Familierelaties al eeuwen wiek 9 f
centraal in de literatuur
m
Familie duurt ep
mensenleven L
Van bloedwraak tot huwelijksfo
Boekenweek
Palmens persoonlijke literatuur
V
Familie-album: klein boekje over grote vragen
DINSDAG 9 MAART 1999
Van je familie moet je het maar hebben
DEN HAAG GPD
Popmuziek ging tot 1971 over seks. drugs en rock 'n' roll.
En vaak viel ook dat nog wel mee. De Beatles zongen bij
voorbeeld poeslief dat zij zo graag de hand van hun liefje
vast wilden houden. En Cliff Richard roemde de geneug
ten van de zomervakantie allervrolijkst en kuis. Wat ex
plicieter waren The Rolling Stones en Bob Dylan gaf in
de VS de rock voor het eerst echt intelligentie. Maar het
was John Lennon, die in 1971 geschiedenis schreef toen
hij het liedje Mother uitbracht.
aan zijn vader. Couperus' kro
nieken van de kleine zielen,
Frits van Egters uit De Avonden
die zich kapot ergert aan zijn
goedbedoelende ouwelui, de
drie generaties Chinese vrou
wen uit Wilde zwanen. Ook hier
is de bron onuitputtelijk.
Meestal zijn de familierelaties
verre van idyllisch. Dat spreekt
voor zich. Want net als in de
liefde geldt ook voor de familie
relatie: een gebroken hart is
verre te prefereren boven har
monie. Althans, voor de kunst
levert al dat geluk niets op.
Moeder Lennon die haar zoon
in de steek liet, de moeder van
Ischa Meijer die partij voor haar
man koos tegen haar zoon, de
revolte van de jonge Jan Wol
kers tegen de brave christenen
die zijn ouders waren, tot en
met het sterfbed van Simone de
Beauvoirs moeder in Een zachte
dood... harmonieus familiege
luk is er meestal niet bij.
JAN-HENDRIK BAKKER
In Mother klinkt een hartver
scheurende kreet van Lennon,
een roep om zijn moeder. Dat
was wel het laatste wat op dat
moment paste in een jeugdcul
tuur, waar het uitgaan, de ver
liefdheden en het jaarlijkse
schoolbal, dagelijkse stof waren
voor de duizenden bandjes.
Maar Lennon schreeuwt harts
tochtelijk: Mother!! You left
me!" En dan de vreselijke toe
voeging: ,,But I never left you".
Een kind dat door zijn ouders
verlaten wordt, raakt zelf zijn
ouders nooit meer kwijt. Dat
was nog eens een ander onder
werp dan de dertien in een do
zijn vakantieliefdes.
In het geval van John Lennon
was er sprake van een cultuur-
breuk. Maar in de literatuur is
het nooit anders geweest: fami
lierelaties hebben vanaf het
prille begin, zeg maar vanaf de
verhalen over de Olympus, de
verbeelding bezig gehouden.
Medea die haar kinderen ver
scheurt, Oedipous die per ver
gissing met zijn moeder vrijt en
zijn vader doodt, Mozes in het
biezenmandje. wanneer ging
het in de Oudheid eigenlijk niet
over ouders en kinderen?
En in de moderne tijd? Tho
mas Manns familie-epos over
de Buddenbrooks, Kafka's brief
Breuk
Wat in de Nederlandse litera
tuur van na de oorlog onmid
dellijk opvalt is de scherpe
breuk die er tussen twee gene
raties loopt. Er is een groep
schrijvers, die zich enorm afge
zet heeft tegen het ouderlijk mi
lieu. Gerard Reve, Willem Fre-
derik Hermans, Maarten 't
Hart, Jan Wolkers en vele ande
ren vestigden hun schrijver
schap op een ongelukkige
jeugd. Dat laatste heette een
goudmijntje voor de schrijver -
wie schrijver wilde worden en
geen ongelukkige jeugd bezat
kon het wel schudden in die ja
ren.
