
ne plezierjachten wordt geverfd
tegen het aankoeken met week
dieren. Het natuurlijke herstel
werpt de vraag op of het voor
genomen internationale verbod
op deze gifstof in 2003 niet
voorbarig is, zo menen mariene
biologen. Te meer, omdat alter
natieven vaak nog slechter zijn
voor het milieu.
De Noordzee herstelt zich won
derbaarlijk van de gevolgen van
de vervuiling met TBT. Er leven
weer uitbundige populaties
wulken langs de kusten van En
geland, Schotland, Noorwegen
en Frankrijk. Dat herstel is vol
ledig natuurlijk, aldus Stewart
Evans van het Mariene Labora
torium in Newcastle.
Hij waarschuwt dat alternatieve
bestrijdingsmiddelen, meestal
op biologische basis, groten
deels niet in de praktijk zijn be
proefd. Voorzover bekend zijn
ze minder efficiënt en schade
lijker voor het milieu dan TBT.
Zo wordt een van de alternatie
ven in verband gebracht met
massale planktonsterfte langs
de Zweedse kust. Andere alter
natieven bevatten koper, dat
eveneens giftig is voor flora en
fauna in de zee.
De bioloog erkent het voordeel
van een boeg die vrij is van zee
pokken en mossels. Een schip
met een schone huid verbruikt
minder brandstof, waardoor
minder vervuilende gassen in
de lucht komen die tot zure re
gen en broeikaseffect leiden.
De invloed van TBT op het zee
leven is sinds de jaren tachtig
bekend. De stof was onder
meer verantwoordelijk voor de
teloorgang van de Franse oes
tercultuur. In 1987 werd toe
passing van de stof op scheeps
wanden in Frankrijk en Enge
land verboden. Uit een studie
van 1992 blijkt dat tweederde
van de wulken steriel was ge
worden. Er werd aangedrongen
op een totaal verbod in 2003
voor alle landen die aan de
Noordzee grenzen.
De vondst van de onderzoekers
in Newcastle werpt nieuw licht
op de zaak. De kolonies wulken
hebben zich bijzonder snel
aangepast aan de omgeving.
Volgens Evans is de wulk een
goed voorbeeld van hoe een
soort een catastrofe te boven
kan komen en de vrij gekomen
plek in het ecosysteem op
nieuw inneemt. De populaties
broeden weer en nemen sterk
in omvang toe.
Het huisje van de wulk heeft een
grote mond, zes tot acht windin
gen en een rijke sculptuur. Bij
exemplaren die op grote diepte
leven is de wand dunner. Ze le
ven voornamelijk op zand en
slikbodems tot 200 meter diepte.
Voedsel bestaat uit aas en levend
gedierte. De eitjes worden in een
grote cocon afgezet, wel duizend
bij elkaar. Toch ontwikkelt zich
maar een klein percentage, om
dat de eerst uitgekomen larven
de andere opeten. In Nederland
spoelt hij vaak aan op het
strand.
5.5
7.5
Een zebravink zingt altijd hetzelfde liedje. Maar het vogeltje
onthoudt dit repertoire alleen als hij voortdurend reacties hooi
op zijn zangpartij. Zonder feedback of bij verstoring ervan gaat
de zebravink anders zingen. Dat blijkt uit onderzoek aan de
universiteit van Pasadena in Californië. Anders dan een kanarii
leert een volwassen zebravink geen nieuwe liedjes meer. Zijn
beperkte repertoire bouwt hij op tijdens zijn jeugd door goed t
luisteren naar voorbeelden. Tot nog toe werd gedacht dat de
aangeleerde motieven en notenvolgorden altijd stabiel bleven.
Een experiment met doof gemaakte vinken bewijst echter dat
dit niet zo is. Dove vinken gaan ineens heel anders zingen, gaa
zelfs stotteren en kunnen geen wijs meer houden. Dat was een
teken dat blijvende feedback wellicht nodig is om een leven
lang steeds hetzelfde te kunnen fluiten.
Die veronderstelling is verder onderzocht. Vijf mannelijke ze-
bravinken werden ondergebracht in plexiglas kooien, geschei
den van een vrouwtje dat ze alleen konden zien. Hun geluid
werd opgenomen, door een computer in een andere volgorde
gezet en op dezelfde sterkte afgespeeld. Na een paar maanden
in deze omgeving veranderden vier van de vijf vogels hun com 8,
posities. Zowel de opbouw van de liederen als het tempo en de
lengte ervan veranderden dramatisch. Nadat de verstoorde
feedback was gestopt herstelden de zebravinken zich lang
zaam. Na acht tot zestien maanden herinnerde een mannetje
zich weer zijn zelf gemaakte compositie en zong weer het
hoogste lied.
