Gentherapie belooft veel
maar het duurt nog even
Grote bek wordt beloond
Mooi speeltje voor eeuw 21
WOENSDAG 23 JUNI 1999
Er zitten drie jonge mezen op
een tak. Soms houden ze zich
heel stil, maar meestal zijn ze
volop in beweging en luid aan
het schreeuwen. Slim is dat
niet. Zo gauw een op een hapje
vlees beluste vogel hen in de
gaten krijgt, zal hij ze stuk voor
stuk van de tak plukken. Maar
ook zonder zich opvallend te
gedragen vormen jonge vogels
de gemakkelijkst denkbare
prooi. Vorig jaar was ik er getui
ge van hoe een paar Vlaamse
gaaien een heel nestje koolme
zen te grazen namen. De vogel
tjes vlogen stuk voor stuk uit,
maar op het moment dat ze
zich buiten het nestkastje
waagden werden ze door de
gaaien opgepikt en wegge
voerd. In een iets verderop
staande eik werden ze vervol
gens opgepeuzeld. Het kleine
drama voltrok zich in nog geen
half uur. Toen waren de mees
jes op.
De eerste ogenblikken buiten
het nest zijn voor jonge vogels
de gevaarlijkste van hun leven.
Ze fladderen immers een wijde
wereld in waarvan ze nog hele
maal niets weten. Een roofvogel
wordt niet als bedreigend erva
ren totdat de alarmroep van de
ouders dit aangeeft. Vaak is het
dan al te laat. Maar méér nog
dan aan sperwers, kraaien of
gaaien gaan jonge vogels te
gronde aan honger. Ze hebben,
nadat ze zijn uitgevlogen, een
veel grotere behoefte aan voed
sel dan voordien. Het rustige le
ventje in het warme nest heeft
plaats gemaakt voor een heel
actief leven in een koudere bui
tenwereld, waar geweldig veel
energie gestopt moet worden in
het vliegen, het voedselzoeken
en het warm blijven.
Al met al hebben de nestverla-
ters de hulp van hun ouders
nog een poosje broodnodig. Ze
worden gevoerd en beschermd
totdat hun veren geheel zijn
uitgegroeid en ze niet alleen de
kracht, maar ook genoeg erva
ringen hebben opgedaan om
zelf voedsel te zoeken en aan
vijanden te ontsnappen. Bij
mezen duurt deze overgang
naar zelfstandigheid ongeveer
een week, maar jonge merels
blijven wel drie weken achter óf
hun vader óf hun moeder aan
zeuren. Iedereen kent ze wel,
die dikke merelpubers, die er
gens op de grond zitten te pie
pen of stuntelig rond te hippen
en in hun onnozelheid nergens
bang voor zijn.
Velen van ons kunnen de ver
leiding niet weerstaan om deze
stumpers te 'redden' door ze in
een kartonnen doos te zetten
en ze te voeren met brood en
melk. Het is een volstrekt ave
rechts werkende actie, want va
der of moeder merel is altijd in
de buurt van het jong en staat
klaar om het een vette worm in
de snavel te proppen. Alle pas
uitgevlogen en ogenschijnlijk
hulpbehoevende jonge vogels
hebben de beste overlevings
kansen wanneer ze met rust
worden' gelaten. Dit geldt dik
wijls zelfs voor vogeltjes die uit
het nest zijn gevallen. Wordt
een nest verstoord door een vo
gelliefhebber - en dat kan een
in vogels geïnteresseerd mens
zijn, maar ook een hongerige
eekhoorn, kraai of gaai - dan
zullen bijna volgroeide jongen
pardoes over de rand springen
onder het motto: beter een klei
ne kans dan géén kans.