De laatste decennia is er ech
ter ook een hele groep schrij
vers gegroeid, die geen enkel
conflict met thuis uit te vechten
hebben. En voor zover zij dat
wel hebben dan is de inzet to
taal anders: de bevrijding zoekt
men in de verzoening. Zo is de
mooiste roman over het ouder
lijk huis van de afgelopen tien
jaar ontstaan: Gesloten huis van
Nicolaas Matsier. En ook De
overkant van de rivier van Jan
Siebelink is zo'n roman, waarin
geprobeerd wordt te begrijpen,
waar men vandaan komt in
plaats van er tegen te rebelle
ren.
De allerjongste generatie, die
van Joost Zwagerman, Ronald
Giphart, Manon Uphoff, lijken
zelfs helemaal geen vader en
moeder gehad te hebben. Al
thans in hun werk kom je ze
nauwelijks tegen. Dat is dan
ook een beetje in overeenstem
ming met de huidige gezinssi
tuatie, waarin vader en moeder
voor de opgroeiende jeugd
meer bevriende sponsors zijn
dan dat zij het controlerend ge
zag vertegenwoordigen.
Maar ook bij de middelbare
generatie zien wij een totaal an
dere benadering. Van der Heij-
dens portret van zijn drinkende
vader [Asbestemming) is weer
barstig, maar verre van vijan
dig. Connie Palmen schrijft met
warmte over haar Limburgse
afkomst, Carl Friedmans Tralie-
vader is een aangrijpend ver
haal vol begrip.
Heel anders ligt dat natuurlijk
in de bevolkingsgroep van jon
ge Marokkanen, Surinamers en
Turken. Daar woedt het genera
tieconflict in alle hevigheid. En
de literatuur van de jonge al
lochtone schrijvers getuigt
daarvan. Merkwaardig genoeg
echter zijn het juist kwalitatief
hoog gewaardeerde Marok
kaans/Nederlandse auteurs als
Benali, Stitou en Bouazza, die
het generatieconflict al lang ge
passeerd lijken. Zij zijn veel
meer literair dan maatschappe
lijk betrokken. Zij proberen de
bloemrijke Arabische taal te en
ten op het zakelijke Neder
lands.
Het echte confronterende
werk treffen wij aan bij de Indi
sche tweede generatie. Adriaan
van Dis Indische duinen), Al
fred Bimeys werk, Frans Lo-
lupalan Ónder de sneeuw een
Indisch graf) moeten in het rei
ne komen met een door ont
heemding en oorlogstrauma's
getekende vader. De geweldda
dige vader wijst de zoon vaak
ook af, waardoor er een inge
wikkelde emotionele knoop
ontstaat van enerzijds repressie
en anderzijds volkomen nega-
Toekomst
Familie heb je, vrienden kies je.
Zo wordt vaak het onderscheid
getypeerd tussen afkomst en
sociale omgeving. De moderne
mens kiest tegenwoordig zelf
zijn milieu, zijn eigen netwerk
van sociale relaties. En de fami
lie speelt daarin een steeds ge
ringere rol. De individualisering
maakt ons steeds meer los van
onze afkomst. Echtscheiding,
adoptie, nieuwe technologische
ontwikkelingen op het terrein
van de conceptie, maken de
band ouder-kind daarnaast
steeds ingewikkelder en minder
vanzelfsprekend.
Men zou zich kunnen afvra
gen wat in de roman van de
toekomst de relatie ouder-kind
nog voor rol kan spelen. Mis
schien wordt het een beetje, zo
als de personages uit de boeken
van William Gibson. In een ver
re toekomst, waar de informa
tie-techniek het dagelijks leven
volkomen is gaan beheersen,
dwalen zij wat rond. Zij zijn
vaak het resultaat van klonin
gen en worden bestuurd door
chemische drugs en geïmplan
teerde biochips.