Dolfijn spreekt tegen dolfijn
Een dolfijn kan zijn gedachten direct overbrengen aan een an-, q
dere dolfijn, zo is gebleken uit onderzoek. De Zweedse bioloog
Blomqvist heeft onderzocht dat dolfijnen him ideetjes niet al
tijd zo maar in de groep hoeven te gooien, maar dat ze zich
heel specifiek tot een van hun soortgenoten kunnen richten.
Dolfijnen communiceren met elkaar door te 'klikken'. Sommi
ge van die klikgeluiden worden op zo'n hoge toonhoogte geuil
dat de mens ze niet kan hóren. Door een ontvanger op de
staart van een dolfijn te monteren wist marinebioloog Christel
Blomqvist ze toch hoorbaar te maken. Blomqvist ontdekte zo
dat een dolfijn met die hoge 'kliks' geluidsgolven kan produ
ceren die de vorm van een smalle straal hebben, net als een
lichtspotje. Zo kan flipper precies bepalen wie hem hoort.
Dergelijke klikgeluiden komen het meest voor als dolfijnen ru
zie hebben. „Dan is het handig om je woede op een specifieke
soortgenoot te kunnen richten. Zo kan de dolfijn laten zien da
hij niet boos is op de hele
groep", aldus Blomqvist, die
verbonden is aan het aquari
um in de gerenommeerde die
rentuin van Kolmaarden. Wat
dolfijnen elkaar nu precies te
zeggen hebben blijft een raad
sel, zegt de bioloog. Maar ook
daar verricht hij onderzoek
naar, door te bestuderen hoe
dolfijnen reageren op bepaal
de klankuitingen van hun
soortgenoten. „Het zal echter
nog wel een hele tijd duren
De dolfijn kan zijn gedachten voor we precies begrijpen wat
direct overbrengen. ze zeggen", erkende Blomq
FOTO GPD/EUROCOLOR vist.
Oerknaltheorie bewezen
Het Europees Laboratorium voor Deeltjesfysica (CERN) heeft i
een technologisch geavanceerd experiment de oerknaltheorie
opnieuw bewezen. Dat gebeurde door de zogeheten asymme
trie van materie en antimaterie aan te tonen. Wetenschappers
van CERN richtten een protonenstraal met grote snelheid op
een doel. Bij deze botsing ontstonden deeltjes materie en anti
materie die vervolgens op verschillende manieren uit elkaar vi 'cl
len. Daarmee werd volgens een woordvoerder van het laborant
rium onomstotelijk vastgesteld dat er geen absolute symmetric™
tussen materie en antimaterie bestaat. Deze absolute symme- T
trie staat de theorie van de oerknal in de weg, omdat anders t
materie en antimaterie elkaar wederzijds zouden moeten op- 1°
heffen. In dat geval waren het heelal en de aarde nooit ont- M1
staan. Wetenschappers gaan ervan uit dat bij de oerknal iets ?P
meer antimaterie dan gewone materie is gevormd. dj1
:h
Klonen van reuzenpanda
Chinese wetenschappers heb
ben een belangrijke stap gezet
op weg naar het klonen van
een reuzenpanda. Ze creeer-
den een embryo met behulp
van de genen van een dode
panda en hopen dat die zal
uitgroeien tot een levensvat
bare panda. Dat meldde het
Chinese staatspersbureau Xin
hua. Onderzoekers van de
Chinese Academie van Weten
schappen brachten tien
maanden geleden cellen van
een overleden vrouwtjespan
da in de eicellen van een Ja
pans wit konijn. Ze proberen
het zo ontstane embryo nu te
implanteren in de baarmoe
der van een andere panda.
Xinhua sprak over een „cruci
ale en opwindende door
braak" voor het redden van de
bedreigde diersoort, die alleen
in China voorkomt. China
heeft eerder aangekondigd
binnen drie tot vijf jaar een
panda te zullen klonen, maar
de wetenschappers denken nu
dat ze minder tijd nodig heb
ben. Er leven nog 1.000
panda's in het wild en 100
panda's in dierentuinen.
Er leven nog 1000 panda's in
FOTO Aj'
het wild.
WÊÊÊÊÊËÊÊÊÊÊÊÊÊmKÊÊÊÊÊÊÊm
■MHÜ
R
HEINZ
D-A-T f-S V-£-£-
V-£-L-£-W-e>, fJ-O-U /-£
W-O '-W &-£-S-£-W-£-W.
c a-m z-r-r e-b A/.r-Ar-S
A-fif D £-£-S a/>,E>-*-w w-£-w
T-E <&-ArA-W WA-i-£-W,
&-A-//.E J-/J M-A-ArW
/-W £-£N B'-NMS-N
£-£-W c-cs-ye'KJ-e
W.E-E-W T£-JZ-l£lZ.
