ïusiness is
m in theater
an den Ende
Goudglanzende 'Dageraad' in De Lakenhal
Cultuur Kunst
\>\0tf 0
'^'ek in
A
Zomer, aardbeien met slagroom en seks
Indrukwekkend spel
in 'Verloren Taal'
CHEF JAN RIJSDAM. 071-5356444. PLV CHEF ANNET VAN AARSEN 071-5356443
ijl de sterren van zijn nieuwe musical-productie
even uitpuffen in de artiestenfoyer, leidt Joop
den Ende zijn gasten rond. Op de tocht langs kleed-
ers. oefenruimtes, het productiekantoor, foyers en
tten vertelt hij en passant waar de schilderijen en de
jen komen te hangen. Perfectionisme is nog altijd
van zijn belangrijkste drijfveren. 'Magie' noemt hij
li' elf liever.
ningsproductie Chicago zijn al
zo'n 100.000 kaartjes verkocht.
De komende twee jaar moet
blijken of het bezoek aan dit
nieuwe theater het Circusthea
ter niet 'kannibaliseert'. Daarna
beslist Van den Ende of hij defi
nitief in Utrecht blijft. Zijn
plannen voor een megatheater
in de regio Amsterdam heeft hij
even op een lager pitje gezet.
Jaarbeurs-directeur Van In-
gen verwacht vooral te profite
ren van 'cross-sellings': beurs-
deelnemers en bezoekers die
meteen even een theatertje
pakken en andersom. Binnen
kort verrijst op het jaarbeurster
rein ook een tijdelijk casino.
Het toekomstige Urban Enter
tainment Center moet behalve
aan een megatheater met 3.500
stoelen en een casino ook
plaats bieden aan een hotel met
400 bedden, een Imax-theater,
een bioscoopcomplex en een
complete horeca-wijk. „Busi
ness wordt steeds meer fun en
fun wordt steeds meer busi
ness", constateert Van Ingen.
„Je kunt daar als beursorgani-
sator niet omheen. Concepten
met mono-functies zijn vol
strekt achterhaald."
twee weken voegt de amu-
ntskoning weer een paleis
ermaak aan zijn imperium
het Beatrix Theater in
iht. De met ingrijpende
kundige aanpassingen tot
r,2J er omgebouwde congres-
de Jaarbeurs wordt na
jrcustheater in Schevenin-
;et tweede open-einde the-
,an ons land. Van den En-
ing er een joint-venture
an met de Jaarbeurs: de
ar van het gebouw be
de 12 miljoen dure op
beurt, de theaterprodu-
:fit zorgt de komende vijf jaar
'es de 'software'.
isicals, het publiek lust er
z' iap van. Gingen er in 1996
zo'n 830.000 bezoekers
de voorstellingen van Van
Ende, vorig jaar waren dat
een slordige 1,2 miljoen.
10 procent van de Neder-
bevolking heeft produc
es Phantom of the Opera
liss Saigon gezien", illu-
rde Van den Ende gisteren
n-; iorme opbloei van de mu-
lajjultuur, de belangrijkste
dat hij een nieuw avon-
•andurfde.
samenwerkingsovereen-
tussen Van den Ende en
i arbeurs duurt vijf jaar. De
le is groot dat het 1140 stoe-
lrü :ote theater over een paar
een permanente opvolger
op het toekomstige 'Ur-
jitertainment Center'. Dat
en onderdeel van het
ht City Project, waar de
eurs 400 miljoen gulden in
ivesteren.
Uli i den Ende wil eerst kijken
draagvlak is voor de nieu-
ccommodatie. Daar lijkt
iel op, want voor de ope-
Het Beatrix Theater opent
zondag 9 mei met de première
van Chicago. Dit werkstuk van
de succesproducers Kander en
Ebb draaide eerder met succes
in Londen en New York. Hel
gaat over twee vrouwen die in
de gevangenis belanden en
geen middel onbenut laten om
eruit te komen. Bekende num
mers uit de jazzy musical zijn
All that Jazz en Class. Simone
Kleinsma, Pia Douwes en Stan
ley Burleson spelen de hoofd
rollen. Van den Ende stak 7,5
miljoen in de productie.
