In Natura
Hechte samenwerking Lyrische kijk op Rode Planeet
Li
WOENSDAG 10 MAART 1999
Js[
REDACTIE: MARGOT KLOMPMAKER EN SASKIA STOELINGAi
In veel rustige, niet al te vervuil
de wateren komen zoetwater-
mossels voor. waarvan de
meest algemene de zwanen-
mossel is. Wanneer sloten en
vaarten geschoond zijn zien we
ze bij tientallen in de modder
op de oevers liggen. U kent ze
wel, die grote, bruingele schel
pen, waarop zich iets donker
der ringen aftekenen. Deze
concentrische lijnen geven de
leeftijd van de mossel aan: zo
veel ringen, zoveel jaren. Niet
zelden tellen we er wel tien tot
twaalf, want mossels kunnen
oud worden. Een lang leven,
dat begint in de schelp van het
moederdier.
Moeder mossel stoot haar eitjes
door haar kieuwen uit in de
ruimte tussen de twee schel-
phelften, die mantelhölte wordt
genoemd. Veilig beschut wach
ten daar de eitjes op binnen
stromend water dat zaadcellen
meevoert van een willekeurig
mannetje. Mosselmannen ge
ven hun zaad namelijk vrijelijk
af aan het water en op zeker
moment zullen die zaadjes in
de schelp van een vrouwelijke
mossel terechtkomen. Nadat de
eitjes op deze wijze zijn be
vrucht en er zich larfjes in heb
ben ontwikkeld, barsten ze
open. De piepkleine mosseltjes
blijven vervolgens nog tot het
voorjaar bij moeder thuis in een
speciale holte, marsupium ge
naamd. Pas wanneer de water
temperatuur begint te stijgen
worden ze buiten de deur ge
zet.
De meeste vallen meteen ten
prooi aan vissen en waterinsec
ten - reden waarom de moeder
mossel vele honderdduizenden
eitjes produceert - maar de
overlevers zetten het lustig op
een zwemmen, zich voorwaarts
stuwend door het openen en
sluiten van de schelp. Ze wach
ten op het moment dat ze an
ders in aanraking komen met
een vis dan alleen met diens
happende bek. Vindt die con
frontatie inderdaad plaats, dan
sluit de mossellarve vliegens
vlug zijn schelpje en haakt dit,
met een speciaal voor dit doel
einde op de schelp aanwezig
tandje, in de vissenhuid. Het
tandje is zo scherp, dat het bij
de vis een wondje veroorzaakt,
dat echter snel geneest, waarbij
de mossel onderhuids wordt
ingekapseld.
Veilig in het vissenlijf leidt het
mosseltje een parasitair be
staan, aangezien het leeft van
vissenbloed. De kleine parasiet
blijft een paar maanden onder
huids, totdat het zodanig is uit
gegroeid dat de vis er last van
krijgt. Het kapsel kan dan spon
taan openbreken, maar dikwijls
schuurt de vis het pijnlijke plek
je open aan een steen of een
ander ruw voorwerp. De kleine
mossel komt vervolgens op de
bodem terecht, waar hij zich
gedeeltelijk ingraaft.
Zwanenmossels verstoppen na
melijk het voorste gedeelte van
de schelp in de bodem, ervoor
zorg dragend dat de ander kant,
met de organen die water naar
binnen voeren en met afvalstof
fen weer uitscheiden, vrij zijn
van zand en modder. Deze in-
en uitstroomorganen heten sip-
ho's. Ze zijn van levensbelang.
De eerste sipho pompt water
naar de kieuwen van de mossel,
die er zuurstof aan onttrekken
en er het kleine gedierte en de
algjes uithalen die de mossel tot
voedsel dienen. De tweede sip
ho voert het verwerkte water
samen met uitscheidingspro
ducten weer af.
Profiteren zwanenmossels van
vissen, de vissen op hun beurt
maken handig gebruik van zwa
nenmossels. Het is de bitter-
voom die
een mooie,
grote mossel
zoekt en via
een lange
legbuis haar
eitjes in de
mantelholte
legt. Even
later komt
een manne
lijke bitter-
voorn langs
om zijn
sperma in
de kier tus
sen de twee
schelphelf
ten te spui
ten. De bevruchte eitjes kunnen
niet veiliger weggeborgen zijn:
ze ontwikkelen zich rustig en
voorspoedig en lopen geen
kans te worden verorberd door
een vijand. Zo leven vissen-
broed en mossellarven een
drachtig bijeen. Het is een eer
steklas natuurlijke deal, een
schoolvoorbeeld van een hecht
samenwerkingsverband.
