Pramoedya Ananta Toer wil het
liefst nog eens boer worden
Boeken
'De revue' van K
't Hart of hoe h(
geluk versierd wc
CO
OL
I
'Onterecht1 van
Ruth Carrington
smaakt naar meer
'De Vogelspin' wordt pas aan
het eind een thriller
'Dubbel bedrog' de
moeite waard
'Gestolen le vei
angstaanjageii
MAANDAG 14 JUNI 199.9
'Er is in Indonesië nog niets wezenlijk veranderd'
De Indonesische schrijver Pramoedya Ananta Toer, her
haaldelijk getipt als kandidaat voor de Nobelprijs, mag
voor het eerst in veertig jaar zijn land verlaten en was af
gelopen zondag in Nederland. De auteur, wiens boeken
in 29 talen vertaald zijn, zat meer dan veertien jaar in de
gevangenissen van de Nederlanders, van Soekarno én
Suharto.
JAKARTA THEO HAERKENS
Barrevoets en met ontbloot bo
venlijf opent Pramoedya Anan
ta Toer (74) de poort die toe
gang geeft tot zijn huis en tuin
in een rustige, groene kampong
in Jakarta. Hij is in zijn tuintje
bezig als er wordt aangebeld.
Niettemin moeten de buren er
aan te pas komen voor hij de
poort opent. Zijn gehoor is niet
goed meer sinds hij in 1965
door Suharto's mannen hard
handig werd gearresteerd. Toch
zijn de jaren hem nauwelijks
aan te zien.
De schrijver dankt zijn repu
tatie vooral aan vier romans -
Aarde der Mensen, Kind van al
le Volken. Voetstappen en Het
Glazen Huis - waarin hij de In
donesische onafhankelijkheids
strijd beschrijft. Hij schreef ze
in de gevangenis van het Mo
lukse eiland Buru, nadat hij de
verhalen eerst aan zijn medege
vangenen vertelde.
In zijn werk liet Ananta Toer
zich onder meer door de Ne
derlandse auteur Multatuli in
spireren. Die opende met zijn
Max Havelaar velen de ogen
over het onrecht in het toenma
lig Nederlands Indië. Hij be
schreef hoe het gewone volk in
de kolonie werd uitgebuit door
de Nederlanders én de plaatse
lijke elite. ,,In deze paternalisti
sche samenleving herkende het
volk de elite niet als feodale
heerser", legt de schrijver uit.
Het boek gaf een belangrijke
aanzet tot de discussie die het
einde van de Nederlandse kolo
niale tijdperk inluidde.
Hervorming
Ananta Toer was voor zijn be
zoek aan Nederland van afgelo
pen weekeinde, in de Verenigde
Staten en Canada. Het opheffen
na veertig jaar van de reisbe
perking van de wereldberoem
de auteur is een nieuwe stap
van de regering Habibie in de
'reformasi'. Eerder herstelde die
de persvrijheid, liet politieke
gevangenen vrij - zij het niet al
lemaal - kondigde vrije verkie
zingen aan en beloofde een op
lossing voor Oost-Timor, dat in
1976 werd ingelijfd.
Het mag mooi klinken, maar
Ananta Toer is allerminst over
tuigd. „Mijn boeken zijn offici
eel nog steeds verboden. Ze zijn
tegenwoordig wel te koop maar
dat wordt hoogstens getole
reerd." Vergeefs probeerde hij
het huis terug te krijgen dat
hem in 1965 is afgenomen. Zijn
vrouw bewaarde het eigen
domsbewijs zorgvuldig, maar
op procedurele gronden werd
de claim onlangs afgewezen.
Voor Pramoedya het bewijs dat
er nog niets wezenlijks is veran
derd in Indonesië sinds Suharto
hem wegens vermeende be
trokkenheid bij de coup tegen
Soekarno gevangen zette.
Pramoedya serveert kersenli
monade. Aan de muur hangen
oorkondes en posters waarop
zijn werk wordt aangeprezen.