BEELDENDE KUNST
RECENSIE SANDRA SPIJKERMAN
Ixpositie: Dageraad van de moderne
<unst. Te zien: t/m 29 augustus, di t/m vr
10.00 - 17.00 uur, za, zo en feestdagen
12.00 - 17.00 uur, Stedelijk Museum De
Lakenhal, Oude Singel 28 - 32, Leiden
Aan de lijvige catalogus kun je
al aflezen dat Stedelijk Muse
um de Lakenhal niet over een
nacht ijs gegaan is voor zijn ju
bileumtentoonstelling. Ter ge
legenheid van het 125-jarig be
staan zijn alle ontwikkelingen
van de moderne kunst tussen
1890 en 1940 in Leiden en di
recte omgeving uitputtend in
kaart gebracht. Resultaat is een
wetenschappelijk verantwoor
de catalogus en een al even de
gelijke tentoonstelling.
Dat degelijkheid ook kan
sprankelen en glanzen dat be
wijst deze expositie. Voor enke
le bijna vergeten kunstenaars
en kunstdisciplines gloort zelfs
een nieuwe dageraad. Zou er
15 jaar geleden een tentoon
stelling over dezelfde periode
zijn gemaakt, dan had die ex
positie er beslist anders uitge
zien. Destijds had de tentoon
stelling zich waarschijnlijk ge
richt op de avant-garde stro
mingen. De traditionelere lie
den zouden achterwege gela
ten zijn en ook voor de toege
paste kunst zou geen plaats
zijn ingeruimd.
Kunstnijverheid
Sinds het einde van de jaren
'80 is echter nogal wat veran
derd in de manier waarop ten
toonstellingen worden samen
gesteld en ingericht. Vanaf die
tijd wordt kunstnijverheid ge
regeld naast beeldende kunst
geëxposeerd. Hoewel De La
kenhal al eerder in de vaste op
stelling van bijvoorbeeld de
historische afdeling op deze
manier te werk ging, is de Da
geraad de eerste tijdelijke ex
positie waarbij vanuit dit uit
gangspunt is gewerkt. Groot
voordeel van deze aanpak is
dat er een beter tijdsbeeld van
een bepaalde periode ontstaat.
Bovendien worden verbanden
die er altijd tussen de verschil
lende disciplines zijn geweest,
zichtbaar.
De foto's die te zien zijn, aanwezig zijn, een extra di- duidelijk laat zien dat traditio-
even de expositie, ondanks het mensie. Meest frappant is nog nele kunst letterlijk broederlijk
feit dat ze weinig prominent wel dat deze tentoonstelling zo naast de avant-garde heeft ge-
Het portret van Jenny Kamerlingh Onnes, gemaakt door haar broer Menso, is nog tot en met augustus te
zien in de Leidse Lakenhal. foto »pr»
hangen. Het toont aan dat tra
ditioneel en vooruitstrevend
verenigd waren in dezelfde
kunstenaarsgezelschappen.
Heel concreet wordt dit in de
zaal waar een reconstructie is
gemaakt van de eerste tentoon
stelling die kunstenaarsvereni
ging De Sphinx in 1917 in de
Harmonie in de Breestraat
hield. Daar hangt het vooruit
strevende abstracte werk van
Van Doesburg in dezelfde
ruimte als een traditionele
schildering van een hofje van
Wilhelmina Bohl en een stijf
stilleven met geraniums van
J.G. Kesler.
Deze reconstructie toont be
halve opmerkelijke combina
ties ook goed werk van bijna
vergeten kunstenaars als de ge
broeders Valk en Harm Kamer
lingh Onnes. Dit soort recon
structies brengt voor de ken
ners meer dan voldoende
'voer' om van te smullen. Veel
nieuwe details en inzichten
zijn er bij het onderzoek naar
voren gekomen. Om te voorko
men dat de doorsnee bezoeker
gedwongen zou zijn een flink
deel van de catalogus te lezen
om de expositie te begrijpen,
zijn naast de gebruikelijke on
derschriften met naam, date
ring, plaats en bruikleengever
hier en daar korte teksten toe
gevoegd aan de hand waarvan
de tentoonstelling meer wordt
dan een reeks mooie plaatjes.
En dat werkt.
Moderne kunst
Zo kom je bijvoorbeeld tot de
ontdekking dat Theo van Does
burg niet alleen aan het Kort
Galgewater heeft gewoond
maar ook aan de Marie Gonda-
straat. Dat in de Harmonie aan
het begin van deze eeuw mo
derne kunst te zien is geweest
en de bekende zilverfabriek in
Voorschoten, weverij Het
Paapje en dekenfabrikant Zaal
berg ook moderne kanten heb
ben gehad.