Als wij zo'n beestje terugzetten,
springt hij er zó weer uit. Ook
kan het zijn dat een kuiken uit
het nest is gekieperd door zijn
broertjes en zusjes onder weer
een ander motto: vele monden
maken de spoeling dun. Een
maal teruggezet wacht de arme
stakker onvermijdelijk nog eens
hetzelfde lot. In een vogelnest
heerst meedogenloze concur
rentie. Omdat de ouders vol
strekt willekeurig voeren, krijgt
het sterkste kuiken met de
grootste bek altijd het eerste
voedsel. Pas wanneer het verza
digd is en zich een ogenblik te
rugtrekt komen de anderen aan
de beurt.
Het komt dikwijls voor dat één
of twee van die schreeuwlelij
ken een iel broertje of zusje
buiten de deur zetten om zich
te verzekeren van nog meer
voedsel. Het is de harde, maar
uiterst efficiënte praktijk. Beter
een paar gezonde en sterke kui
kens, dan een heleboel zwakke.
Wat zich dan ook aanvankelijk
het snelst ontwikkelt zijn de po
ten: wie de krachtigste poten
heeft kan het meest reikhalzen
naar het aangeboden voer.
Sterke benen en een grote
mond worden beloond. En die
beloning wordt bliksemsnel in
vogels omgezet: een koekoek
weegt na drie weken vijftig
maal zo veel als bij zijn geboor
te: roodborstjes groeien in een
dag of tien van twee tot twintig
gram!
Om een dergelijke spectaculaire
groei mogelijk te maken moe
ten oudervogels zich enorm in
spannen. Nestjongen zijn het
mmam
WBÈÊÊSÊÊBR&M
CRYPTOGRAM
HORIZONTAALS. VerbÜjf van
een akelige dievegge (8); 5.
Geen vals stel (8); 6. Een lof
dicht, maar niet van harte (4); 8.
Bedwelming veroorzakende
drank (4): 10. Hoffelijke fabri
kant van ijs (5); 12. Hierna
wordt het zonnig (5).
VERTICAALS. Hij prijst het
glas (6); 2. Zo is het niet beleefd,
nietwaar? (6); 3. Achter de
boom voel je het nog! (5); 4. Het
niveau van de beurs (5); 7. Be
vat ijzer in de groei (5): 9. Dat
dier houdt maar niet op in En
geland (4); 11. Die jongen is z'n
gewicht in geld waard (3).
Oplossing van dinsdag:
1hera - haver - Shaver 2. peer
- repel - Helper 3. toen - netto
- Ontzet 4. wang - wagen -
Wagner 5. neen - nemen -
Menner 6. soda - adios - Ado
nis 7. reet - etter - Setter 8. teen
- renet - Tiener 9. deel - ieder
- Elders 10. reus - rebus - Hu-
bensGevraagd woord: SHOW-
MASTER
Een grotonderzoeker is bezig met onderzoek naar de wanden. Tl
foto'ii A
Toeristen in grotten j
Toeristen vormen een bedreiging voor stalagmieten en sta q
tieten in druk bezochte grotten. Zij produceren warmte en H
zuur. Daardoor eroderen kalksteenstructuren die in duize r
jaren zijn ontstaan. Dat is vastgesteld door onderzoek in8
grotten. Stalactieten (hangend) en stalagmieten (staand) j
gevormd door afzettingen van calciumcarbonaat via wate s.
druppels. Hogere temperaturen en een hoger gehalte aan
dioxidegas kunnen niet alleen voorkomen dat calciumcaij
naat zich vastzet, ze kunnen ook leiden tot het langzaanio
sen van bestaande formaties. Volgens Andy Baker van clei
versiteit van Newcastle die dat ontdekte betekent dat beh N
een aanslag op natuurschoon ook schade voor de weten*
Baker heeft namelijk een vernuftige methode ontwikkeld!
regenval in Europa te meten in het afgelopen millennium
doet hij door de ringen binnen de stalagmieten en -tieten r
meten. Die ringen groeien in alle seizoenen.