In de negentiende eeuw wa
ren verhalen over weeskinderen
een geliefd genre. Maar verge
lijk de 21ste-eeuwse weeskinde
ren van William Gibson eens
met die van Hector Mallot of
Dickens. De cyberpunks bij
Gibson leiden een volkomen
ongericht bestaan, avontuurlijk
maar volledig anoniem. David
Copperfield uit de gelijknamige
roman van Dickens, of Rémi uit
'Alleen op de wereld', zijn daar
entegen op zoek naar een eigen
geschiedenis en een thuis. Zij
scheppen zich een plaats op de
wereld en vinden een eigen ge
zinsleven.
In deze tijd van genetische
manipulatie en individualisme
is het eigenlijk heel bevrijdend
om steeds weer naar huis terug
te kunnen keren. De charme
van het hebben van familie is,
dat men een afkomst heeft
waar wij nu eens een keer niet
voor verantwoordelijk zijn. Zo
lang die ons niet als een molen
steen om de nek hangt, is dat
alleen maar gunstig voor het
gemoed.
Honderd gedichten over het gezin. jn
aar
BOEKENHANS WARREN/CPD echter ook dat hij h{ inl
niet aan kon do ^ei
greens als Het hun 1V*
Elsschot, De wolken *n
hoff en De schalmei
erhoff over te slaan.
veel gedichten vanP"
Eybers en Adriaan
maar helemaal
staat Achterberg.
Familie duurt een mensenleven lang.
De honderd mooiste Nederlandse ge
dichten over vaders, moeders, dochters
en zonen. Samengesteld en ingeleid
door Menno Wigman. 136 pag f
19,90 Bert Bakker, Amsterdam Zus
sen. Verhalen Samengesteld door Eva
Bouman 128 pag f 9,90 Kwadraat,
Utrecht.
De meeste dichters zullen er
voor zorgen dat een memora
bele regel helemaal vooraan
in het gedicht komt te staan.
Bij Gerrit Achterberg dienden
de bijzondere zinnen zich
blijkbaar zo gemakkelijk aan
dat hij er allerminst zuinig
mee omsprong. In zijn ge
dicht Bruiloft stuit je zomaar
in regel twaalf op een schitte
rend aforisme: „Familie
duurt een mensenleven
lang". Menno Wigman, be
kend door zijn dichtbundel 's
Zomers stinken alle steden,
vond de zin zo mooi dat hij er
de titel voor een bloemlezing
met 'De honderd mooiste
Nederlandse gedichten over
vaders, moeders, dochters en
zonen' aan ontleende.
De boekenweek heeft dit
jaar als thema Familie-al
bum. Daarom worden boek
handels nu al volgeladen met
bundels over familie en alles
wat daarbij hoort. Van alle
voor de gelegenheid gemaak
te uitgaven is 'Familie duurt
een mensenleven lang' waar
schijnlijk de belangwekkend
ste. Dat ligt aan de keuze van
Wigman. Hij deed aardige
ontdekkingen. Zo vond hij in
de mij totaal onbekende 'Rot
tend Staal Nieuwsbrief een
gedicht van Ronald Ohlsen.
Een uitgave van de in het ver
borgene optredende Hoen-
derbossche Verzen uit Uden
leverde een vers van Albert
Megens op.
De bloemlezer begreep
Geraffineerd
De rangschikking v(
dichten is geraffij) g(
spreken elkaar t~~
len elkaar aan.
leest ziet dat im
ling een afzonderlij
wordt verteld',
man in zijn voorwi
ontbreekt hij in de
zing. terwijl zijn f
toch een goede
was geweest op de
gedichten over vai
ders, moeders, kind
dere familieleden:
allemaal bezongen
bloemlezing.