Doordat de expositie kunst
nijverheid samen met beelden
de kunst toont en traditioneel
werk broederlijk naast avant-
-garde kunst presenteert, ont
staan er intrigerende combina
ties. Zo tref je in eenzelfde zaal
naast hyperrealistische portret
ten van vormgever Chris Le-
bau, bijna kitscherige land
schappen van Johan de Vries
en uitzonderlijk mooie zilveren
voorwerpen aan, die de Oos
tenrijkse Christa Erlich voor de
zilverfabriek heeft ontworpen.
Een andere zaal toont Jan
Toorops pointillistische Dor
pelwachters der zee, in de
buurt van fraai bouwkeramiek
van W.C. Brouwer en het ge
dempt kleurrijke aardewerk
van de Fayence- en tegelfa
briek Amphora. Geen mens
zou deze combinaties beden
ken, als de werken niet letterlijk
zo in dezelfde tijd, hetzelfde
klimaat en dezelfde omgeving
zouden zijn gemaakt.
Uitdragerij
Dergelijke combinaties maken
de tentoonstelling verwarrend
en tegelijkertijd aantrekkelijk.
Het ene moment lijk je in een
aangenaam soort uitdragerij
terecht te zijn gekomen, waar
je de meest uiteenlopende
prachtige en curieuze werken
krijgt voorgeschoteld. Het vol
gende moment besef je dat al
die stukken gerelateerd zijn
aan een plek in de regio of er
een stuk geschiedenis van ver
tegenwoordigen, zoals de
glas-in-lood ramen die Harm
Kamerlingh Onnes voor het la
boratorium aan de Steen-
schuur maakte. De nobelprijs-
winnaars Lorentz en Kamer
lingh Onnes zijn er op passen
de wijze verbeeld.
En dan de wikkels die con-
servenfabriek De Sleutels voor
haar blikken augurken liet ma
ken. De dikke augurken zijn
ontworpen door Raoul Marti
nez, die ook prachtige spruitjes
- dan zie je pas goed dat het
mini-kooltjes zijn - heeft ge
schilderd. Het lichte geel, het
groen van de zalen waar nor
maal gesproken de 17e eeuwse
schilderkunst hangt en het
sterker blauw dat voor de vitri
nes is gebruikt, houdt al dat
uiteenlopende werk goed in
balans. De tentoonstelling
oogt, met name op de begane
grond, harmonieus. Het wordt
nergens echt een uitdragerij.
Daar hebben verreweg de
meeste werken te veel kwaliteit
voor. De 'Dageraad van de mo
derne kunst' schetst een vrij
compleet beeld van de ontwik
kelingen in de kunst in een be
paalde periode en bepaalde
omgeving, ledereen kan er zijn
hart ophalen. Bovendien zet
het Leiden op de kaart van de
moderne kunst. Het is een
waardige, maar vooral prettige
bekroning van 125 jaar stede
lijk museum.
Hp zijn Harley Davidson
W daverde hij de wereldli-
teratuur binnen. In de
«klinknagels beslagen zijtas de
■verbiddelijke bestseller': 'Ik, Jan
;mer'. Nederland had met deze
ige Nederlandse schrijver in één
pzijn eigen Henry Miller in huis.
h «750 cc tussen zijn benen poseer-
Cremer op de voorflap van zijn
:k. Zoals zovelen in 1964 gekleed
)0 spijkerjack, dito broek en laarzen.
d je wat? Literatuur werd voor de
generatie ineens iets dat niet
s voorbehouden aan bestofte he
idie onder het genot van een
asje sherry over de varianten bij
:e4 herberg keuvelden. Weg met de
ikige, neuzelende, Victor van
esland! Weg met de galm van
La riaan Roland Holst! Hier komt een
e god aan! Literatuur werd in-
stoer.
Den Haag kende iedereen Jan op
is persoonlijk. Ais een bijbel ging
bestseller van hand tot hand. In
lan Cremer' wordt in geuren en
«ren het verhaal verteld van een
ge macho, een kunstschilder die
•ral veel werkt 'met de slappe
ast'. Die het te pas en te onpas
ït' met alles en iedereen. Motto
het boek: 'De vrouw is slechts
tijdverdrijf, gebruik daarvoor het
ierlijf.
in die passage waarin Jan er-
is in een fabriek in Duitsland
'kt en tussen de middag ene Toeti,
Duitse wier borsten beven als
|iise puddinkjes, op de harde te
lloer van de kantine neemt. Of het
baal over de buurvrouw van Jan,
aan de kleine Jan op een zomer-
idag vraagt of hij aardbeien met
room bij haar komt eten, een uit-
liging die kracht wordt bijgezet
haar pikant openvallende dus-
Zomer, aardbeien met slagroom
seks. Was er iets heerlijkers in die
en?