De mossel is dus niet zomaar
een ding dat op de bodem ligt.
Niet alleen door middel van
zijn voet is hij zich bewust van
zijn omgeving, maar ook door
op eenvoudige oogjes lijkende
zintuigcellen, die op chemische
en aanrakingprikkels reageren,
en soms zelfs op licht, zodat de
mossel zijn schelp kan sluiten
bij onraad.
THEO SCHILDKAMP
BEN APELDOORN
Cryptogram
HORIZONTAAL:
1. Carrière of wandelweg? (8); 5. Modieuze taal voor medezeg
genschap (8); 6. Aan de andere kant dubbel kans op een prijs?
(4); 8. De slang die ik controleer (4); 10. Vogel ter afsluiting
van een voertuig (5); 12. Een meisje hoorbaar letsel toebrengen
(5).
VERTICAAL:
1. Die beestjes hebben geen moeilijke baan (6); 2. Kentering
gepaard met poespas (6); 3. Erger kan een breuk niet zijn (5);
4. Bijzonder op zichzelf (5); 7. Waardeloze toegang, en dat ruik
je! (5); 9. Het karakter van een kapitalist zonder land (4); 11.
Vervolgens een judograad (3).
Oplossing van dinsdag:
1mare-hamer-Charme
2deen-heden-Heiden
3. eelt-teelt-Atlete
4. deel-deler-Roedel
5reuk-kleur-Likeur
6. rest-stier-Estrik
7. ster-eerst-Sedert
8.' boer-boter-Teorbe
9roek-moker-Omtrek
10. link-klein-Nikkel
Gevraagd woord: CHARLESTON.
De planeet Mars moet in het
verre verleden een redelijk war
me wereld zijn geweest met
grote hoeveelheden oppervlak
tewater en intensief vulkanis
me. Dat bevestigen recente
beelden en metingen van de al
sinds enige tijd om Mars draai
ende sonde Mars Global Sur
veyor. Het ooit hebben bestaan
van leven op Mars is hiermee
een stuk waarschijnlijker ge
worden. En, zo stellen de en
thousiaste onderzoekers, de
beelden vormen nog maar een
pover begin van wat we straks,
over enkele weken tot maan
den, allemaal nog te zien krij
gen.
Dat er vroeger op Mars wel
eens grote hoeveelheden stro
mend water geweest konden
zijn, leidde men al af uit eerde
re beelden. Met name foto's
van de Marssondes Mariner en
Viking, die de Rode Planeet in
de jaren zeventig verkenden,
lieten oppervlaktedetails zien
waarop niet alleen geweldige
vulkanen en enorme canyons
zichtbaar waren, maar ook lan
ge, slingerende groeven in het
Marsoppervlak, die sterk leken
op uitgedroogde rivierbeddin
gen hier op aarde.
Maar kleinere details dan zo'n
250 meter meter kon men niet
zien en dus bleef het gissen
naar de ware aard van deze wa
terloze 'rivierbeddingen' die
zich soms over duizenden kilo
meters afstand uitstrekten.
Daarnaast had men een ver
moeden gekregen dat sommige
grote vlakten dezelfde ribbel
achtige structuren vertoonden
als bij ons delen van zee- en
oceaanbodems. En die werden
dan ook prompt door veel we
tenschappers aangezien voor
opgedroogde, verstofte zeebo
dems. Waarom zouden er wèl
enorme rivieren op Mars be
staan hebben en geen zeeën?
En daarmee doemde dan weer
die andere, nog belangrijker
vraag op: als er op Mars ooit zo
veel water bestond, dan moéten
daar ooit toch organismen,
misschien zelfs wel duizenden,
miljoenen levensvormen in
hebben rondgedarteld? Wij,
aardbewoners, kunnen ons im
mers geen volkomen steriele
waterwereld voorstellen?