Eva Bouman
uit Nederland en VI
gebundeld. Het ni
opvallend hoog, m 5nj
meer Marga Minco'i iaic
De dag dat mijn
de, Helga Ruebsai
meisjes uit Mer lot
endzusjes van KristJL"
merechts. Verwac
wens niet dat in
poëzie een roost
zoetsappig beeld
wordt van familie. Ii
literatuur hoor je de
deze bewering: 'Ik
leven, met vaders,
zusters, nichten,
soms met een vrie
een enkel uur'. Jan'
scheef dit in zijn vei
zame. En ook hij
dichter die met
spraak kon wachter
twaalf.
H
ROMAN RECENSIE
HANS WARREN
Connie Palmen: De erfenis: 96 pag./grabs tij
dens de boekenweek Stichting Collectieve
Propaganda van het Nederlandse Boek.
De komende boekenweek (10 tot
en met 20 maart) wordt vooral een
Connie Palmen-week. De schrijf
ster van de jaren negentig (be
roemd door De wetten, door De
vriendschap en door I.M.) werd
namelijk gevraagd het boeken
weekgeschenk te verzorgen. Dat
leidde tot de novelle De erfenis,
waarvan liefst 745.000 exemplaren
worden verspreid.
Het verhaal wordt verteld door
Max Petzier, die vijf jaar lang de
secretaris, archivaris, vertrouwe
ling, toeverlaat en uiteindelijk ook
de minnaar van de schrijfster Lotte
Inden is geweest. Ze lijdt aan 'een
progressieve spierziekte' die onge
neeslijk blijkt. Steeds meer li
chaamsfuncties vallen uit, tot ze
overlijdt. Ze hebben al die tijd ge
werkt aan wat haar grote boek zou
moeten worden, de bekroning van
haar oeuvre, de neerslag 'van een
halve eeuw leven'.
Zij voltooit het boek niet. Maar
ze verzamelen in de loop van de
jaren een zolder vol materiaal. Dat
is de erfenis waarnaar in de titel
wordt verwezen. Het gaat om aan
tekeningen, gerubriceerd op de
meest uiteenlopende thema's als
geld, familie, televisie, geest en li
chaam. Er zijn ook herinneringen,
brieven en citaten uit allerlei boe
ken.
Oorspronkelijk was het de be
doeling van Lotte Inden geweest
om 'een geschiedenis van de twin
tigste eeuw' te maken. Maar het
project krijgt eerder de trekken
van de encyclopedie van een per
soonlijkheid. In De erfenis wordt
veel nagedacht over de verhou
ding tussen echt en onecht, tussen
fictie en realiteit, tussen kunst en
leven. Ondanks die theoretische
bespiegelingen is het zeker geen
steriel verhaal geworden.
Dat komt omdat Connie Palmen
veel van zichzelf in Lone Inden
heeft gelegd. Zo verloren ze beiden
hun grote liefde aan de dood. Op
heel warme en levendige wijze
wordt de verhouding tussen de
auteur en haar assistent beschre
ven, hun merkwaardige liefde, hun
samenwerking. Hij wordt 'het ver
lengstuk' van haar hoofd. En hij
blijft dat ook na haar overlijden:
hij zal het onmogelijke boek moe
ten afmaken.
Zijn kinderwens was geweest
om van beroep 'lezer' te worden.
Dat verlangen wordt in feite ver
vuld als hij bij haar intrekt. Maar
de lezer wordt noodgedwongen
een schrijver, zoals schrijvers on
vermijdelijk ook lezers zijn. Dat
komt steeds weer terug in deze
novelle: de wisselwerking tussen
publiek en auteur, literatuur die
tot andere literatuur leidt.
I.M., het boek over Connie Pal
mens geliefde Ischa Meijer, werd
door veel critici op een kolderieke
manier onthaald. Vanuit die ty
pisch Nederlandse vooringeno
menheid tegen persoonlijke lite
ratuur, werd haar roman veroor
deeld. Ze verweert zich nu fel.
