)e tamboer van de wacht
aat het aardappelenj assen'
Lockerbie proces
De aanklacht
De verdachten
-meenteen VVV Zeist
Shten informatiepunt in
tHerland heeft op eigen grond niets te vertellen
lakte ingang van Kamp Zeist.
drt
JFnFffl|H«AG.CPP
nd heeft tijdens het
.e-proces niets te ver-
Kamp Zeist. Zodra het
begint, wordt Kamp
lots terrein. Het grond-
Iblijft strikt gesproken
,ds, maar de Britten, en
lijzonder de Schotten,
tr dan de dienst uit. Het
:ist krijgt een extraterri-
jtatus, waar de Schotse
tn regels gelden. In het
legen de twee Libische
:en zal het Schotse
t van toepassing zijn,
Ie bom in het PanAm-
ioven het Schotse stadje
^e ontplofte en het
4 daar neerstortte.
V; Alel blijft de Nederlandse
üg op het terrein van
Maar in geval van over-
in die de Nederlandse
jzou willen vervolgen,
op alleen met instem
de Britten een beroep
an. De Schotse
en andere buitenlan
bij de rechtszaak be
jn, genieten diploma
nschendbaarheid: zi
bij eventuele misstap
en het kamp niet wor
olgd door de Neder
stitie.
buitenlanders worden
md. „Ons land heeft de
plicht de veiligheid van deze
personen te waarborgen", zegt
VN-expert Dick Leurdijk van
het Nederlands Instituut voor
Internationale Betrekkingen
Clingendael. „Alleen als iemand
handelingen verricht die 'niet
in overeenstemming zijn met
zijn diplomatieke status', zoals
dat zo mooi heet, kan hij door
zijn land worden teruggeroe
pen. Dat kan ook op verzoek
van Nederland."
De 'zetelovereenkomst' tus
sen Nederland en Groot-Brit-
tannië, waarin die zaken zijn
geregeld, is niet uniek. Behalve
de Schotse ad hoe rechtbank in
het Kamp Zeist zijn er drie an
dere organen waarvoor soort
gelijke regelingen gelden. Da
zijn het Tribunaal voor Oor
logsmisdaden in het voormali
ge Joegoslavië, het Internatio
naai Gerechtshof en het Perma
nente Hof voor Arbitrage, alle
drie gevestigd in Den Haag.
"Extra voordeel op
2e paasdag bij Intra Woonkunst!
ir-Zuid. Telefoon: 072 5155256 Q Langs de ringweg richting Heil
<x ^e- 'c xot-^cz-L
De procedure
Vanaf het moment dat de Li-
biërs in Kamp van Zeist zijn,
begint de klok te tikken. Bij
hun eerste voorgeleiding
moeten de verdachten voor
een driekoppig panel rech
ters verklaren of zij zich
schuldig of onschuldig ach
ten. De aanklagers en advo
caten hebben daarna maxi
maal honderdtien dagen om
de puntjes op de 'i' te zetten.
De aanldagers kunnen niet
om verlenging van deze
voorbereidingstijd vragen.
Zijn zij niet op tijd gereed,
dan betekent dat automa
tisch vrijspraak.
Het advocatenteam van de
Libiërs kan wel om uitstel
vragen. Volgens Robert
Black, hoogleraar Schots
recht in Edinburgh, hopen
de aanklagers hierop. „Ze
hebben weliswaar jaren de
tijd gehad, maar je hebt al
tijd personeelswisselingen.
Niemand die in 1994 (toen
een internationaal proces
voor het eerst aan de orde
kwam - red.) in het team zat,
werkt nu nog voor de aan
klagers."
Maar professor Alistair
Bonnington uit Glasgow
meent dat de advocaten wel
uitstel móeten vragen. „De
aanklagers hebben tien jaar
gehad om de zaak voor te
bereiden. De verdediging zal
veel tijd nodig hebben."