De deuren naar de tuin staan
wagenwijd open, ergens kraait
luidruchtig een haan. „De be
stuurders en de bureaucraten
van Suharto zitten nog stevig in
het zadel. Ze geven alleen toe
aan burgers die koppig vechten
voor hun recht, terwijl zij zelf
de rechten van de burger moe
ten koesteren." 'Pak Pram', zo
als zijn omgeving hem wel
noemt, gelooft dat er pas echt
wat verandert als er meer waar
dering komt voor de mens als
mens. „Daar is geen sprake
van. Er worden nog steeds
mensen vermoord zonder dat
dit serieus wordt onderzocht. Ik
zie geen vooruitgang. Integen
deel, het wordt slechter."
Pramoedya verwijst naar de
schietpartij bij de Trisakti-uni-
versiteit in mei vorig jaar, die bij
de Atma Jaya-universiteit in no
vember en de moorden op
moslim-geestelijken in Oost-Ja-
va in de tussenliggende perio
de. De verantwoordelijken zijn
nog steeds niet gepakt. Ook
noemt hij een massagraf bij zijn
geboorteplaats Blora in Mid-
den-Java'waar geen aandacht
voor is. „Als je al die zaken niet
serieus onderzoekt, kun je geen
nieuwe start maken." Dat ver
wijt treft ook de oppositiepartij
en. „Megawati begrijp ik hele
maal niet. Haar vader en haar
vrienden zijn rechtstreekse
slachtoffers van het de Nieuwe
Orde, toch wil zij Suharto niet
te hard aanpakken."
Moraal
De wereld vergist zich danig als
ze denkt dat de verkiezingen
van 7 juni een democratisch
tijdperk aankondigen, meent de
Pramoedya Ananta Toer „Mijn boeken zijn officieel nog steeds verboden. Ze zijn tegenwoordig wel te
koop, maar dat wordt hoogstens getolereeerd." foto gpd theo haerkens
schrijver. „Zolang de moraal
niet verandert, blijft alles bij het
oude." Hij schudt het hoofd.
„Democratie bestaat hier alleen
maar op papier, niet in het hart
van de mensen." In de huidige
oppositieleiders - Megawati
Soekarnoputri, Abdurrachman
Wahid en Amien Rais - ziet hij
geen vernieuwers. „Ze zwegen
totdat de studenten in opstand
kwamen. Dank zij hen kunnen
zij zich nu profileren." De poli
tieke partijen verwijt hij alleen
maar over geld te praten voor
de campagne. „Over een pro
gramma heb ik ze nog niet ge
hoord."
Hij was afgelopen maandag
in Europa en maakte dus geen
gebruik van zijn stemrecht. Hij
is er niet rouwig om. „Als ik
naar de stembus ga. kies ik
hoogstens degenen die mij
straks weer in de gevangenis
stoppen", glimlacht hij cynisch.
Corruptie - hij wijdde er een ge
lijknamig boek aan - vindt hij
nog niet eens het ergste. „Ca
deautjes geven zit in onze cul
tuur. De vraag is alleen waar de
grens ligt. Geef je iemand een
cadeautje als vriend of vanwege
zijn positie?"
Een jongetje met een petje en
een rugzakje huppelt de kamer
binnen. Even ontsnapt de au
teur uit zijn sombere beschou
wing. Hij veert op, zijn gezicht
een opgetogen grijns. Zijn
kleinzoon kust hem op Indone
sische wijze ter begroeting de
hand, waarna hij het ventje
aanhaalt en hartelijk een kus op
de wang drukt.
„Echte verandering moet ko
men van de generatie die nu
nog op de universiteit zit. Stu
denten hebben geen baan, geen
geld en zijn nog vrij om te den
ken", stelt Pramoedya. „Ook in
de strijd tegen de Hollandse ko
lonisator forceerden jongeren
de omslag", memoreert hij.
Daarna ging het rap bergaf-
.waarts. Hij draaide onder Soe
karno zelf de gevangenis in om
dat hij de discriminatie van de
Chinese minderheid aan de
kaak stelde. „Het probleem is
dat mensen met macht ophou
den zichzelf te bekritiseren. Ik
hoop dat deze generatie niet in
dezelfde fout vervalt."
