41
Leidse energie in nieuwe bar
Fusies
verpulveren
hegemonie
ZATERDAG 3 APRIL 1999
Nog niet eerder in de ruim
150-jarigegeschiedenis van
haar energiebedrijf, werd de
gemeente Leiden op zo'n
grote afstand gezet. Sinds
deze week is het
energiebedrijf EWR nog
maar een klein onderdeel
van een groot en
commercieel ingesteld
concern, dat spoedig zijn
eerste stappen op de
geliberaliseerde
energiemarkt zet.
Een terugblik op het eerste
gaslicht in de openbare
ruimte en een blik in de
toekomst waarin een
volgelopen bad bij
thuiskomst tot de
mogelijkheden behoort.
imon van der Paauw, de stadsarchitect van
len die in 1848 directeur werd van de Ste-
jke Gazfabriek.
i foto*uit zichtbaar energiek/150 jaar ewr
De transformatie van een wat
stoffig, duf en ambtelijk mono-
poliebedrijf in een commercië
le onderneming met spetterende dynamiek,
die klaar is voor de volgende eeuw. Dat is
volgens algemeen directeur H. Feitsma van
de Energie- en Watervoorziening Rijnland
(EWR) het voornaamste doel van de fusie
met het Gelders-Friese NUON, het Noord-
Hollandse ENW en Gamog, actief in Flevo
land, de noordelijke Veluwerand en de Ach
terhoek. De aandeelhouders van de EWR, te
weten de 25 gemeenten uit het EWR-werkge-
bied, ervaren het samengaan van de vier
energiebedrijven veeleer als een soort van af
scheid. Zij leveren dan ook flink wat zeggen
schap in.
De EWR-gemeenten hebben immers nog
maar tien procent van de aandelen van het
nieuwe energieconcern in handen. Ter ver
gelijking: de aandeelhouders van NUON 51%
die van Gamog 10% en die van ENW 29%.
En ze moeten het in de 13-koppige Raad van
Commissarissen hebben van welgeteld één
man, S. Lyczak, wethouder te Alphen aan
den Rijn.
In de Raad hebben in het vervolg ook niet
aan de overheid gelieerde personen zitting.
Dit alles opgeteld bij de toekomstige situatie
dat bedrijven en huishoudens zelf bepalen
bij welk bedrijf ze energie kopen - waardoor
de grenzen van het werkgebied vervagen -
completeert het beeld: de ruim 150 jaar oude
band tussen overheid en energiebedrijf staat
op knappen. En zeker in Leiden, waar ander
halve eeuw geleden met de Stedelijke Gazfa
briek de basis werd gelegd voor de EWR, is
dat op z'n zachtst gezegd wennen.
Woedeaanval
"De vroegere stadsarchitect Salomon van der
Paauw (1794-1869) zou zich in zijn graf om
draaien als hij kennis zou nemen van de hui
dige ontwikkelingen. In 1848, vier maanden
na zijn aanstelling als directeur van de Ste
delijke Gazfabrièk, kreeg hij om vergelijkbare
redenen een woedeaanval en stapte hij op.
Gp zijn advies had de Raad der Stad Leyden
de gasfabriek in eigen beheer genomen. Uit
de berekeningen van Van der Paauw, die bij
hem thuis experimenteerde met een minia-
tuur-gasfabriekje, was gebleken dat Leiden
goed zou kunnen verdienen aan een stedelij
ke gasfabriek. De gemeenteraad had zijn
voorstellen weliswaar overgenomen maar tot
het grote ongenoegen van de pas aangestel
de directeur werd de bouw van de gasfabriek
uitbesteed aan een derde, een buitenlander
nog wel, ene Alexander E. Croll, een ingeni
eur uit Engeland waar de Industriële Revolu
tie al in volle gang was.
Het inschakelen van Croll was overigens
niet de eerste keer dat Leiden een nutstaak
aan 'de markt' overliet. Want al in de tweede
helft van de 17de eeuw kwam het onderhoud
van de straatverlichting, toen nog bestaande
uit kaarslantaarns, in handen van particulie
re ondernemers. In 1826 werd bepaald dat
straatverlichting een verantwoordelijkheid
van de stadsarchitect moest zijn.