Lotte is 'dat domme fulmineren
van de critici tegen de zoge
naamd autobiografische litera
tuur spuugzat.' Ze bena
drukt: 'Beckett, Brodkey, Joyce,
Duras, Genet, Pavese, Proust,
Multatuli, Capote, Roth, Dosto-
jevski, de hele godvergeten we
reldliteratuur is autobiografisch.'
Maar De erfenis is beslist niet al
leen een pleidooi voor Palmens
boeken, maar voor alle goede boe-
Boekenweekmagazine maakt reis door de tijd
imn
die
ch
nen ü(j
n elc
AMSTERDAM FRANQQISE LEDEBOER/GPD
sen die de literatuur niet serieus novelle. En het is heel toe- pas-
nemen, en maakt je enthousiast selijk om juist voor deze gelegen-
over alles wat met lezen en schrij- heid de lof van de literatuur te zin
ven te maken heeft. Een bijzonde- gen. Zo wordt de Connie Palmen-
ken. Ze windt zich op over men- re, diepzinnige en ontroerende week toch weer een boekenweek.
Om lezers de weg te wijzen in het uitge
strekte woud aan titels over het Boe
kenweek-thema brengt de Stichting
CPNB ook dit jaar een aantrekkelijk
magazine uit. Het kost maar een gulden
en ligt in een oplage van 158.000 exem
plaren klaar in boekhandels en biblio
theken. Het thema 'Familie-album'
heeft de redactie geïnspireerd tot een
reis door de tijd die begint met de
Griekse tragedies vol bloedwraak over
koning Agamemnon. Wie het uitplui
zen van het aanbod moe is, kan even
pauzeren bij huwelijksfoto's van Gerrit
Achterberg, Simon Vinkenoog en Nelle-
ke Noordervliet of een lijst met familie
relaties van auteurs raadplegen.
De ruim 200 titels in het magazine
zijn voor het gemak onderverdeeld in
rubrieken. Onder het kopje 'In de ban
van het familie-album...' staan klassie
kers als Heren van de thee van Hella
Haasse, Honderd jaar eenzaamheid van
Marquez en De avonden van Reve. In
Het carrousel van de generaties wordt
herinnerd aan oude bekenden als Kees
de jongen van Theo Thijssen, Wilde
zwanen van Jung Chang en Brieven aan
mijn kleinzoon van Abel J. Herzberg.
De redactie heeft voor deze lijsten ook
handige boeken opgediept over onder
werpen als gezinstherapie, genealogie
en de juridische en fiscale aspecten van
schenken en erven.
Het Boekenweekmagazine bevat ver
der lezenswaardige en informatieve
verhalen over familieliteratuur in de
negentiende eeuw (door Marita Mathij-
sen) en de onderbelichte band tussen
Freud en zijn moeder (door H.C. Hal-
berstadt-Freud). Hans Renders stelt in
zijn bijdrage 'dat bijna alle literatuur
getransformeerde werkelijkheid is' en
noemt als voorbeelden de sonnettency
clus Mathilde van Jacques Perk, I.M.
van Connie Palmen, Advocaat van de
Edith Ringnalda heeft underground-dichter Simon Vinkenoog gestrikt. Hel ,0j
breekt taboes en trouwt in 1989 traditioneel. da.
hanen van A.F.Th, van der Heijden en
De ondertrouw. Een somber herenboek
van Hans Plomp.
Dat het gebruik van de werkelijkheid
door een auteur af en toe nog steeds
voor opwinding zorgt bleek de afgelo
pen jaren uit de vele ingezonden brie
ven van medewerkers en ex-medewer
kers van het P.J. Meertensinstituut. Zij
ergerden zich groen en geel aan de ne
gatieve wijze waarop JJ.
portretteerde in zijn cyclusl
De hoge oplagecijfers va qu
ken uit het 'Familie-album fv
dat de meeste lezers juist g (ni
fictie verpakte werkelijkh
Renders stelt terecht vasti
als een teleurstelling word
een schrijver toegeeft dat
boek heeft verzonnen.