Rationeler
Toer, de hand gedurig aan het
oor om beter te horen, ontkent
stellig een pessimist te zijn. Hij
ziet zelfs lichtpuntjes: „De
jongste generatie ondergaat de
invloed van het buitenland en
is een stuk rationeler dan die
van vroeger." De strijd om de
onafhankelijkheid, die hemzelf
in een Nederlandse gevangenis
bracht, werd gevoerd door
mensen met een heel beperkte
schoolopleiding. „Dat is nu al
lemaal anders."
De veelvuldig gelauwerde
Toer komt uit een militant ge
zin, maar is in oppositiekringen
niet onomstreden. Hem wordt
verweten onder Soekarno ge
pleit te hebben voor het verbie
den van schrijvers die zijn poli
tieke opvattingen niet deelden.
Dat heeft geleid tot levenslange
vetes. „Ik mag geen criticus zijn
van andere schrijvers, dat is een
ethische kwestie", zegt hij nu.
Meer wil hij niet kwijt over deze
oude zaak-
Hoewel hij al enkele jaren
wordt genoemd voor de Nobel
prijs schrijft 'Pram' al zo'n
twintig jaar geen literatuur
meer. Andere zaken nemen
hem teveel in beslag. Hij schrijft
voor buitenlandse bladen en
werkt aan de geschiedenis van
de Nederlandse verbannings
oorden in het zuiden van
Nieuw Guinea in de jaren 1920
tot 1940. .Ach, we zien het
wel", schokschoudert hij over
de Zweedse onderscheiding die
vergezeld gaat van een mooi
geldbedrag. „Als het er ooit van
komt ga ik er geen idealistische
dingen mee doen", grijnst hij
kwajongensachtig. „Ik droom al
jaren van drie hectare grond en
een boerderijtje. Daar heb ik
nooit geld voor gehad, maar dat
ga ik dan kopen."
Prachtig boek vol raadseltaa,
ROMAN RECENSIE
WIM VOGEL
Kees 't Hart. De revue. Uitgeverij Quen-
do. Prijs 39,90
Vijf romans, een paar verhalen
en een bundel poëzie schreef
Kees 't Hart de laatste tien jaar.
Het leverde hem enthousiaste
kritieken, een heuse Eerste Ne
derlandse Kees 't Hart Fanclub
met een eigen blad, Fanzine, op
maar weinig lezers.
Die waren er wel voor Fries
voor Elfstedenrijders, zijn voor-
literaire debuut uit 1986. Een
geestige handleiding voor niet-
-Frieze deelnemers aan de
tocht der tochten. Vragen als
'Als dit een wak is wilt U mij er
dan uit halen?', 'Hoort Heeren
veen er dan niet bij?' en 'Bent U
de koningin, majesteit?' worden
handig in het Fries vertaald op
dat ook de niet-Fries zich even
thuis kon voelen in die onbe
grijpelijke wereld van LJouwert,
Boalsert en Sleat.
Misschien is het wat erg kort
door de bocht, maar in zekere
zin probeert 't Hart met zijn ro
mans en verhalen nog steeds
datzelfde: met taal zijn lezers
toegang te verschaffen tot een
gesloten en besloten wereld.
Net als Brakman speelt hij met
zijn materiaal, ook om het spel
maar vooral om zijn eigen taal
te scheppen. Hij kleedt de taal
met nieuwe woorden aan, hij
kleedt haar uit, hij schminkt en
maakt schoon.
Het resultaat is zeker in De
revue zeer geslaagd: een ont
roerende, originele, geestige,
fascinerende, half-realistische,
evocatieve roman vol bizarre
trekjes, helemaal passend bin
nen een lange, romantische tra
ditie.
Vijfentwintig jaar geleden
studeerde de hoofdpersoon uit
De revue geschiedenis in Am
sterdam. Zijn saaie, voorspelba
re bestaan met een al even
saaie vriendin, verandert als hij
keest hart
Zwiep ontmoet, dans
Snip en Snaprevue. 1
sieve, gepassioneeri
een afgebroken sti
baantje als bediene
volgspot, hoog in ht
damse Carré èn een
de gesloten wereld v
-medewerkers is het
Nu, in 1994, keert di
voor zijn werk vanui
vincie terug naar Ar
Wat hij toentertijd in
vier weken heeft vei
verlaten - Zwiep, hun
de geborgenheid vani
ten revuewereld, prob
twee dagen terug te vii
wonderbaarlijke en hi
kelijke van de roman
zeker voor de lezer, da
kend in slaagt.