En in de persoon van Salomon van der
Paauw had Leiden een stadsarchitect die zo
veel mogelijk taken naar de overheid wilde
halen. Toch restte voor Van der Paauw, na
dat Croll de bouwopdracht van de gasfabriek
was gegund, slechts de aanleg van het gas-
buizennet. Want ook weer op Van der
Paauws aandringen was de keus gevallen op
steenkolengas. Dat was goedkoper dan het
draagbare oliegas (gewonnen uit raap- en
zaadolie en gedistribueerd met een gaswa-
gen)) dat in die tijd in zwang was. Hiermee
was op bescheiden schaal gepionierd door
de Fransman Felix Dronet, die zich in 1840
in Leiden had gevestigd.
De Stedelijke Gazfabriek bleef zo'n halve
eeuw een puur Leidse aangelegenheid. Te
gen het einde van 19e eeuw waren er ruim
5.000 aansluitingen. In dezelfde periode wer
den ook Zoeterwoude en Oegstgeest - en wat
later - Sassenheim en Voorschoten aangeslo
ten. Leiden was met zijn gasfabriek uniek
want in de rest van Nederland was het fabri
ceren en distribueren van gas een zaak van
particulieren.
Precies om die reden kon in Leiden aan
het begin van de 20e eeuw op uiterst harmo
nieuze wijze elektriciteit worden geïntrodu
ceerd. De Stedelijke Gazfabriek werd zonder
ook maar enige deining omgezet in de Stede
lijke Fabrieken van Gas en Electriciteit. Het
beestje kreeg een andere naam en dat was
het dan. De ongeveer vijf Leidse bedrijven
die anno 1895 hun eigen elektriciteit opwek
ten, hadden daarvoor weliswaar een vergun
ning gekregen maar onder de voorwaarde
dat ze de zelfgemaakte stroom uitsluitend
voor drijfkracht gebruikten en niet voor ver
lichting. Concurrentie voor het stedelijke
gasbedrijf, dat op het punt stond ook stroom
te gaan produceren, werd zo in de kiem ge
smoord. De dynamiek die Feitsma voorstaat,
werd als een vloek en de weldadige rust die
op de Leidse energiemarkt heerste als een
groot goed beschouwd.
De Leidse situatie was absoluut uniek
want in de rest van het land barstte na de in
troductie van elektriciteit een heftige concur
rentiestrijd los tussen particuliere gas- en
elektriciteitsfabrikanten, die loerden op el-
kaars klanten. Een verslaggever van het
Leidsch Dagblad stak op 14 oktober 1907 een
lofzang af op de Leidse aanpak. Hier stonden
de elektriciteits- en de gasfabriek elkaar als
twee zusters bij in het bedienen van 'de ge
meentenaren van licht en drijfkracht'.
Revolutionair
Tegen dit licht gezien is de huidige fusie van
EWR, ENW, Gamog en Nuon een revolutio
naire ontwikkeling. En een regelrechte aan
slag op het gedachtengoed en het levens
werk van Van der Paauw. Van der Paauw zou
absoluut niet door een deur kunnen met de
laatste EWR-directeur, sinds deze week lid
van de Raad van Bestuur van NUON ENW,
de eerdergenoemde Feitsma.
Feitsma zegt in een historisch boekwerk -
dat is verschenen ter gelegenheid van het
150-jarig bestaan van het energiebedrijf - dat
een van de grootste verschillen tussen hem
en zijn voorgangers van het slag Van der
Paauw is, dat zij vooral oog hadden voor 'de
techniek'. „Als vanzelfsprekend werd het be
drijf dan ook gerund door ingenieurs.'' Feits
ma, wiens missie het is om het energiebedrijf
zo veel mogelijk van de factor overheid te
ontdoen, is geen ingenieur maar een man
van de economie en de commercie.
In de eerste helft van deze eeuw waren de
meeste belangrijke beslissingen inderdaad
vooral van technische aard. De oprichting
van de elektriciteitsfabriek in 1904 was er zo
een, niet veel later gevolgd door het even op
merkelijke als wijze besluit draaistroom te
produceren. Opmerkelijk, omdat in alle
reeds bestaande centrales gelijkstroom werd
opgewekt. Leiden profiteerde van de wet van
de remmende voorsprong want inmiddels
was het inzicht gerezen dat bij draaistroom
minder spanningsverlies wordt geleden en
dat voor het transport ervan dunnere kabels
nodig zijn.
