'Ik ben geen
e vi
131
ZATERDAG 13 FEBRU/\
De apartheid blijft kleven aan F.W. de
F. W. de Klerk, de vroegere president van Zuid-Afrika, is weer
(even) in het nieuws. Hij vestigde de aandacht op zich met een
autobiografie, 'De Laatste Trek - Een nieuw begin'. Uit de reacties
bleek weer eens hoe omstreden Frederik Willem de Klerk in eigen
land is. De algemene kritiek: hij is te veel de koele analyticus
gebleven. F. W. de Klerk: de man aan wie de apartheid altijd zal
blijven kleven.
TJ
rederik Willem de Klerk wacht in
I een kamer van het koloniale
Mount Nelson hotel. De laatste
blanke president van Zuid-Afrika heeft een
dag voor zich vol gesprekken over zijn nieu
we autobiografie. De Laatste Trek - Een
nieuw begin, die hem tijdelijk uit de politieke
vergetelheid heeft getild. Zijn nalatenschap
is dichtbij. Een kilometer van hier. bij de tui
nen die de Verenigde Oostindische Compag
nie in de zeventiende eeuw in Kaapstad aan
legde, komt op hetzelfde moment het parle
ment bijeen. Het is alweer gewoon in Zuid
Afrika dat zwarte volksvertegenwoordigers
en zwarte ministers het land besturen - de
slotsom van De Klerks besluit, negen jaar ge
leden. om de apartheid af te schaffen, en fei
telijk de macht over te dragen.
Terwijl De Klerk zich laat ondervragen,
opent zijn opvolger president Nelson Man
dela voor de laatste keer het parlementaire
jaar. Over een maand of vier treedt ook Man
dela af. Mandela en De Klerk, het duo dat de
verpersoonlijking werd van de relatief vreed
zame overgang van apartheid naar democra
tie, zijn dan samen deel van dit cruciale
hoofdstuk in Zuid-Afrika's geschiedenis. Het
sprookje is daarmee definitief uit, de euforie
voorbij. Wat overblijft, is de realiteit van een
diep verdeeld land, waar de raciale polarisa
tie nog altijd op de loer ligt. De Klerk maakt
zich met vele andere Zuid-Afrikanen zorgen
over de toekomst. „Ik zie alle róde lichten
knipperenzegt hij.
Bittere gevechten
Het is geen toeval dat juist De Klerks be
schrijvingen van zijn verhouding met Nelson
Mandela voor grote krantenkoppen zorgden.
Het boek rekent definitief af met de romanti
sche notie dat de twee Nobelprijswinnaars
voor de Vrede, blank en zwart, onderdrukker
en onderdrukte, samen Zuid-Afrika naar het
beloofde land leidden. Het was een mooi
symbool, maar het klopte niet. Ze waren po
litieke tegenstanders, gedreven door de be
langen van hun achterban, verwikkeld in een
harde strijd om de macht. Achter de scher
men vochten zij bittere gevechten uit, en tot
een vriendschap is het niet gekomen. Man
dela vond dat hij De Klerk nooit kon vertrou
wen, en beschuldigde De Klerk dat hij of be
wust niets deed aan het geweld tussen zwar
ten, aangestookt door een Derde Macht van
blanke politiemannen en militairen, of er zelf
de hand in had. De Klerk geeft toe dat hij
zich meer dan eens vernederd voelde door
Mandela. De zwarte heilige bleek ook maar
een mens, die na 27 jaar gevangenschap
meer verbittering in zich droeg dan hij de
buitenwereld liet zien.
Sinds de voorpublicaties probeert De Klerk
het beeld bij te stellen. Hij dronk onlangs
nog een genoeglijk kopje thee met zijn op
volger, en hoopt dat zij straks als twee ge
pensioneerde staatslieden nog iets voor de
verzoening in het land kunnen betekenen.
„Wie het goed leest, ziet dat mijn boek geen
poging is tot karaktermoord. Ik wil president
Mandela niet bezoedelen. Ik heb werkelijk
geprobeerd om de verhouding tussen ons zo
goed mogelijk te beschrijven, om de lezer te
laten zien waarom bepaalde dingen gebeur
den. Maar ondanks de spanningen die ik be
schrijf, als het werkelijk noodzakelijk was
konden we altijd weer vrede sluiten."