Baker meet de vochtigheidsgraad van de bodem door te 1
hoeveel licht er schijnt door de ringen. Uit stuifmeel in dc g
gen verkrijgt hij gegevens over de vegetatie in de bijbehon
periode. Baker constateerde in een aantal grotten dat dej
ting van mineralen was gestopt of marginaal was geword
dat ze waren opengesteld voor publiek. De onderzoeker\i
trouwens dat veranderingen in het landgebruik boven de b
ten nog meer storende invloed heeft dan het stijgend aam
zoekers. Hij pleit daarom zowel voor een zorgvuldig land] R
bruik bovengronds als voor beperking van het aantal toenD
ondergronds.
De ondernemer van de volgende eeuw, onder de brug naar de toe
komst met zijn Husky Fex 21foto »pr»
Husky fex21 luidt de naam van
een elektronisch toestelletje dat
zo ongeveer alles verenigt in
één. Je kunt er mee faxen, e-
mailen, scannen, bellen, tekst
inspreken en ook weer afspe
len. Het is ontwikkeld door WPI
Husky Technology Ltd in het
Engelse Coventry, waarbij fex
een afkorting is van field explo
rer, en 21, hoe kan het ook an
ders, duidt op de 21ste eeuw
die over een halfjaar begint.
De Husky is voorzien van een
touchscreen met pen en hij kan
alle soorten diagrammen (voor
bijvoorbeeld omzetcijfers over
een bepaalde periode) aan. Na
tuurlijk heeft hij een infrarood
poortje voor data-overdracht
naar andere hardware. Het is
een pracht van een 'organizer'
in de database waarvan je bijna
80.000 adreskaartjes met alle
mogelijke, relevante gegevens
kwijt kunt. En zijn mini-mo
dem, ergens in een hoekje weg
gemoffeld, wedijvert qua snel
heid met dat van een ISDN-
adapter, gekoppeld aan een
echt snelle pc. Het lcd-scherm
is onder alle omstandigheden
prima leesbaar en werd dan
ook volgens dezelfde specifica
ties ontwikkeld als al enkele ja
ren gehanteerd wordt voor mi
litairen te velde.
Het keyboard van de Husky is
op een speciale manier ge
kromd voor ruimtewinst en
overzichtelijkheid en makkelij
ker met je vingers te bedienen.
En de handgreep kan worden
aangepast aan links- of rechts-
handigen. „Leuk speeltje,"
vindt WPI-Husky verkoopma
nager Lon Lamb, „en het is ook
geen openklapper met schar
nieren zoals de meeste, heden
daagse organizers en laptops.
Scharnieren vormen altijd een
zwak punt in het geheel. Bo
vendien is hij bestand tegen ex
treme omstandigheden. Leg
hem maar in de regen of een
nacht buiten als het vriest dat
het kraakt. Hij maalt er niet
om."
Bijzonder is verder ook dat de
ingebouwde, verwissel- en op
laadbare mini-accu ruim acht
uur intensief werken toestaat.
Zelfs relatief dure lap- en palm
tops houden het bij maximaal
twee en een half uur voor ge
zien. „Je kunt hem ook laten
vallen," zegt Lamb opgetogen.
„Tijdens valproeven ging het bij
ons mis bij zes meter hoogte
boven beton. Er kwam een
barst in het achterhuis van de
Husky. We piekeren nu over
nieuw materiaal voor dat huis."
Heerlijk toch, die elektro-ont-
wikkeling voor de komende
éeuw. Geen gesleep meer met
van alles en nog wat, maar ge
woon één draagbaar hebbedin
getje voor het omvatten en be
strijken van de hele wereld. Nu
nog duur (rond 10.000 gulden
bij een jaarlijkse productie van
150.000 exemplaren), straks
voor een prikkie verkrijgbaar.
Gewoon wat geduld hebben
dus.