Op 16 oktober 1907 gingen de lampen in
de hoedenzaak van de gezusters Sasburg aan
de Haarlemmerstraat aan. De eerste Leidse
aansluiting van particulieren op het elektrici
teitsnet was een feit. De openbare straatver
lichting brandde al op stroom.
In 1909 leverde de Leidse centrale ook
stroom buiten de gemeentegrenzen, name
lijk in Leiderdorp. Kort daarop volgden
Oegstgeest, Noordwijk, Voorhout en Zoeter
woude. Rond 1930 bereikte de Stedelijke
Lichtfabrieken (SLF), zoals het energiebedrijf
in de volksmond heette, de grenzen van het
afzetgebied dat het tot dit jaar zou blijven
houden. Met op de noord-zuid-as Hillegom
en Moerkapelle/Zevenhuizen als uiterste
punten en op de oost-west-as Zevenhoven
en Katwijk.
Uit het verslag 'Van den toestand en de ex
ploitatie der fabrieken over het jaar 1945'
blijkt dat de SLF, los van de opgelegde rant
soenering, de Tweede Wereldoorlog relatief
goed door kwam. Dat gold in het algemeen
voor zowel personeel als het bedrijf.
„Zoodat het geen moeite kostte om de gas
en stroomlevering, zoodra dit na de bevrij
ding mogelijk was. weder te hervatten..."
Dit gebeurde om precies te zijn op 7 mei
1945: „Met behulp van 'ondergedoken' kolen
Het EWR-gebouw aan de Leidse Langegracht. Het logo heeft z'n langste tijd gehad. Het Rijnlandse energiebedrijf lost immers ook
qua naam op in de nieuwe combinatie NUON ENW. foto*henk bouwman
Reclameaffiche uit 1919.
werd de centrale weer in bedrijf genomen en
voorzag zij op deze wijze tot en met 19 mei
de meest vitale bedrijven in het eigen verzor
gingsgebied van stroom, onder meer de pol
dergemalen in inundatiegebieden."
Dat de Duitse bezetter de fabrieken onge
schonden liet, mag een klein wonder heten.
Zeker tegen het einde van de oorlog hield
men er ernstig rekening mee dat hij, „die al-
lerwege zijn vernielzucht botvierde", dit ook
op het energiebedrijf zou doen. Maar het te
gendeel gebeurde. Wel werden uit de centra
le vitale turbine-onderdelen verwijderd maar
die kwamen onbeschadigd terug.
Met vreugde wordt in het jaarverslag over
1945 ook teruggekeken op de geslaagde
koperactie. De bezetter haalde dit metaal uit
alle hoeken en gaten ten behoeve van zijn
wapenindustrie. „Door eindelooze en ver
warrende correspondentie over elk onder
deel te voeren is het ons gelukt de hoeveel
heid tot een minimum te beperken. Alles bij
elkaar is slechts 589 kilo koper in verkeerde
hémden gekomen."
Bij de koperactie en andere acties ten be
hoeve van ondergedoken collega's of colle
ga's die als arbeidskrachten in Duitsland
dreigden te worden ingezet, moest vooral de
toenmalige chef sociale zaken op afstand
worden gehouden. Deze bleek maar matig
ingenomen met de solidariteit van het perso
neel. Hoewel hij ook goede dingen voor het
personeel deed, wordt zijn optreden in het
jaarverslag aangemerkt als 'het zoet gefluit
van den vogelaar'. „Door overplaatsingen en
nieuwe aanstellingen trachtte hij het perso
neel van de verschillende diensten te infil-
treeren met personen die de nieuwe orde
waren toegedaan." Volgens de makers van
het verslag heeft 'SZ' echter nooit echt voet
aan de grond gekregen bij de Stedelijke Fa
brieken van Gas en Electriciteit Leiden.
Aanslagen
Welbeschouwd was de belangrijkste gebeur
tenis voor de fabrieken het opnemen van de
Leidse electriciteitscentrale op 1 april 1943 in
de Zuid-Hollandse productiecombinatie
EZH (Electriciteitsbedrijf Zuid-Holland).
Véinaf die dag kocht de SLF energie voor het
verzorgingsgebied van het EZH. Dat bepaal
de in het vervolg de hoeveelheid stroom die
de Leidse centrale moest produceren. De te
loorgang van de (Leidse) autonomie op het
gebied van de energievoorziening was be
gonnen.