Dromen
Een sonde die in staat is details
van slechts enkele meters te to
nen, draait nu sinds enige tijd
rond Mars: de Mars Global Sur
veyor (MGS). Om brandstof
voor het afremmen te besparen
moest de sonde een aantal ma
len door de bovenlagen van
Mars' ijle dampkring zeilen om
zoveel snelheid te minderen dat
hij in de gewenste baan rond
Mars terecht kwam. Aerobra-
king wordt deze techniek ge
noemd. Dan begint voor de
MGS een periode van twee jaar
van intensieve metingen en on
afgebroken fotograferen van
het Marsoppervlak. Al die
maanden zijn er al de nodige
foto's van bepaalde details ge
nomen waar de sonde relatief
laag (ongeveer 100 kilometer
hoogte) overheen vloog. Die fo
to's vertonen nu al details die
veel en veel kleiner zijn dan de
beste foto's die ooit door ande
re sondes werden gemaakt.
Geleerden in tal van Ameri
kaanse, planetaire onderzoeks
instituten hebben zich met al
hun kennis en meetapparatuur
op de kersverse beelden gestort.
De eerste onderzoeksresultaten
van deze foto's werden vorige
week gepubliceerd in het En
gelse wetenschappelijke week
blad 'Nature'. In vier artikelen
beschreef men tekenen van in
tensief vulkanisme op Mars in
ver verleden tijden en van, min
der intensief, vulkanisme in een
nog betrekkelijk recent verle
den.
„Op deze eerste fotoreeksen
kunnen we al details zien waar
we voorheen alleen van droom
den," zegt planeetdeskundige
William Hartmann, een vete
raan op het gebied van Marson-
derzoek en verbonden aan het
Amerikaanse Planetary Science
Institute in Tucson, Arizona.
„Door de beeldscherpte heb
ben we bijvoorbeeld een eerste
rangschikking kunnen maken
van inslagkraters naar grootte.
Een dergelijke verdeling levert
informatie op over de ouder
dom van een bepaald gebied,
van de mate van erosie en van
stofafzettingen. We hebben
daaruit voor een zeker gebied
nabij de Marsvulkaan Arsia
Mons kunnen afleiden dat de
bovenste lavalaag niet ouder is
dan 40 tot 100 miljoen jaar."
Men ging er altijd van uit dat
vulkanisme op Mars betrekke
lijk snel na het ontstaan van de
planeet uitdoofde. Maar de
MGS-beelden laten nu zien dat
vulkanisme geologisch gespro
ken nog betrekkelijk kort gele
den plaatsvond. „Dat is op zich
opmerkelijk," aldus Hartmann,
„Marsjs een wereld die tecto-
nisch gesproken totaal verschilt
van onze aarde. De aardkorst
hier bestaat uit tal van schollen
die onafgebroken langs elkaar
bewegen, tegen elkaar botsen
of onder elkaar door naar de
diepte duiken. De breukvlakken
tussen die schollen markeren
de plaatsen waar veel vulkanis
me en aardbevingen voorko
men."
Water
Volgens Hartmann zien we
Mars nu zoals de planeet er
pakweg drie miljard jaar gele-
HEINZ
op PE
<£4 U£ /H££ 7
/A?M£T, /XT AVOBT
AA&00BWSB
A/AAP OPA? SV.
TOMPOES
De heer Dorknoper zette zich weer
in beweging en Tom Poes liep een
eindje met hem op. „Alle dagen zijn
gelijk", sprak de ambtenaar. „En de
tijd schijnt steeds vlugger te gaan.
Wilt u wel geloven, dat ik me niet
kan herinneren wat er gisteren ge
beurde? Neemt u nu de belasting
aanslagen. Die moeten voor nieuw
jaar bij de betrokkenen in de bus lig
gen, dat werkt opvoedend. Maar ik
weet waratje niet of ze de deur uit
zijn." „Dat lijkt me vervelend", zei
Tom Poes beleefd. „Ach, nu ja, het
went", hernam de beambte. „En de
hoofdzaak is, dat men zijn vrije tijd
op gepaste wijze besteedt." Deze
woorden werden opgevangen door
de deurwaarder Bikkelsteen, die juist
passeerde. „Net wat u zegt, meneer
Dorknoper!" zei hij, de hoed lich
tend. „Het leven is kort, maar het zal
mijn tijd wel duren. En de kunst is
om je tijd goed te doden." „Een heel
verstandig persoon", merkte de
ambtenaar op, toen ze verder liepen.
Maar Tom Poes schudde het hoofd.