HEINZ
De behandeling van sommige
erfelijke ziekten met behulp van
de verworvenheden der geneti
ca was ruim twintig jaar gele
den al veelbelovend. Biomedi
sche onderzoekers voorspelden
een stralende toekomst voor de
gentherapie. Maar anno 1999 is
er nog weinig terecht gekomen
van al die beloften. Diabetici,
lijders aan cystic fybrose en
spierziekten, ze moeten geduld
hebben. Onderzoek laat zich
niet haasten. En de politiek
sputtert tegen, terwijl Neder
land discussieert over kloneren.
Toepassing van genetisch on
derzoek is onvoorstelbaar com
plex. Neem de cellen in de al
vleesklier (pancreas) die zorgen
voor de productie van insuline.
De werking van die cellen is een
kwetsbaar proces. Dat mag blij
ken uit het grote aantal men
sen, bij wie de insuline-produc-
tie stagneert. De suikerpatiën
ten of diabetici. Dat zijn er veel.
Ze injecteren zichzelf met insu
line en kunnen weliswaar een
redelijk leven leiden, maar de
bijwerkingen zijn niet mis. Een
tamelijke korte levensverwach
ting van gemiddeld rond de 49
jaar en mogelijk blindheid. Om
maar enkele bijwerkingen te
noemen.
Professor Peter Pearson van de
afdeling medische genetica van
het Wilhelmina Kinderzieken
huis in Utrecht: „Je kunt je nu
voorstellen, dat het gen dat de
insulinecellen aanstuurt stuk is.
Maar dat is een beetje een sim
pele gedachte. Het kan ook een
regulator in het gen zijn, of de
ontvanger van het productie
signaal deugt niet. Bij iedere
patiënt kan dat weer anders
zijn. Wie dan denkt dat hij sui
kerziekte snel oplost met gen
therapie, zit er goed naast.
„Stel je nu eens voor, dat je
zo'n klein onderdeel van de
pancreas zou kunnen behande
len met gentherapie. Je haalt
dat eruit, voert de genetische
modificatie uit en dan? Hoe
krijg je het gen weer terug in de
pancreas? Daar zijn we nog
lang niet uit. Ik deel de mening
van mensen die menen dat der
gelijke toepassingen nog zeker
decennia op zich zullen laten
wachten."
Therapie op genetische basis is
dus vooralsnog toekomstmu
ziek. Veel meer voor de hand
liggen voorlopig implantatie
van gezonde cellen, of trans
plantatie van de hele pancreas,
zo meent Pearson. Dat stuit
evenwel weer op problemen als
afstoting. Daar is wellicht wat
aan te doen met embryonale
stamcellen. Dat zijn cellen in
het embryo die de informatie
bevatten om bijvoorbeeld be-
in de eerste maanden na het
uitvliegen. Pas in de herfst heb
ben de in de lente uitgevlogen
vogels dezelfde overlevingskan
sen als hun ouders. De treurige
balans die opgemaakt kan wor
den, is dat slechts acht tot tien
procent van de eieren uiteinde
lijk resulteren in volwassen vo
gels. Bij grotere soorten ligt dit
percentage iets hoger. Toch is
het in min of meer natuurlijke
omstandigheden voldoende om
de soort in stand te houden.
THEO SCHILDKAMP
Zo zullen de 64 telescoopschotels in de Chileense woestijn Al
worden opgesteld.
Schotelpark in droge woestijn
Twee organisaties uit Europa en de Verenigde Staten, ESC
NSF, hebben een overeenkomst ondertekend voor de boi
64 schotelvormige telescopen. Zij moeten gezamenlijk vei
weg in de ruimte en dieper in 'sterrenwiegen' doordringei
ooit tevoren. Als er ooit planeten rechtstreeks bij andere s
zichtbaar worden gemaakt dan zal het gebeuren met ALM
Atacama Large Millimeter Array, vanuit een gortdroge wo
nij. Atacama is de Chileense woestijn waar het plan gerea
zal gaan worden. Het is waarschijnlijk het allerdroogste g(
ter wereld en bovendien is Atacama, met vijf kilometer bu
de zeespiegel, de hoogste woestijn ter wereld. Beide factoi
droog en hoog, bieden een uitstekende gelegenheid voor
neming.