Over de duur van het proces
is nog niets te zeggen. Vol
gens Black kan het in het
voordeel zijn van de verdedi
ging als het proces zo snel
mogelijk begint „Daarmee
ontzeggen ze de aanklagers
de tijd om zich zo goed voor
te bereiden als ze zouden
willen."
Om na alle publiciteit die
de Lockerbie-aanslag sinds
december 1988 heeft gehad
iedere schijn van partijdig
heid te vermijden, is afgezien
van de in Schotland gebrui
kelijke jury-rechtspraak. Drie
rechters zijn aangesteld voor
het proces zelf, een vierde is
'reserve'.
Over de duur van het pro-
ces is nog niets te zeggen.
Tijdens een conferentie vori
ge week in Glasgow spraken
juristen van 'jaren', maar
bronnen in Edinburgh zeg
gen dat het proces ook on
verwacht snel kan eindigen
als blijkt dat het bewijsmate
riaal niet aan de maat is.
De rechtszaak zal niet di
rect op televisie te zien zijn.
In de rechtszaal worden wel
camera's geplaatst, maar al
leen opdat journalisten de
zaak op monitors kunnen
volgen. Maar het beeldmate
riaal wordt tijdens het proces
niet aan de media beschik
baar gesteld.
'Samenzwering en moord',
luidt de beschuldiging tegen
de Libische Lockerbie-ver-
dachten. In de aanklacht die
op 13 november 1991 tegen
hen werd uitgevaardigd door
de 'sheriff (hoogste rechter)
van het Schotse district South
Strathclyde, Dumfries and
Galloway, staat dat zij 'op cri
minele wijze samenzwoeren
met elkaar en anderen ten be
hoeve van de Libische Veilig
heidsdienst'.
De Libiërs zijn volgens de
Schotse aanklagers tussen 1
januari 1985 en 21 december
1988 onder meer in Zwitser
land en op een oefenterrein
in het Libische Sabha bezig
geweest met de aanschaf en
het testen van semtexbom-
men met tijdklok Op 21 de
cember 1988 zouden zij zo'n
bom, verborgen in een draag
bare radio-cassetterecorder in
een koffer, vanaf het vliegveld
van Malta een dodelijk tracé
hebben laten afleggen: met
Air Malta vlucht KM 180 naar
Frankfurt, vandaar met Pan-
Am vlucht PA103 A naar Lon
den en tenslotte met PanAm
vlucht PA103 naar New York.
„Het genoemde explosief ont
plofte aan boord van ge
noemde vlucht PA103 in de
lucht bij Lockerbie, Schot
land", aldus de aanklacht te
gen Libiërs, „waarbij het
vliegtuig werd verwoest en de
wrakstukken op de grond
neerstortten en 259 passa
giers en bemanningsleden en
elf inwoners van Lockerbie
werden gedood en door hen
werden vermoord".
De twee Libische verdachten in de Lockerbie-zaak, Lamen (Al-Amin) Khalifa Fhimah (links) en Abdel
Baset Al el-Megrahi. foto afp manoocher deohati
LAMEN (AL AM IN) KHALIFA FHIMAH:
De 43-jarige Lamen Khalifa Fhimah was ten
tijde van de Lockerbie-ramp hoofd van het
kantoor van Lybian Arab Airlines op Malta,
maar volgens de Amerikaanse en Britse aan
klagers is ook hij in werkelijkheid agent van de
Libische geheime dienst. Hij zou ervoor ge
zorgd hebben dat de koffer met de bom van
Malta via Frankfurt aan boord van vlucht Pan
Am 103 is gekomen. In een interview met een
Egyptisch televisiestation zei Fhimah in sep
tember 1997 totaal verrast te zijn geweest toen
hij hoorde verdachte te zijn van de Lockerbie-
aanslag. „Ik ben maar een gewone burger en
wist niet wat te doen. De volgende dag ben ik
maar naar de politie gegaan". In de uitzending
zwoer Fhimah, met zijn hand op de Koran,
niet betrokken te zijn geweest bij de aanslag.