De volgende aanslag op de zelfstandigheid
werd in 1977 gepleegd. Met als oogmerken
meer efficiency en kostenbesparingen en on
der druk van de regering, werd de EBR
illustratie uit zichtbaar energiek/150 jaar ewr'
(Energiebedrijf Rijnland) opgericht, een ge
meenschappelijk nutsbedrijf waaraan 22 ge
meenten deelnamen. „Wat ooit begon als
stedelijk avontuur, was uitgegroeid tot een
regionaal opererend bedrijf aldus de redac
tie van de jubileum-uitgave 'Zichtbaar ener
giek', eind vorig jaar verschenen naar aanlei
ding van '150 jaar Energiebedrijf EWR'.
Daar kwam in 1988 een fusie van elf afzon
derlijke nutsbedrijven in het noorden van
deze provincie overheen: de oprichting van
de EWR was een feit. Een jaar later verkocht
de gemeente Leiden, sinds 1878 eigenaar van
de Leidsche Duinwater Maatschappij (LDM),
dit waterbedrijf aan de EWR. Onder de fusie
partners van 1988 zaten nog meer bedrijven
die water produceerden dan wel distribueer
den. De EWR ontdeed zich in 1996 voor een
belangrijk deel van deze 'waterpoot'. Wel
verzorgt het bedrijf de distributie van water
H. Feitsma, de laatste EWR-directeur.
foto*henk bouwman
in het westelijk deel van zijn verzorgingsge-
Voomaamste doel van de begin deze week
bekrachtigde fusie met NUON, ENW en Ga
mog is schaalvergroting. Een grote onderne
ming als NUON ENW, zoals het bedrijf is ge
doopt, kan gas, stroom en water tegen veel
gunstiger prijzen inkopen. Op de toekomsti
ge energiemarkt, waar ook bij voorbeeld
banken en Albert Heijn speler kunnen wor
den, gaat het immers vooral om de prijs.
Toch ziet T. Swelheim, tot voor kort direc
teur van NUON en nu voorzitter van de Raad
van Bestuur van NUON ENW ook mogelijk
heden om met nieuwe 'producten' de gunst
van de consument te winnen. Hij is uitgeke
ken op de artikelen en diensten die door de
afgelopen 150 jaar heen zijn geleverd: de
winning en distributie van duinwater, gas en
stroom, kooklessen op gas en electra, stroom
voor de trams, stadsverwarming en electri-
sche tijdaanwijzing (ook wel klokkendienst
genoemd), alsmede bijproducten van gas en
electriciteit zoals cokes, koolteer (geschikt
voor het asfalteren van wegen), ammoniak
en zwavel (kunstmest) en stoom. In verschil
lende interviews filosofeert de belangrijkste
man van NUON ENW over baden die vollo
pen en koffiezetapparaten die pruttelen, pre
cies op het moment van thuiskomst, op af
stand bediende cv's en over goedkoper water
van B-kwaliteit waarmee de wc kan worden
doorgetrokken en de auto gewassen.
Salomon van der Paauw, die in 1847 de
eerste directeur werd van de Stedelijke Gaz
fabriek, zou hiervan ongewtijfeld hoofd
schuddend kennis hebben genomen. Hoe
kan de overheid zo dom zijn om zulke
prachtige producten niet in eigen beheer te
nemen?
Feitsma, de laatste EWR-directeur zegt
daarop anno 1999: ,,Als monopolistisch
nutsbedrijf hebben we hooguit nog zo'n vijf
jaar te gaan. Na die tijd lijft een Frans of een
Duits blok ons in, hakt het de EWR in moot
jes en verkoopt ons bedrijf in stukken door
aan andere buitenlandse concerns."
Salomon van der Paauw zou toegeven dat
hem dat een nog grotere gruwel is.
WIM KOEVOET
Dit artikel is gebaseerd op en geïnspireerd door eei
aantal jaarv erslagen, het gedenkboekje '75 jaar
elektriciteit in de Leidse regio', de jubileumuitgave
'Zichtbaar energiek' en een aantal spreekbeurten
van EWR-directeur H. Feitsma tijdens
vergaderingen van aandeelhouders en de Leidse
gemeenteraad over de fusie met NUON, ENW en
Gamog.
