Op 11 augustus bedenkt de dag zich
EGSEL
ZATERDAGS
Umbra-
ZATERDAG 29 MEI 1999
rGOED
'dereen die het heeft meegemaakt
kan het beamen: een totale
zonsverduistering is het meest
irukwekkende natuurverschijnsel
dat je op aarde kunt zien.
ienduizenden mensen kijken dan
k al jaren uit naar de ochtend van
augustus 1999. Sterrenkundigen,
nheilsprofeten, eclipsjagers maar
<k gewone belangstellenden zullen
lan samenstromen op een strook
land die van west naar oost over
■uropa loopt. Alle hotels langs dit
traject, dat nauwelijks honderd
kilometer breed is maar
mduizenden kilometers lang, zijn
nu al volgeboekt. Want op de
chtend van 11 augustus is hier de
otale zonsverduistering
e zien; heel even valt de
K'dden op de dag.
\en spectaculair
mw*Mwjnsel, dat altijd
WWiwne indruk maakt.
Totale zonsverduistering: alsof God het licht uitknipt
Penumbra
gedeeltelijke=
verduistering
totale
zonsverduistering
Zonsverduisteringen brachten in vroeger
tijden koningen en dynastieën aan het wan
kelen en hele volkeren in paniek, zoals jn
Split in 1239: 'Zo'n grote angst kwam er over
de mensen, dat ze gillend en schreeuwend
heen en weer renden als gekken, denkend
dat het einde van de wereld nabij was'. Vier
duizend jaar geleden liet de keizer van Chi
na zijn hofastronomen onthoofden omdat
zij de verduistering van 2134 voor Christus
niet hadden zien aankomen. 'Niets kan ons
nu nog verbazen, nu Zeus midden op de
dag nacht heeft gebracht', verzucht de Griek-'
se dichter Archilochus in 648 voor Christus,
'er is angst onder de mensen gekomen Ze
kunnen nu alles geloven en verwachten.
Niemand zal meer verbaasd zijn als de land
dieren van plaats ruilen met de dolfijnen en
gaan grazen op hun zoute weiden'.
Ook tegenwoordig zijn er mensen te vin
den die de verduistering met onheil en
doem associëren. Zo adviseerde de Indone
sische regering in 1983 zwangere vrouwen
orrt vooral binnen te blijven en onder het
bed te gaan liggen. Dit jaar zal de onrust er
in bepaalde kringen niet minder om zijn:
het jaar 1999 is toch al zo beladen door aller
lei astrologische constellaties en voorspel
lingen van Nostradamus.
Het is wel te begrijpen dat mensen met
angst en ontreddering op het hemelver
schijnsel reageren. Het is tijdens de minu
ten van totale verduistering, door sterren
kundigen de totaliteit genoemd, alsof een
kwade macht even al het leven en het licht
uit de natuur zuigt. Over het landschap
daalt een staalblauw duister. Midden op de
dag komen sterren aan de hemel Honden
beginnen te blaffen, vogels zoeken hun nest
op. Bloemen sluiten zich. De toeschouwers
beginnen te roepen en te wijzen -veel mens
en krijgen tranen van ontroering in hun
ogen als de laatste zonnestraal verdwijnt
achter de gitzwarte maanschijf. Het is alsof
God het licht uitknipt. Na een paar minuten
schuift de zon weer achter de maan van
daan: de totaliteit is voorbij, het daglicht
keert terug. Het openbare leven, dat gedu
rende die paar minuten volledig stil ligt,
komt weer op gang.