De 64 schotels voor observaties in het gebied zullen same m
ken als één grote (millimeter)telescoop ter grootte van hel -
pervlak dat de schotels bestrijken: tien kilometer. Technis m
het onmogelijk om zo'n grote (dus één hele schotel van ta ,[e
lometer doorsnede) te maken en daarom neemt men zijn f)
vlucht tot 'kleintjes' en de elektronische trukendoos die 1> e
staat als beeldsynthese. De beelden van de 64 schotels zu
namelijk elektronisch worden samengevoegd (synthese) I njj
geheel. s'
Wie niet sterk is moet slim zijn en waar heb je anders sup f(
computers voor. Met alle 64 schotels in eendrachtige sam
werking moet ALMA een beeldscherpte kunnen bereiken
één honderdste van een boogseconde. Dat komt neer op! j
kunnen onderscheiden van een dubbeltje op een afstand jv
ruim 300 kilometer. „En prettig is verder," liet een astroni j
Arlington zich ontvallen, „dat daar in die hoge, droge wa
niemand is die kan gaan klagen over horizonvervuiling d< a'
die schotels. Het is er veel te ongastvrij." Men verwacht d
eerste astronomische waarnemingen in 2005 kunnen woi
gedaan en dat de hele telescoop in 2009 operationeel zal K
Tomaten met jasmijngeur
Tomatenplanten die worden besprenkeld met jasmijnpaif
zijn in staat af te rekenen met tweemaal zoveel rupsen als -
handelde planten. Dat meldt wetenschapsblad Nature vai
week. Entomologen van de universiteit van Davis in Califi jj
deden proeven met jonge tomatenplanten. Als die worde
laagd door rupsen maken ze vanzelf gifstoffen aan die de'
insecten doden. Tevens maken ze vluchtige stoffen aan di
tuurlijke vijanden aantrekken. Maar de zelf gemaakte chei 2
sche stoffen zijn echter ook giftig voor de aangetrokken hii :e
troepen. Daarom was de vraag: heeft het zin om de planti
hard om hulp te laten roepen.
Volgens Jennifer Thaler heeft dat wel degelijk zin. Tomate 1
planten werden door haar besprenkeld met jasmijngeur e
dere planten door water met aceton. Op het met jasmijnl
delde veld telde zij uiteindelijk maar de helft van het aant H
sen vergeleken met het controleveld. Oorzaak is dat er exü
sluipwespen werden aangetrokken. Deze parasieten onde
den blijkbaar minder last van de chemische afweerstoffens
de rupsen. Parasitaire sluipwespen leggen hun eitjes in dq
sen, waarna de uitgekomen larven de rups van binnenuit
eten. Volgens de onderzoekster is kunstmatig opjagen vail
afweermechanisme van planten een nieuw en kansrijk mi
om insectenplagen te bestrijden.
In Nederland mogen dieren niet worden gebruikt als transgeen proefdier. foto gpd/phil nijhuis
langrijke taken als insuline-pro-
ductie uit te voeren.
Daarvoor moet je echter stam
cellen van een menselijk em
bryo hebben. Het is in principe
mogelijk cellen geïsoleerd uit
embryo's in een reageerbuis te
kweken. Pearson:Ais onder
zoeker vind ik dat we dat moe
ten doen. Het is haalbaar en
nuttig. Maar de maatschappij is
nog niet zo ver. In ons land is
werken met menselijke em
bryo's en kloneren verboden."