„Het lijkt me onzin", zei hij veront
waardigd. „Als je je tijd doodt, maak
je het leven korter!" „Inderdaad",
gaf de ander toe. „Dat is nu juist het
aardige ervan. Maar u bent nog jong
en dan ziet men dat anders. Kom
aan, ik moet deze straat in. Goeden
dag." Hij haastte zich in gebogen
houding langs de huizen en ver
dween in het verkeer. „Het is erger
dan ik dacht", sprak Tom Poes tot
zichzelf. „Hoe zou het met heer
Bommel zijn? Het is toch maar goed,
dat ik ben teruggekomen, want hij is
de schuld van alles en hij zal het niet
gemakkelijk hebben. Ik ga hem hel
pen, ook al vindt hij me een be
moeial."
Een aantal detailfoto's van het Marsoppervlak. Waterloze rivierbeddingen, ribbelachtige structuren die lijken
op onze delen van zee- en oceaanbodems. foto cpd nasa
den uitzag. Maar er is geen wa
ter meer en zijn de meeste
gronddetails gevuld met of be
graven onder stof dat in grote
hoeveelheden door de sei
zoensgebonden stofstormen
over Mars' oppervlak werd ver
spreid. Maar hoe is het toch
mogelijk dat al dat water ver
dween? „Het ziet ernaar uit,"
zegt Hartmann, „dat Mars ge
durende de begintijd intensief
vulkanisme kende. De chemi
sche verbindingen daarvan
vormden, samen met het op
pervlaktemateriaal een betrek
kelijk dichte dampkring, waar
uit het misschien vele miljoe
nen jaren lang geregend moet
hebben." Bij gebrek aan vol
doende aanvoer ten gevolge
van het afnemende vulkanisme
vervloog zowel de dampkring
als het overgrote deel van Mars'
watervoorraad in het heelal.
Een deel van het grondwater
moet in bevroren toestand op
geslagen zijn in zogeheten
'aquifers' onder het Marsop
pervlak. Hoeveel water daar op
geslagen ligt is nog steeds on
bekend. „Maar straks zullen we
de beschikking hebben over fo
toseries die nóg scherper zijn.
Wat we dan zullen zien, zal
zonder enige twijfel onze
stoutste vermoedens overtref
fen."
Heer Bommel en de Killers
Telescoop weg in ruimte u
NASA is zijn vorige week ge
lanceerde infraroodtelescoop
WIRE (Wide-Field Inffad Ex
plorer) al weer kwijt. Het koel
systeem voor de apparatuur
aan boord verloor al zijn vloei
bare waterstof, doordat de be-
schermingskap tegen de zon
nehitte drie dagen te vroeg
losliet, zo menen experts. Als
gevolg van verhitting ontsnap
te het waterstof als gas, waar
door de sonde omL
tollen. WIRE had of
moeten doen aan J
100.000 melkwegstï
samen twee tot d
van de hemelkoepj
Aan de hand daan
schatting kunnen \T
maakt hoeveel van}?1
het universum in z|
denis heeft gevoni
Hormonen zangers 1
De mannelijke adelborstvis
bestaat uit twee soorten,
waarvan er een neuriet om
een vrouwtje het hof te ma
ken, terwijl de ander geen wijs
kan houden en de vrouwtjes
op een stiekeme manier naar
zijn liefdesnest moet lokken.
De niet-zangers hebben een
hoog gehalte van het enzym
aromatase. Dit verandert het
mannelijk geslachtshormoon
testosteron in het vrouwelijke
oestrogeen. Die omzetting be
ïnvloedt de hersenactiviteit en
het gedrag. Dit ontdekten on
derzoekers van de Cornell
Universiteit in Ithaca, New
York, samen met collega's van
de Universiteit van Californië
in Los Angeles.
„De hersenen van alle gewer-
velden bevatten wat aromata
se, ook die van de 4
sen bezitten een e:
niveau van dit em
dere studies weten|'
enzym te maken hi
ontwikkeling van dl
ke neurale s truc tui;
tie", zegt Andrew M
bioloog aan de Cotj
versiteit. „Volwassi
gers blijken drie tol
zoveel aromatase tl
als hun zingende J
ten. Dit verklaart dj
zym belangrijk isvi
schil in ontwikkeliij
paalde hersencircu
drag tussen leden
de sekse van een dj
clusief de mens."
de oorzaak voor ee|
veau van enzymacj
een mysterie.