Slagschaduw
Wat gebeurt er precies bij een zonsverduis
tering? Een lamp, een voetbal en een ping
pongbal volstaan om het verschijnsel na te
bootsen. Een zonsverduistering is een sa
menspel tussen drie hemellichamen: de
zon, de aarde en de maan. De maan draait
in vier weken rond de aarde, die óp zijn
beurt rond de zon draait. Van tijd tot
tijd gebeurt het dat aarde, maan en
ZOn toevallig op één lijn staan zo
dat de pingpongbal (de maan)
zijn kleine slagschaduw op een deel van
de voetbal (de aarde) werpt Dat zwarte vlek
je, nauwelijks honderd kilometer in door
snee, raast over het aardoppervlak met een
snelheid van 2700 kilometer per uur. Op de
Atlantische Oceaan bij Canada begint de to
tale verduistering. Daar duurt hij slechts
een paar seconden. In Boekarest is de eclips
op zijn hoogtepunt: hij duurt daar 2 minu
ten en 23 seconden. In de Golf van Benga
len verdwijnt de verduistering en kan je een
verduisterde zonsondergang zien.
Zonsverduisteringen worden vaak ver
ward met maansverduisteringen, maar daar
bij is er iets anders aan de hand. Ook bij een
maansverduistering staan aarde, maan en
zon op één lijn -alleen staat de maan nu
achter de aarde in de schaduw. Als je op de
maan zou staan zou je een zonsverduiste
ringzien.
Een zonsverduistering is niet zo zeld
zaam als sommige mensen denken. Min
stens twee keer per jaar komt het voor dat
de maan tussen de zon en de aarde in staat.
Meestal slaagt de maan er dan niet in de
zon helemaal af te dekken. Totale verduiste
ringen, waarbij dat wel gebeurt, komen iets
minder dan één keer per jaar voor: die zijn
dus ook niet echt zeldzaam. Maar het lasti
ge is dat de smalle strook waar geen enkel
zonlicht de aarde meer bereikt zich op de
meest onmogelijke plekken kan bevinden:
in de Stille Oceaan, in Mongolië, in Afrika
-de hemellichamen hebben geen enkel ge
voel voor toeristische marketing. Vorig jaar
was er een totale verduistering op Aruba die
veel bekijks trok. De laatste totale verduiste
ring in Nederland was in het jaar 1715. Oe
eerstvolgende kans om in Europa een ver
duistering te ervaren is pas weer over twee
ëntachtig jaar Reden te meer om naar het
zuiden af te reizen voor de laatste eclips van
dit millennium.
Luguber
Het schouwspel begint als de maanschijf de
zonneschijf raakt. Heel langzaam eet de
maan de zon op, lijkt het. Het langs elkaar
schuiven van de hemellichamen is alleen te
bekijken door een speciaal eclips
brilletje of een lasbril, want wie
onbeschermd recht in de zon
kijkt, riskeert onherstelbare scha
de aan het netvlies. Ook CD's, fo
to-negatieven en beroete glaasjes
(door sommige bronnen als veilig
aangemerkt) zijn niet aan te ra
den. Tot en met het laatste ogen
blik -na tachtig minuten als er
nog maar een kleine afgeknipte
vingernagel scherp zonlicht over
is en het begint te schemeren- is
het gevaarlijk om met het blote
oog naar de zon te kijken. De laat
ste seconden zonlicht zijn het
mooist. Omdat de maan niet glad
is maar spitse bergen en diepe
kraters heeft, scheert het laatste
licht als diamanten druppels De zonsverduistering moet met
langs het onregelmatige maanop- wie onbeschermd recht in de zc
pervlak. Dit snoer van lichtende aan het netvlies. Boven de zon 1
fonkelingen staat bekend als de Parels van
Bailey. Ze zijn maar een paar seconden
zichtbaar, want dan is het grote moment
daar: een muur van duisternis komt als een
donderbui over het land aanrollen met de
snelheid van een straaljager. Dan is al het
zonlicht weg. De temperatuur daalt, de ril
lingen lopen de toeschouwer langs de rug.