'Meisje op bestelling' van Allen Jones.
En wat te denken van Jans tocht, sa
men met een vriend, op de motor
naar Casablanca en andere Afrikaan
se oorden? Magic Nana die hij ont
moet in een havenkroeg, een hoer
van het zuiverste water, maar een
vrouw met een klein hartje. Die 'Oes-
jipapa!' roept als ze klaarkomt. Wier
schedespieren zo krachtig zijn dat ze
Alle kunst is erotisch. Een uitdagend 'statement' van Bauhaus-architect Adolf Loos (1870-1933). In de
horizontale lijn zag Loos een liggende vrouw, in de verticale een man die de liefde met haar bedreef.
Die Freudiaans gekleurde visie gaat wellicht iets te ver. Maar dat veel belangrijke kunst een erotisch
lading heeft, is een onwankelbaar gegeven. In de serie 'Het blote oog' zwerven wij van de fraai gewelf
de schouder naar de tere knieholte, laten wij een strelend oog gaan langs een aantal erotische kunst
uitingen en gaan wij nader in op de achterliggende thematiek. In aflevering 10: de onverbiddelijke
bestseller ik, Jan Cremer'.
De Nederlandse pers, en dan vooral
de conventionele, schreeuwde
moord en brand. De jeugd werd ver
ziekt, dit was vuilspuiterij: 'Een sme
rig stuk pornografie met een fascisti
sche inslag'. Het viel allemaal wel
mee. En hoewel zijn talent nog niet
was gevormd, was tussen de regels
door ook nog eens te lezen dat deze
Jan Cremer kon schrijven. En het was
niet allemaal lol en gein die hij naar
boven haalde. Wie Cremers beschrij
ving van een destructiefabriek voor
koeien en varkens leest, gaat bijna
over de hals. Tot in de details, tot aan
brakens toe, beschrijft Jan wat er
daar allemaal met die arme beesten
gebeurt. Hoe ze met een schietmas-
ker door hun kop worden geschoten
en loeiend kreperen.
Cremer was een jongen die de publi
citeit wel wist te bespelen. Zo reed hij
met een auto 'vol lekkere wijven'
langs het terras van Café Américain,
terwijl zijn wat bedaardere kunst
broeders hem jaloers nakeken. In no
time waren er een kwart miljoen
exemplaren van het boek verkocht.
Cremer: de held van zijn eigen boek.
Een gewone jongen met een onge
breidelde zucht naar avontuur, een
working class hero met wie vele lezers
zich konden identificeren. Van het
elitaire schrijverschap kotste hij. Cul
turele bagage ging overboord. In een
van de interviews zei hij: 'Rem
brandt, wie is dat?'
Cremer heeft het succes van zijn eer
ste boek nooit meer kunnen evena
ren. Zijn uit drie delen bestaande
epos 'De Hunnen' is een zeer lezens
waardig boek, maar flopte jammer
lijk. De schrijver keerde terug naar de
schilderkunst. Zijn tulpenvelden
hangen nu boven menige dure, Itali
aanse design-bank. Wie weet nog
hoe Cremer afscheid nam van zijn
scharreltjes? Wie weet dat nog? Ter
wijl hij zijn ritst dichtzipte, zei hij:
'Tot kijk, tulp van mijn gulp.'
CEES VAN HOORE'
Met 750 cc tussen
flap van zijn boek.
ereen zweep tussen kan klemmen,
een zweep waarmee ze de schilderij
en die Jan haar heeft gegeven met
één slag van de muur ranselt.
En al die nieuwe standjes die werden
geïntroduceerd door Jan, lang voor
dat de NVSH dat deed! Oud en met
jong, Jan deed het met iedereen. En
werd zo en passant verliefd. Hij had
zijn benen poseerde Cremer op de voor-
foto archief
rechtstreeks contact met zijn lezers,
onder het motto: in erotiek is ieder
een een expert. De kunstschilder Al
len Jones, die ook een flinke scheut
erotiek in zijn werk doet, schreef:
'Het lijkt mij een democratisch idee
dat kunst voor iedereen toegankelijk
moet zijn: erotiek is zo'n niveau.' En
Jan Cremer begreep dat als de beste.