Ooit als student ha
plan zijn afstudeersc
wijden aan de geschiet
de revue. Het ontsi
functie ervan, het famil
de geheime codes, t
taal. Natuurlijk heeft
letter daarvan op papi
want van die weri
half-begrepen woordei
baren, begrijpt onze i
verteller niets.
Hij zeurt bij Zwiep i
uitleg, om verklaringen
zicht: één grote, armoe
monstratie van eigen,
neel onvermogen. Zijt
aan de volgspot is als ee
foor voor zijn verden
hunkerend op zoek n|
wat je wel ziet, maar wi
reikbaar is door de eigj
tie. Zijn vlucht na vier tl
een burgerlijke vluchi
naar zijn vroegere verloJ
rug naar Zwolle waar j
welijk, twee kinderen
baan bij het archief \J
terug naar een taal dit
baar, hanteerbaar, die ai
is en die zelden meer o
komt met emoties en go
waar geen woorden vooi
Of zoals hij zelf vasts
had geen zintuigen, ik wj
tiehalvegare, feitverslaafl
chievenvuller, kijkvei
oorinvalide, zelfver
niets heb ik gezien, niel
dan ook niets.'
Ik vind De revue een pi
lichamelijk boek vol raad
De voorbije wereld van 5
Snap, van Cees de Lai
Tom Manders èn van d(
André van Duin wordt it
liefde en kennis van zal
koppeld aan wat ons, d
allemaal wel eens bezij
Het hopeloos zoeken na
door eigen toedoen en
mogen, verloren wereld
van we weten dat dat de
was waar het ons
te doen is geweest. Al hei
ge was voorspel, is nas)
nu zou ik Zwiep wel eens
ontmoeten.
LU
THRILLER RECENSIE
ARNO RUITENBEEK/GPD
Ruth Carrington. Onterecht. Uitgeverij Conserve. Prijs 39,95
De eerste klap is een daalder waard, moet Michael
Hartland hebben gedacht. Onder het vrouwenpseu
doniem Ruth Carrington is deze Britse schrijver
overgestapt van spionageromans (Zeven stappen
naar het verraad, 1985, bijvoorbeeld) naar de recht
bankthriller en dan nog wel in serie. En nummer
een, Onterecht smaakt overduidelijk naar meer.
Advocate Alison Hope, de hoofdpersoon uit de
aangekondigde reeks die zich afspeelt in het typisch
Engelse Bristol, krijgt in Onterecht als cliënt de arts
Geoffrey Quinn toegeschoven. Qüinn wordt ver
dacht van moord op zijn beeldschone vrouw Nikki.
De politie gaat er althans van uit dat het vrouwen-
lijk, dat in de stookruimte van Quinns woning
wordt gevonden, dat van de echtgenote is. Hun
twee kinderen zijn spoorloos verdwenen.
Quinn ontkent ten stelligste, maar houdt infor
matie achter. De raadsvrouw gelooft toch in zijn
onschuld. Met haar levensgezel, privé-detective Ge
orge Kristianssen, trekt ze een aantal beerputten
open die de aan Quinn ten laste gelegde feiten kun
nen ondergraven.
Zo heeft Quinn in het grijze verleden een valse
getuigenis afgelegd tegen een grote crimineel, die
ontsnapte uit de gevangenis en mogelijk uit was op
wraak. Daarnaast worden in Bristol geheime sex- en
drugsfeestjes gehouden, waaraan Nikki mogelijk
deelnam. Als het proces tegen Quinn al vergevor
derd is, heeft Hope echter nog onvoldoende in han
den-om Quinn vrij te krijgen. Alvorens de zaak op
geheel onverwachte wijze klapt, hebben diverse
personen uit het onderzoek het loodje gelegd en ko
men anderen zwaar gewond uit de strijd.
Hartland-Carrington toont aan dat er nog zat le
ven zit in de door Amerikanen als Grisham platge-
schreven legal thriller. Hij maakte gebruik van de
ervaringen van rechters en strafpleiters, vaak net als
Alison vrouwen in een mannenwereld, om een wer
velend en spannend verhaal over echte mensen te
vertellen. Als Carrington dit niveau vasthoudt, zal
de strijd om de televisierechten snel ontbranden.