Sommigen beschrijven dit moment als 'lu
guber'. Er is een stalen schemering en het
landschap ziet eruit als bij een heldere
maannacht, spookachtig blauw. Op het al
lerlaatste moment voor het licht weg is, zie
je de chromosfeer van de zon, de buitenste
schil waaruit de zogenoemde protuberan
sen ontspringen. Dit zijn krulvormige vlam
men die de zon uitspuugt, tienduizenden ki
lometers hoog. Dan is het echt donker en
achter het zwarte gat in de lucht ontvouwt
zich traag een subtiele stralenkrans met
lange uitlopers, als een heiligenschijn: de
corona. Het is deze lichtkrans die het meest
mystieke en betoverende deel van de ver
duistering is. Deze lichtzwakke lichtkroon is
normaal nooit zichtbaar, omdat het licht
van de zon veel feller is. Toch heeft de coro
na een veel hogere temperatuur dan de zon
zelf. tussen de één en de twee miljoen gra-
Waarnemers omschrijven de maan zoals
die er dan uitziet als intens donker, een inkt
vlek, alsof de satelliet een zwart licht
uitstraalt. De corona daarom heen in geluid
loze schoonheid, een uitwaaiering van
ragfijne magnetische draden. De totaliteit
varieert in duur van enkele seconden tot
iets meer dan zeven minuten. Als die voor
bij zijn en het eerste zonlicht langs de ande
re kant van de maan scheert, ontstaat een
verschijnsel dat de diamanten ring wordt ge
noemd. De omtrek van de maan is zilver
grijs en de eerste lichtstraal is een verblin
dende briljant, purper en wit. Het daglicht
is snel terug en doet pijn aan je ogen, de co
rona is verbleekt, maar pas na een minuut
en speciaal brilletje bekeken worden.
1 kijkt, riskeert onherstelbare schade
et corona, gefotografeerd door NASA.
of tachtig heeft de maan de zonneschijf
weer helemaal vrijgegeven en is de zonsver
duistering achter de rug. Het is die dag op
nieuw ochtend geworden. De slagschaduw
trekt verder over de aarde, miljoenen adem
loze toeschouwers achter zich latend.
Gedeeltelijk
Gezien vanuit Nederland is de zonneschijf
op 11 augustus niet helemaal afgeschermd
door de maan. In Groningen en Friesland is
nog tien procent van de zon te zien en in
Zuid-Limburg vijf procent. De gedeeltelijke
verduistering is in een veel bredere strook
zichtbaar dan de totale. Vrijwel heel Europa
en Zuid-Azië zien de maan een deel van de
zon opslokken. Hoewel een gedeeltelijke
zonsverduistering ook het bekijken waard
is, is deze niet te vergelijken met een totale
verduistering. Hiervoor m'oet je naar de to-
taliteitszone, want zelfs een procent zon
licht is nog zo fel dat er geen schijn van
kans is dat je de majestueuze corona kan
zien. Bij een gedeeltelijke verduistering
zoals in Nederland wordt het iets donker
der. zoals op een sombere dag. Maar de on
heilspellende duisternis van de totaliteit
blijft uit.
Is het aan te raden om af te reizen daar de
totaliteitszone? ,,Ja, je moet zelfs op reis",
zegt Govert Schilling, sterrenkundige en we
tenschapsjournalist. Hij is één van de ecli-
psoholics die de hele aardbol afreizen om
totale verduisteringen te scoren. „Bij een to
tale verduistering is het alsof de natuur een
groot geheim onthult, heel even maar -de
openbaring van een ongekend mysterie."
Maar ook voor de achterblijvers in de zo
genoemde halfschaduw is er iets te beleven.
In Leiden wil Vincent Icke, hoogleraar ster
renkunde het winkelend publiek laten zien
wat er gebeurt. Icke: „Het is mijn plan ofn
een projectie te maken op een scherm op
het Stadhuisplein. Het voordeel van een pro-
jectie is dat mensen niet recht in
de zon hoeven te staren."