De discussie daarover verloopt
traag. Het afwegen van de voors
en tegens kost tijd. Bovendien
redeneert een ieder vanuit zijn
eigen geloof, meent de hoogle
raar. In Nederland geldt een
nee-tenzij beleid. Je mag geen
transgene dieren maken tenzij
in bijzondere gevallen. Dat be
leid wordt getoetst in de com
missie Biotechnologie bij Die
ren. Ronald Plasterk, als geneti
cus Üd van die commissie: „Wij
zijn het enige land ter wereld,
dat transgene dieren en klonen
verbiedt. Toch heb ik nog van
weinig onderzoek gehoord, dat
om die reden is stilgelegd, een
soort gedoogbeleid dus. Zo'n
wet maakt het wel allemaal in
gewikkelder.
Plasterk vindt de zorg van het
dierenwelzijn dubbel op. Die
wordt al elders getoetst in een
procedure die veel beter is. En
die procedure geldt voor alle
dierproeven, niet alleen voor
transgene. En het geschiedt
door mensen die veel deskun
diger zijn. „Overigens zijn we
wat grillig in de manier waarop
we met dieren omgaan. Je mag
dieren wel de kop afhakken om
op te eten, maar niet gebruiken
als transgeen proefdier. De
transgene stier Herman moest
naar de letter van de wet wor
den afgemaakt. Uiteindelijk
hoefde dat niet, maar mocht ie
van de Tweede Kamer niet
meer voortplanten. Dat was de
enige inbreuk op zijn levensge
luk."
Zak organen
Peter Pearson kan zich wel
voorstellen dat mensen be
zwaar maken tegen ongelimi
teerd experimenteren. De sug
gestie dat een mens bijvoor
beeld wordt gekloond en in zijn
kloon het gen wordt geblok
keerd dat de hersenen moet
ontwikkelen om zo een willoze
zak reserve-organen te krijgen,
is afschrikwekkend. Daar is
Pearson het wel mee eens.
Maar experimenteren met em
bryo's om stamcellèn te krijgen
om gedifferentieerd weefsel
voor transplantatiedoeleinden
te kweken acht hij niet verwer
pelijk. En daarin staat hij niet
alleen.
Met de beeldvorming ten aan
zien van gentherapie bij men
sen en klonen van menselijk
materiaal gaat het fout, zo
meent Plasterk. In de praktijk
van kunstmatig gekweekte or
ganen gaat het voornamelijk
om weefselkweek voor het be
handelen van brandwonden.
De enige techniek die verder
gaat is het vermeerderen van
stamcellen uit het menselijk
embryo bijvoorbeeld voor de
behandeling van suikerziekte.
Plasterk: „We moeten af van dat
beeld van de zak met organen
zonder hoofd. Dat is technisch
totaal onmogelijk en niemand
zou het willen. Wel wil de on
derzoeksgemeenschap de mo
gelijkheid tot weefselkweek en
stamcellen uit embryo's. Het
argument dat dit ons op een
hellend vlak brengt, vind ik niet
indrukwekkend. Je moet per
keer bekijken of iets aanvaard
baar is en als dat het geval is
hoefje het niet verbieden."
Overigens is Plasterk voorzich
tig. Hij waarschuwt zijn colle
ga's niet te veel en te luid te
roepen over onderzoek dat hier
nauwelijks wordt uitgeoefend.
Als binnenkort in Engeland of
in België wel met embryo's
stamcellen worden gekweekt,
kun je die gewoon bestellen.
Mag dat dan wel? In feite legt
Nederland zichzelf een achter
stand op, zo gelooft de onder
zoeker. Plasterk: „Maar als we
ten principale vinden dat iets
niet moet, moet er een verbod
komen. Dan moet je niet naar
het buitenland kijken."
meeste gediend met het onaf
gebroken krijgen van kleine
hapjes en het is bekend dat bij
voorbeeld koolmezen dagelijks
duizend keer voedsel naar het
nest brengen.
Het is al met al een geweldige
investering met een gering ren
dement. De hoeveelheid eieren
die geroofd wordt door allerlei
soorten vogels en zoogdieren is
onvoorstelbaar groot en ook de
jonge vogels worden massaal
uitgehaald. Maar, zoals gezegd,
de grootste aanslag vindt plaats