ROMAN RECENSIE
PETER KUUT/GPD
Ed van Eeden De vogelspin Uitgeverij
Nijgh Van Ditmar. Prijs: 29,90.
Ed van Eeden (1957) is de ver
persoonlijking van de duizend
poot. De journalist publiceerde
ruim twintig non-fictie boeken
over van alles en nog wat, hij
vertaalde werk van Amin Maal-
ouf en John Updike, voor het
vaktijdschrift Boekblad signa
leert hij welke vaderlandse au
teurs aan het buitenland 'ver
kocht' worden en wat Neder
landse uitgevers aan buiten
landse titels binnenhalen en op
boekenbeurzen mag hij graag
schrijvers aan de tand voelen.
Sinds het begin van deze
Maand van het Spannende
Boek ligt De vogelspin in de
winkel, Van Eedens fictiede
buut. Een vlotgeschreven ro
man die overigens pas aan het
eind iets van een thriller krijgt.
Hoofdpersoon in De vogel
spin is Bruno Tancredi. krediet
bewaker en matennaaier. Hij
mag zich graag bezondigen aan
een bijkans universele, manne
lijke liefhebberij: het beloeren
van jonge vrouwen. Maar Tan
credi gaat verder in zijn hobby.
Buiten kantooruren achtervolgt
hij zijn slachtoffers op het stati
on, in winkels en op straat. Hij
volgt ze tot aan het naamplaatje
op hun voordeur. De informa
tie die deze vieze man vergaart
(naam, adres, sofi-nummer).
zet hij thuis op een kaartje. Na
dat hij zijn vogelspin Oscar wat
kakkerlakken heeft toegestopt
en voor zichzelf een diep
vriespizza zo goed als krokant
heeft gemaakt, zet hij twee do
zen op tafel: een met tissues en
een met de opwindende sys-
teemkaarten. De rest laat zich
raden.
Voor de perfecte gluur is ti
ming het belangrijkst, houdt hij
zijn collega en - dan nog -
vriend Gerard van der Horst
voor. „Je moet gebruik maken
van spiegelende ruiten en door
kijkjes. Als je het handig doet,
kun je zelfs af en toe een borstje
spotten." De adviezen zijn
THRILLER RECENSIE
vooralsnog niet aan geilneef
Gerard besteed. Die roept tegen
passerende blondines dat ze
best op zijn gezicht mogen zit
ten, hoor. „Joehoe, natte wicht
jes, kom eens bij pappie!"
Op een dag krijgt Tancredi
een vrouw in het vizier, die hem
niet meer loslaat. Een jongere
en langere uitvoering van Liza
Minelli, die hij Moira noemt.
Moira wordt een obsessie voor
hem: hij laat daarvoor zelfs
prostituee Sylvia, die het pres
teert om verkikkerd op hem te
zijr, links liggen. Via allerlei lis
ten en lagen probeert hij zijn
Moira-systeemkaartje zo vol
mogelijk te krijgen. Uiteindelijk
moet dat wel verkeerd aflopen.
De lezer die zich de moeite
getroost De vogelspin aan te
schaffen, zal merken dat hij
door het werkje heenvliegt. Het
duurt slechts een retourtje Den
Haag-Utrecht, met lichte ver
traging, en dan is de laatste pa
gina daar al. Van Eeden heeft
een snelle pen, verzint leuke
krachttermen, maar nergens
wordt zijn stijl adembenemend.
En de plot is dat eigenlijk ook
niet, het is bepaald geen ver
bijsterende intrige die de auteur
uit zijn tekstverwerker tovert.
Wat opvalt en uiteindelijk lich
telijk begint te irriteren zijn de
vele, vele beschrijvingen van
\Touwen (jonge moeder met
hennarode haardos, onmodi
eus meisje in oudroze jasje). Je
zou bijna denken dat er iets au
tobiografisch in het karakter
Tancredi verscholen zit.
ARNO RUITENBEEK/GPD
Gerhard Hormann. Dubbel bedrog. Uitgever Luitmgh-Sijt-
hoff Prijs 29,90.