Icke is niet, zoals zijn collega
Schilling, een eclipsfanaat. Hij
pakt dus niet zijn koffers in augu
stus. „Ik heb in Ganada al een
keer een totale zonsverduistering
meegemaakt. Het is prachtig, je
moet het zeker gaan bekijken als
je de kans hebt, maar ik vind het
belangrijk dat mensen hier ook
iets te zien krijgen."
Een eclips is voor sterrenkundi
gen niet zo interessant meer, vol
gens Icke. Het raadsel hoe de co
rona vele malen heter kan zijn
dan de zon zelf is al lang geleden
opgelost. „Je moet het je voorstel
len als een zweepslag. Als ik een
circuszweep in handen heb die ik
laat knallen, dan gebeurt eigen
lijk hetzelfde. Ik geef een zwiep
zodat er een lus ontstaat in de zweep, een
golf die zich voortplant naar het puntje. Alle
energie komt dan samen in de punt van de
zweep. Die paar gram leer krijgt dan een
snelheid die hoger is dan die van het geluid.
Dat zorgt voor de knal. In de corona ge
beurt hetzelfde, daar wordt heel veel ener
gie 1
1 gestoken en dar
krijg je iets heftigs."
Een eclips maakt veel los bij mensen.
Schilling: „In 1990 was ik in Helsinki, waar
een totale verduistering bij zonsopgang zou
plaatsvinden. Het weer was niet veelbelo
vend, er hing een hele dikke wolkenhand
boven de oostelijke horizon. De verduiste
ring zelf heb ik dus niet gezien, die zal ach
ter de wolken. Maar indrukwekkend dat het
was! Ik had midden in de nacht een goede
plek uitgezocht. Langzaam maar zeker
werd het licht. Venus verdween van de he
mel, de vogels werden wakker, het werd dag.
En toen stelde ik me voor dat ik hier dui
zend jaar geleden woonde als boer. Je ziet
dat het dag wordt als je 's ochtends aan het
werk gaat. En dan opeens denk je: er is iets
geks. Het wordt weer donker. De dag be
denkt zich. Venus komt weer tevoorschijn,
de vogels worden onrustig en de schaduw
van de maan was zichtbaar als een donkere
muur die als een buitenaardse, boze adem
over je heen komt. Ik kan me voorstellen
dat dat veel angst heeft veroorzaakt in het
verleden."
"Het is heel erg spannend en indrukwek
kend, zelfs bij bewolkt weer. Het is natuur
lijk mooier om de pracht en de grandeur
van de corona te zien maar ook als het be
wolkt is, kan een zonsverduistering heel in
drukwekkend zijn. Het is een verschijnsel
dat op je gevoel speelt. En het mag wel eens
gezegd worden: we leven in een tijd waarin
alles koel en zakelijk benaderd wordt. Maar
misschien ben ik wel wat romantischer dan
de gemiddelde Nederlander. Ik word erdoor
geraakt en geroerd."
Ook Fred Kspenak, werkzaam bij de Na-
sa, raakt telkens weer betoverd door het ver
schijnsel. Met zijn gezaghebbende site op
Internet staat de Amerikaan bekend als de
grote eclipsgoeroe. Espenak was vorig jaar
ook op Aruba. „Ik had aan deze eclips dui
zenden computerberekeningen verricht",
vertelt hij in sterrenkunde-tijdschrift Zenit,
„ik had er een boek over geschreven, er een
internetsite van bijgehouden, en nu gebeur
de dus wat de wetten van de hemelmechani
ca hadden bevolen. Ik ervaar mijn veertien
de eclips, en ben getuige van het uurwerk
van het universum. Ik voel me vereerd, vol
ontzag. Tranen rollen over mijn gezicht,
mijn stem klinkt verstikt van emotie. Op het
eind roept een klein meisje: 'Papa, ik wil
nog niet dat de zon weer gaat schijnen', Ze
verwoordde treffend wat we allemaal dach-
SILVAN SCHOONHOVEN
Haarlems Dagblad