Toch geeft De Klerks boek een verbazing
wekkend inzicht in hoe grote mannen klein
kunnen zijn. Wanneer Mandela in mei 1994
president is geworden, en De Klerk vice-pre
sident in de regering van nationale eenheid,
moet De Klerk verhuizen naar een andere
M
F.W. de Klerk signeert in een Londense boekwinkel een
exemplaar van zijn autobiografie, foto gpd louisa buller
ambtswoning in Pretoria. De woning moet
worden verbouwd en opnieuw ingericht, en
Mandela komt zelf kijken of dat wel nodig is.
Zo loopt de president met zijn voorganger en
de architect door het huis om te inspecteren
of de koelkast het nog doet, en waar eventu
eel een nieuwe lik verf nodig is. De Klerk be
schrijft het als de ultieme vernedering, maar
hij legt de schuld nu niet geheel bij Mandela.
„Misschien deed hij het onder druk van zijn
eigen partij", zegt hij. „Ik kreeg niet de in
druk dat hrij ervan genoot. Maar ik begrijp
heel goed dat er verbittering in hem schuilt.
Het blijft opmerkelijk, hoe hij daar boven
uitgestegen is."
Omstreden man
Uit de reacties op de autobiografie blijkt
eens te meer hoe omstreden Frederik Willem
De Klerk in eigen land is. Het respect dat
hem in het buitenland vaak ten deel valt, als
de staatsman die de moed had de apartheid
af te schaffen en daarmee de macht op te ge
ven, is in Zuid-Afrika ver te zoeken. De kri
tiek luidt dat De Klerk te veel de koele analy
ticus is gebleven. Hij zal de apartheid als een
moreel onrecht veroordelen, maar hij plaatst
de theorie van 'afzonderlijke ontwikkeling'
van bevolkingsgroepen altijd in de context
van de geschiedenis. Hij heeft ook zo lang als
minister in verschillende Nationale Partij-re
geringen deel uitgemaakt van het systeem,
en hij heeft er zo lang in geloofd, dat de
apartheid altijd aan hem zal blijven kleven.
Daarnaast verwijten zijn critici De Klerk
dat hij nog steeds geen open kaart speelt
over zijn kennis van de gruweldaden die le
ger en politie pleegden onder zijn bewind als
minister en president. Nog steeds presen
teert De Klerk de wandaden als het initiatief
van individuen, waar hij een eind aan maak
te zodra hij erachter kwam. „De Klerks posi
tie is verbazingwekkend onpersoonlijk en
amoreel", schreef de ANC-huisintellectueel
en minister Kader Asmal in een recensie.
„De geschiedenis is de hoofdpersoon, het ra
cistisch kwaad is neutraal, en hij zelf is pas
sagier van de geschiedenis."
„In intellectuele kringen in het buitenland
kom ik inderdaad meer bewondering tegen
voor wat ik heb gedaan", zegt De Klerk. In
tellectuelen hier hebben een heel ander ima
go van mij geschapen. Maar onder de men
sen op straat is dat anders. Als ik hier in
Kaapstad op straat loop, of in Pretoria, ko
men er onmiddellijk kleurlingen en zwarten
op mij af om mij de hand te schudden. Dan
zeggen ze: 'Ik heb niet op u gestemd, maar
dank u voor wat u voor Zuid-Afrika heeft ge
daan'. Ik voel mij in Zuid-Afrika ook abso
luut niet bedreigd: waar ik vroeger omringd
was door lijfwachten, loop ik nu alleen over
straat. De enige koude blikken die ik krijg
zijn van rechtse blanke Afrikaners, die mij
een verrader noemen."
Verraad is een ander woord voor beloften
die niet zijn waargemaakt. Toen De Klerk in
februari 1990 zijn 'reuzensprong' maakte, gaf
zijn Nationale Partij de blanke achterban het
idee dat het allemaal wel mee zou vallen.
Talloze concepten om de macht van het
ANC te beperken deden de ronde, zoals een
blank minderheidsveto in het kabinet, en
een roterend presidentschap. Een paar jaar
later, toen de grondwetsonderhandelingen
ten einde waren, waren al die plannen afge
schoten. Het enige dat overbleef was de er
kenning van de rechten van het individu - en
niet van de groep - in de grondwet, en een
regering van nationale eenheid waaraan de
Nationale Partij deelnam, maar waarin de
(ANC-)meerderheid gewoon besliste. Al na
twee jaar stapte De Werk als vice-president
met zijn partij uit de regering, gefrustreerd in
de dubbele rol van oppositie en mede-be
stuurder tegelijk. Zo bleef er van de bescher
ming van minderheidsbelangen, die veel
aanhangers van De Klerk verwachtten, wei
nig over.