Zilveren Nipkowschijf voor
AVRO-dramaserie Oud Geld
HILVERSUM ANP
TONEEL
De Zilveren Nipkowschijf 1999 is toegekend aan de AVRO-dra
maserie 'Oud Geld'. De Zilveren Reismicrofoon 1999 gaat naar
Frits Spits en zijn Radio 2-programma Tijd voor Twee. Een eer
volle vermelding kreeg het VARA-tv-programma 'Lang Leve de
Kampioen' van Michiel van Erp. De Zilveren Nipkowschijf en de
Zilveren Reismicrofoon worden jaarlijks toegekend door om-
roepcritici. De prijzen worden op donderdag 20 mei uitgereikt
in het Muziekcentrum van de omroep in Hilversum. De drama
serie 'Oud Geld' viel al eerder in de prijzen. De serie kreeg in
1998 drie Academy Awards: Gouden beelden voor de beste dra
maserie, beste acteur (Mark Rietman) en beste actrice (Carine
Crutzen). Ook sleepte de serie tijdens het Nederlandse Film
Festival twee Gouden Kalveren in de wacht voor beste acteur
(Gijs Scholten van Aschat) en beste actrice (Saskia Temmink).
Het scenario van 'Oud Geld' werd geschreven door Maria Goos
en Hugo Heinen en geregisseerd door Rudolf van den Berg en
Willem van de Sande Bakhuyzen.
Wat in het boek vanaf het be
gin duidelijk is, wordt in de
voorstelling het laatste puzzel
stukje: de vader is, en dat weet
hij al jaren, ook homoseksueel.
Maar waar het boek eindigt met
de ontreddering van de moe
der, die haar hele wereld aan
diggelen ziet vallen, probeert in
de voorstelling de moeder star
overeind te blijven met haar
lijfspreuk: we gaan gewoon
door.
Limelight Theater Antigone
maken een verbluffend onsen
timentele voorstelling over een
vrouw die een gewoon leven
wilde leiden, maar een onbe
reikbare zoon kreeg en een
man heeft die een ander is,
zonder de problemen van die
twee te bagatelliseren. 'Waarom
moet het altijd over jou gaan?'
vraagt ze de zoon als hij haar
verwijt geen belangstelling voor
hem te hebben. En met 'Het
was zijn leven' vat ze haar hu
welijksleven samen. Een drie-
persoons-tragedie, maar meer
gesuggereerd dan in detail uit
gesproken.
De scènes zijn Harden en
worden indrukwekkend door
het spel. Een magistrale Chris
Lomme als moeder, zich vast
klampend aan haar vrouwelijk
heid, een indrukwekkende
Francois Beukelaers als bokkige
zoon en een fijnzinnige Jan van
Hecke als de vader die zo graag
zichzelf wil zijn. Ze onthullen
waar we allemaal bang voor
zijn: mislukte levens.
RECENSIE SUSANNE LAMMERS
Voorstelling Verloren Taal door Limelight
en Theater Antigone. Spel: Chris Lomme,
Frangois Beukelaers, Jan Van Hecke. Re
gie: Piet Arfeuille. Gezien: 20/4, Leidse
Schouwburg.
De gordijnen zijn nog dicht.
Dat is bijzonder, tegenwoordig;
er gaat dus iets onthuld wor
den. Het decor is inderdaad een
verrassing, adembenemend
zelfs. Een verzameling in elkaar
geschoven grote dozen, waarin
de spelers opgesloten zijn, een
poppenhuis, met kleine kamer
tjes waaruit geen ontsnapping
mogelijk lijkt.
'Verloren Taal' is een heel
vrije bewerking van 'The Lost
Language of Cranes' van David
Leavitt. Het boek is rigoureus
gecomprimeerd en er bleef
slechts een vage echo over van
het oorspronkelijke verhaal. Er
is een vader, een moeder en
een homoseksuele zoon die on
gelukkig en ziek terugkeerde
naar zijn ouderlijk huis na een
afgebroken fotoreportage en
een mislukte liefdesaffaire. De
ouders doen wat ze al jaren
doen: met elkaar langs elkaar
heen leven. De moeder voelt
zich, niet ten onrechte, afgewe
zen: de vader gaat eenzaam zijn
gang. Ze kennen elkaar niet in
dit gezin. Zijn bang voor elkaar,
ontlopen elkaar en zoeken tege
lijkertijd liefde en affectie. En
erotiek.