Hormonen zangers 2
De adelborstvis (Porichthys
notanus), ook wel Californi-
sche zangvis of kanarievis ge
noemd, wordt door de Cor-
nell-biologen al sinds 1984
onderzocht. De gekleurde vis
dankt zijn naam aan de fel
blauwe 'knopen' op zijn buik.
's Zomers trekken deze tropi
sche vissen vanuit de diepe
Stille Oceaan naar de kust van
Californië om te paaien. De
geslachtsrijpe mannetjes lok
ken eieren leggende vrouwtjes
via een soort neuriën. De lief
deszang, lijkend op het mono
tone geluid van een motor
boot, ontstaat door spiersa-
mentrekkingen van de zwem
vin en blijkt onweerstaanbaar
voor het vrouwtje. Het vrouw
tje mikt haar eieren in het nest
en zwemt weg. In de hoop op
meer vrouwtjes kan het man
netje uren achtereen zijn sere
nade blijven zingen. Het type
zonder zangvermogen hangt
wat rond bij de nesten van de
neuriërs. Ze duiken snel op de
gelegde eitjes om ze stiekem
te bevruchten. Bij deze actie
worden ze niet weggejaagd,
omdat ze door hun kleine af
meting worden aangezien
voor een vrouwtje. Behalve in
'ÉL
Vis die niet zingt m|
grootte verschillen
typen mannetjes
de maat van hun
mannelijke geslaci I
van de niet-zangei
vijftien procent in
tale Iichaamsgewii
slechts één procer
gers.
Hormonen zangers 3
De onderzoekers hebben ech
ter aangetoond dat de grotere
geslachtsklieren niets te ma
ken hebben met het verschil
in aromatase-activiteit. Omdat
niet-zangers en vrouwelijke
adelborstvissen een vergelijk
baar niveau van aromatase
bezitten, en de vrouwelijke
vissen ook niet zingen, den
ken de onderzoekers dat het
enzym de groei van het door
testosteron aangezette vocale
systeem belemmert. Verdere
experimenten moeten aanto
nen, wanneer precies in de
groeifase aromatase effect be-
ÜM
gint te krijgen. Ma (j{
om-vraag is lastige m.
woorden, meent B
denken de bioche: mc
schakelaar te hebt esi
den die potentiële j
mannetjes alsnog
het andere type. N e
eindelijke draai ka n
gang worden geze ns
gevingsfactoren, 1 ,je
en onderlinge con
Wellicht is een ma 0
sen allemaal zangi j tc
als hij uitgroeit tol e
merd. De biochen
chaam zorgt daan ^Vl
Verborgen leven
Een camera zo groot als een
tennisbal en een miniscule
computer helpen weten
schappers te begrijpen hoe
zeehonden op Antarctica
zich gedragen wanneer ze
diep onder de bevroren op
pervlakte verdwijnen. De
zeezoogdieren hebben een
heel scala aan slimme tech-
niekjes om hun prooi, vis, te
bemachtigen. Zo blazen ze
bellen om vis uit spleten in
het ijs te spoelen, meldt zee-
bioloog Randall Davis van de
universiteit in Texas in het
gezaghebbende weten
schapstijdschrift Science.
Het onderzoek naar de Wed-
dell-zeehonden, die bijna
negentig procent van de tijd
onder water leven, geeft een
eerste blik op de manier
waarop zeezoogdieren in de
diepte op prooi jagen. „We
hebben nu de technologie
die ons in staat stelt om indi
rect met de dieren mee te
gaan", aldus Davis. „Die
technologie heeft een deur
geopend om ze eindelijk in
dj.;
hun natuurlijke or
observeren.
wisten enkele zeel
voorzien van eenl
ra op hun kop enf
computer op hun: jut
de dieren door hel yon
den op dieptes tol
onder het bevrore 'M
van McMurdo op
registreerden de c 02
voortdurend gege
onderzoekers in si
hun bewegingen 1
onderzoekers wat is 0
door de resultatec
zeehonden kunne en)
lang worden en et
van 450 kilo berei!g
ben een zachtmoi
en hebben geen n s.
vijanden op het la 41:
namen bewijzenten
een combinatie vi ma
lendheid en vindt \g
gebruiken om aae
komen. Om grote
kabeljauw te bes! 'en
noeuvreren de zo en
zich onder hun p' au
dan plotseling toe
Is d