Boekenweek-essay van Remco Campert en Jan Mulder
ESSAY RECENSIE
HANS WARREN
Jan Mulder/ Remco Campert. Familie-album.
Uitgaven van Stichting Collectieve Propagan
da van het Nederlandse Boek. Prijs 4,95.
Vroeger was het bijna een uitge
maakte zaak: zonen traden in het
voetspoor van hun vaders. De
zoon van een boer werd ook zelf
boer. Tegenwoordig komt dat veel
minder voor. Maar de vader van
de dichter Remco Campert was
óók dichter. En een zoon van de
voetballer Jan Mulder werd zelf
voetballer.
Dat zal een van de redenen ge
weest zijn voor de stichting Collec
tieve Propaganda van het Neder
landse Boek om aan dit duo, be
kend door onder meer de geza
menlijke column in De Volkskrant,
te vragen het speciale essay te
schrijven voor de aan het thema
'familie' gewijde boekenweek.
Hun Familie-album verschijnt in
een oplage van 103.000 exempla
ren. Inmiddels is naast het boe
kenweekgeschenk ook het boe
kenweek-essay een het publiek
aansprekende traditie geworden.
Het gaat in feite om twee essays
in één uitgave. Jan Mulders De
redder des vaderlands en een An-
dorriaan en Remco Camperts
Over mijn vader hebben alleen in
de verte wat met elkaar te maken.
Campert gaat op zoek naar zijn
vader, Mulder probeert zijn twee
zonen beter te leren kennen. De
laatste interviewt zijn zoon Geret,
die verschillende horeca-bedrij-
ven in Andorra bezit. En hij on
derhoudt zich met zijn zoon
Youri die een succesvolle voetbal
ler werd.
Hoe sympathiek de bijdrage
van Jan Mulder ook mag zijn, het
essay van Remco Campert is toch
belangwekkender. Hij had dus
een dichtende vader: Jan Campert
die in 1943 op veertigjarige leef
tijd omkwam in Neuengamme en
vooral beroemd werd door De
achttien doden'Een cel is maar
twee meter lang en nauw twee
meter breed'. Remco heeft hem
nauwelijks gekend, maar na de
oorlog werd hij wél tot 'Erven Jan
Campert' gebombardeerd en in
die hoedanigheid stelde men
hem, toen hij achttien was, voor
aan koningin Wilhelmina. Inder
tijd had het bericht van zijn va
ders dood hem vrijwel onbewo
gen gelaten. 'Ik voelde niets
maar wist dat ik iets voelen
moest', schreef hij ooit in een ge
dicht Januari 1943.
Remco Camperts moeder werd
al na drie jaar huwelijk door haar
man in de steek gelaten. Sinds
dien zag de zoon z'n vader nog
maar twee keer. De man leidde
zijn eigen leven met drank en
vrouwen, voor een kind was in het
bestaan van deze bohémien geen
plaats. Er bestaan veel gunstige
getuigenissen over hem. 'Hij was
een zeer integer mensch, van een
weldadige levensechtheid en met
een groote persoonlijke charme',
beweerde iemand. Remco Cam
pert kreeg echter een hekel aan
hem. Hij moest zich van hem be
vrijden: 'Waar haalde hij het recht
vandaan om in mijn leven te blij
ven rondspoken?'
Maar dit essay werd het tegen
deel van een afrekening. Hij ziet
dit relaas zelf 'als een poging om
hem dichter bij me te krijgen'. En
hij erkent: 'Misschien heeft hij me
meer gegeven dan ik weet'. Welke
geheimzinnige macht zit daar ach
ter? Wat bindt de onverschilligste
vader toch aan de onwillendste
zoon? Familie-album is een klein
boekje over grote vragen.