Fhimah vertelde dat zijn moeder door alle
spanningen rond deze zaak overleden is.
ABDEL BASET ALI MOHAMMED AL-MEGRA-
HI:
De 47-jarige Abdel Baset Al Megrahi is volgens
de Amerikanen en Britten agent van de Libi
sche geheime dienst van Muammar Kadhaffi.
Hij zou onder een dekmantel hebben gewerkt
bij de Libische luchtvaartmaatschappij Libyan
Arab Airlines. Hij is voormalig directeur van
het Centrum voor Strategische Studies en ex-
hoofd van de veiligheidsdienst van de lucht
vaartmaatschappij. In september 1997 zei Al
Megrahi op CBS-tv onschuldig te zijn en geen
bezwaar te hebben tegen een proces op een
neutrale plek. Maar een jaar later zei hij liever
'een Arabische rechtbank met Arabische rech
ters' te hebben. Volgens Al Megrahi zijn zijn
vier kinderen de afgelopen acht jaar op school
geregeld lastiggevallen vanwege de aanklach
ten tegen hun vader. „Maar we hebben niets te
verbergen. Ik wil graag gerechtigheid en zo
snel mogelijk weer een normaal leven leiden".
Pip Tjèist ~kënt lange militair? historie
pas in het kamp aange-
manschappen hun
in de tenten hebben ge-
Bfl en zich in de witte kielen
pantalons verkleed
wordt er door een
der wacht 'aardappe-
en' geslagen en dan gaat
an het aardappelenschil-
het nog gereed te ma-
1 'ddagmaal".
nilieis 1893. Plaats van han-
citefaet Kamp Zeist. Een uit-
!te heide, tientallen witte
enkele stenen en hou-
bouwen en er bovenuit
de 'Eiffeltoren', de uit-
it die veel weg heeft van
jte broer in Parijs. Het is
'tekende auteur die ruim
jaar geleden in het
jen Haard een kleurrijke
ijving geeft van het sol-
om erblijf op het kamp ten
in van de stad Zeist.
hoe zij, voorafge-
Dor muziek, 'op een der
Q2 dagen van juni' vanuit
eme in Utrecht afmar-
amiairichting De Bilt en Soes-
terberg, dan nog een gehucht.
Als het kamp in zicht komt
klinkt een 'daverend hoerah' en
even later installeren zij zich
voor zeven weken oefenen in
het aanleggen van loopgraven,
het bedienen van geschut en
andere vaardigheden die een
krijgsman in die dagen moest
beheersen.
Al in 1672 laat Lodewijk de
Veertiende er zijn zegevierende
leger neerstrijken. Ook in 1787
is het gebied weer domein van
krijgslieden. Het kamp wordt
dan een soort toeristische at
tractie: het lokt dagjesmensen
uit het hele land en op de Dom
toren in Utrecht staat een tele
scoop om de bewegingen in het
kamp te kunnen volgen.
In 1804 dirigeert de Franse
generaal Marmont zijn troepen
vanuit Utrecht naar het Kamp
Zeist. Hij hoopt dat het leven in
de vrije natuur en oefeningen
beter zijn voor zijn manschap
pen dan het leven in de be
dompte en krappe stad. Mar
mont is ook degene die de sol
daten als tijdverdrijf de Pirami
de bij Austerlitz laat aanleggen.
^®ieente Zeist en de VW hebben een zogeheten 'Lockerbie
Point' ingericht dat bedoeld is om de verwachte bezoe-
jom voor het Lockerbie-proces op te vangen.
ms de gemeente kan Zeist rekenen op een grote toestroom
Itenlandse geïnteresseerden die meer willen weten over de
waar het Lockerbie-proces wordt gehouden. Het service-
imt dan ook onder de vleugels van de plaatselijke VW.
U pnatie over huisvestingsmogelijkheden, horeca en de recre-
I gnogelijkheden in de buurt vormen de hoofdmoot van de
"erlening.