De Utrechtse serieverkrachter heeft maanden
voor grote onrust gezorgd onder de vrouwe
lijke Domstedelingen. Zo plotseling als zijn
wandaden begonnen, zo onverwacht hielden
ze op. Een even logische als sublieme verkla
ring daarvoor werpt Gerhard Hormann op in
zijn fijne thriller Dubbel bedrog.
De impulsieve studente Karen Wood ver
huist naar Utrecht omdat ze denkt dat ze
haar criminologiescriptie over de doodstraf
kan afronden. De tekst lijkt voorgoed verdwe
nen te zijn met de teloorgang van haar mee
verhuisde computer. Bovendien heeft ze de
kamer gehuurd waarin voorheen een van de
vele slachtoffers van de serieverkrachter
woonde. Het nieuwe scriptiethema is gebo
ren.
Karen duikt in de krantenknipsels over de
mysterieuze zedenmisdadiger. Zelf hevig be
zig met astrologie, ontdekt ze iets over de ho
roscoop van de verdachte. Ze geeft dat door
aan de politie, die niet reageert. De recherche
is al bezig het dossier op de plank te leggen.
De vondst van een lijk dat voldoet aan het
signalement van de verkrachter geeft geen
nieuwe impulsen aan het onderzoek, omdat
de verkrachtingen doorgaan (en het gebruikte
geweld zoals verwacht toeneemt).
Bij Karen in het studentenhuis woont Ar
thur, op wie ze heimelijk verliefd wordt. Ar
thurs vriendin is ook slachtoffer. Hun relatie
lijdt daar begrijpelijkerwijs zeer onder, maar
Arthurs houding wekt steeds meer bevreem
ding.
Ik zal niet de fout maken die Hormann
maakte en de ontknoping vroegtijdig wegge
ven. De enige misser, want Dubbel bedrog is
heel erg de moeite waard. Goed te merken is
dat de schrijver journalistiek geschoold is:
korte zinnen, weinig moeilijke woorden, per
fecte opbouw van de spanning, levensechte
dialogen. Personen worden voldoende uitge
licht. Psychologisch zit het geramd.
THRILLER RECENSIE
ARNO RUITENBEEK/GPD
Michael Pye.'Gestolen levens. Uitgeverij Nijgti
Ditmar. Prijs:/ 39,90.
Het fenomeen seriemoordenaar
menige (Amerikaanse) schrijver van
fictie en fictie beziggehouden. Noo?
ter verscheen er echter zo'n angsta
gend boek als Gestolen levens van Mi
Pye. Hij vertelt over het zeer gruwelij
ven van de Nederlander Martin
hout, die in diverse landen mannfi
moordt en hun identiteit aanneeit 1
Arkenhout in de huid kruipt van de!
kunsthistoricus Christopher Hart,
gevolgen niet te overzien.
Want Hart wordt gezocht, door Ei
man John Costa die voor het nw
waar hij werkt een aantal belangrijke
vreemde prenten moet zien terug te!
gen. Parallel aan Costa's opdracl. I
diens verwerking van het verlede:
zijn van origine Portugese vader, i
senior blijkt een bedenkelijke rol te
ben gespeeld tijdens de dictatuur
Zuid-Europese land, wat hem na I
keer naar Portugal opbreekt. Het iso I
mijdelijk dat of Costa of Hart/Arkerf
tenslotte het leven van de ander 'steel
Pye bewijst dat zoiets als een li"
thriller goed mogelijk is, waar ander
genaamd serieuze auteurs die maai 1
misdaad in hun literatuur stoppen
vergeten dat spanning (c.q. de op!
daarvan) het fundament van dit ger
Dat Pye onderzoeksjournalist is, word
lezer ook snel duidelijk. Hij dook vo
stolen levens in het lopende onder
van Interpol naar een misdadiger
zich naar alle waarschijnlijkheid vet
gen houdt in Denemarken.
Van Pye verscheen eerder De walt
der, over de Nederlandse Grietje Re)1
de eerste hoer van New York. Hij!
blijkbaar iets met ons land, in Gestom
vens speelt Amsterdam een grote rol