H Vliet verloop van het proces zal slechts mondjesmaat, en al-
■■—jverleg met de Schotse autoriteiten, informatie worden ge-
Als de Fransen ons land weer
zijn uitgewerkt, wordt het kamp
met tussenpozen gebruikt voor
oefeningen. Voor de troepen
macht die er dan tijdelijk wordt
gelegerd (in 1818 zelfs twaalf
duizend man) moeten veel
voorzieningen komen. Zo wor
den twintig waterputten gesla
gen en veertien keukens uitge
graven. Een speciale postbode
haalt de brieven uit Utrecht. Of
ficieren vraagt hij een stuiver
per brief, de gewone militairen
betalen 2,5 cent.
Het kamp wordt gebruikt als
schietterrein en is het domein
van de genie, die bedreven is in
het bouwen, graven en aanleg
gen van zaken als schansen en
loopgraven. Begin 1906 staan er
al stenen gebouwen, maar de
soldaten verblijven nog gewoon
in tenten. Tot 1940 zetelen er
diverse legeronderdelen, zoals
de luchtdoelartillerie. Op 16
mei 1940 nemen Duitse militai
ren het in gebruik, onder meer
om er in juli dat jaar krijgsge
vangen Nederlandse vliegers op
te sluiten. Tegen het eind van
de oorlog worden het kamp en
de omgeving gebombardeerd.
De verwoestingen zijn zodanig
dat het nog tot 1952 duurt voor
het weer in gebruik komt. In de
naoorlogse jaren krijgen de Mo
tortransportgroep van de lucht
macht en de Materieeldienst er
een plek. Begin jaren zestig
wordt het Militair Luchtvaart
museum geopend.
Van 1954 tot 1994 zitten de
Amerikanen op Soesterberg,
wat ook op het kamp te merken
is. Daar stichten ze een hospi
taal (in 1990 opgeleverd) en een
school (1988), die nu tijdelijk
een gevangenis en een recht
bank worden. De toekomst is
minder krijgshaftig. Zeist wil op
een deel van het terrein bedrij
ven vestigen. De rest blijft in ge
bruik bij het museum.
Lockerbie-proces roept veel vragen op
Op 5 december 1988 werd de Amerikaanse ambassade
in Helsinki in een anonieme brief getipt voor een aan
slag op een vliegtuig van de vliegmaatschappij PanAm,
met Frankfurt als vertrekplaats. Ook andere Amerikaan
se posten ontvingen die boodschap. Twee weken later,
op 21 december, ontplofte vlucht PanAm 103 boven het
Schotse plaatsje Lockerbie, een uur na het vertrek uit
Londen, waar de 747 een tussenlanding had gemaakt op
weg van Frankfurt naar New York.
DEN HAAG GPD
Alle 259 inzittenden kwamen
om, terwijl op de grond elf in
woners van Lockerbie werden
verpletterd door brokstukken.
Aan boord waren Amerikaanse
studenten die een' rondreis
door Europa hadden gemaakt,
diplomaten, personeel van de
CIA en mensen uit het Midden-
Oosten. In totaal 21 nationali
teiten. Hoewel het de drukste
weken van het jaar waren, ble
ven tientallen plaatsen onbezet.
Van Amerikanen die - gewaar
schuwd? - hadden besloten an
ders naar huis te reizen.
De bomaanslag werd nooit
opgeëist. Meteen werden Pales-
tijnen als schuldigen aangewe
zen. Enkele maanden eerder
was in Frankfurt een netwerk
opgerold, waarbij vijftien Pales-
tijnen waren opgepakt. Zij wa
ren in het bezit van bommen
en materiaal voor het maken
ervan. Later werd beweerd dat
Iran achter de aanslag zat. Dat
zou een vergelding zijn voor het
- volgens de VS - per ongeluk
neerhalen, in juli 1988, van een
Iraanse passagiersvliegtuig met
290 Mekkagangers aan boord.
Iran had wraak gezworen.
Maar harde bewijzen waren
er niet. Ook Syrië werd ge
noemd, maar het was inmid
dels 1990 en de VS hadden de
steun van Syrië en Iran nodig
voor Operatie Desert Storm te
gen Irak. In de zomer van 1991
kwamen Amerikanen en Britten
onverwacht met een aanklacht
tegen twee Libiërs, Abdel Baset
Ali Mohammed Al Megrahi en
Al Amin Khalifa Fhimah. Zij
zouden een koffer met de in
een transistorradio verborgen
bom in Frankfurt aan boord
van de PanAm jumbo hebben
geplaatst.
Al Megrahi zou werken voor
de Libische geheime dienst, ter
wijl Fhimah directeur was van
het kantoor van de Libische
luchtvaartmaatschappij op
Malta. Het bewijs tegen de twee
is flinterdun. Letterlijk. De hele
zaak hangt af van één klein
stukje plastic, een op het ramp
terrein gevonden stuk van een
elektronisch printplaatje. Het
stukje bevatte toevallig een se
rienummer, dat kon worden
herleid tot de Zwitserse fabri
kant van tijdschakelaars, Meis
ter Bollier uit Zürich. Die ver
telden dat zij 'timers' met zo'n
printplaatje hadden geleverd
aan Libië.
De bom zou verpakt zijn ge
weest in een T-shirt, waarvan -
toevallig - het label intact was
gevonden. Het T-shirt bleek te
zijn verkocht op Malta. De win
kelier identificeerde Al Megrahi
als de koper van het T-shirt in
1988, hoewel de verkoper eerst
een andere Arabier aanwees.
Die zat echter al jaren in de ge
vangenis. Maar voor Washing
ton en Londen stond de schuld
van het tweetal vast.
Hoe zij de koffer aan boord
gekregen zouden hebben, is
De bunker op Kamp Zeist waar de twee Libische verdachten berecht worden.
foto gpd mark van der kort
nog steeds onduidelijk. In
Frankfurt bleken na onderzoek
geen koffers verwisseld te zijn,
en ook in Londen werd niets
onregelmatigs geconstateerd.
Was de bom soms door een
passagier aan boord gebracht.
Een zelfmoordmissie dus?
Er zijn mensen die beweren
dat de aanslag het werk is van
de Amerikanen zelf, die eigen
burgers zou hebben geofferd
om sporen van duistere opera
ties uit te wissen. Zo zou sprake
zijn geweest van drugstranspor
ten tussen de VS en het Mid
den-Oosten door de CIA. Het
geld zou zijn gebruikt voor wa
penleveringen aan Iran, in het
kader van de Iran-Contra-affai-
re van de regering Reagan. Feit
is dat tussen de wrakstukken
een partij heroïne is gevonden,
en een koffer met 500.000 dol
lar. Kort na de ramp waren er al
CIA-agenten in Lockerbie. In de
747 zat voorts een geheim
agent, die de drugsoperaties
vinlde stoppen omdat zij zijn
pogingen Amerikaanse gijze
laars in Libanon vrij te krijgen,
dwarsboomden. Ook het feit
dat een aantal Amerikanen op
het laatste moment besloten
niet met de bewuste PanAm
vlucht naar huis te vliegen,
wijst er volgens sommigen op
dat de Amerikanen van de aan
slag op de hoogte waren.
Kortom, genoeg stof voor
complottheorieën. Maar Ameri
kanen en Britten hebben sinds
1991 al hun pijlen op Libië ge
richt. Kolonel Kadhaffi zou de
aanslag hebben beraamd uit
wraak, omdat bij het Ameri
kaanse bombardement op Tri
poli in 1986 zijn pleegdochter
was gedood. Maar echte bewij
zen ontbreken. Meer dan een
stukje printplaat, een T-shirt en
een wankele verklaring van een
winkelier op Malta lijken de
Schotse aanklagers niet te heb
ben.