De Klerk bestrijdt deze visie, en meent dat
hij 'substantieel' zijn beloften heeft nage
leefd. Het ANC wilde simpelweg geen specia
le regelingen om de blanke minderheid tege
moet te komen. „Ik ben ervan overtuigd dat
de meerderheid van de blanken het nieuwe'
Zuid-Afrika, met al zijn problemen, nog
steeds prefereert boven de situatie die zou
zijn ontstaan wanneer we niet hadden ge
daan wat we hebben gedaan. Veel mensen
hebben de neiging een vergelijking te maken
tussen wat ze aanstond in het verleden met
wat ze niet aanstaat in het heden. Ik zeg dan
altijd: stel je voor hoe we ervoor zouden
staan, als we het niet hadden gedaan. We
zouden niet exporteren, onze vliegtuigen
zouden niet vliegen, de hele wereld zou de
meerderheid van de Zuid-Afrikaanse bevol
king steunen om het bewind omver te wer
pen. We konden geen veilige toekomst voor
de minderheid bouwen op het onrecht dat
we de meerderheid aandeden. Het was mo
reel onverdedigbaar."
Onmisbaar
Dat zijn beschrijving van de geschiedenis
'klinisch' wordt genoemd, deert de jurist De
Klerk niet. Misschien was het zelfs een voor
waarde om Zuid-Afrika door de turbulente,
gewelddadige overgangsperiode te loodsen.
„Ik ben geen koude vis. Het feit dat ik koel
analyseer, betekent niet dat ik geen emotie
ken. Het is een essentieel beginsel van het
management van verandering: als je resulta
ten wilt bereiken, moet je goed analyseren,
een weldoordacht plan hebben, en je achter
ban met je mee kunnen voeren. Het ANC
heeft dat precies hetzelfde gedaan. We zijn
daarbij allebei zo ver opgeschoven, dat nie
mand uiteindelijk de zege heeft kunnen op
eisen".
Hoe zal de geschiedenis over De Klerk oor
delen? Niet onmisbaar als persoon, zoals
Mandela wellicht, maar onmisbaar in de rol
die hij op een cruciaal moment speelde? Als
een Zuid-Afrikaanse uitgave van Michail
Gorbatsjov, die een revolutie in gang zette
die hij niet in de hand kon houden, een re
volutie die hem uiteindelijk zou wegvagen?
Vroeger, toen hij nog president was, wuif
de De Klerk de overeenkomst met Gorba
tsjov altijd weg met een grap: alleen de haar
dracht is hetzelfde. Nu hij definitief aan de
zijlijn staat, wijst De Klerk de vergelijking nog
altijd trots van de hand. „Ik ben niet wegge
vaagd, ik heb zelf ontslag genomen. Als ik
had gewild, was ik vandaag nog altijd vice-
president. Er zijn grote verschillen. Wij heb
ben bij voorbeeld onze vroegere politiek in
zijn geheel opgegeven. In Rusland is dat niet
gebeurd. Maar ik zit nu met Gorbatsjov in
het bestuur van het Centrum voor Vrede dat
Shimon Peres (de Israëlische oud-premier,
red.) heeft opgericht. We hebben nog geen
tijd gehad, maar ik zal het er toch nog eens
met hem over hebben".
De desillusie
Het komende vertrek van Mandela markeert
het einde van de overgangsperiode in Zuid-
Afrika. De Klerk verwacht geen fundamente
le verandering onder Mandeia's opvolger,
Thabo Mbeki. Als vice-president in een pre
mier-rol heeft Mbeki de afgelopen tijd het
dagelijks bestuur van het land al overgeno
men. Is Mandeia's vertrek ook het einde van
wat wel 'Het Zuid-Afrikaanse wonder' wordt
genoemd?
De Klerk: „De periode van het wonder is al
voorbij. Er is een groot gevoel van desillusie
onder alle Zuid-Afrikanen. Onder wat je de
Eerste-Wereldgemeenschap kan noemen,
die niet langer alleen blank is maar volgens
sommige wetenschappers al voor de helft
zwart, bestaat de desillusie over het gebrek
aan economische groei, over de misdaad, de
afbrokkelende administratie, de corruptie.
Onder blanken, kleurlingen en Indiërs be
staat desillusie over wat zij beschouwen als
onevenwichtige positieve discriminatie van
zwarten. Velen voelen de dreiging van een
nieuwe rassendiscriminatie tegenover deze
minderheden. Er is ook desillusie onder
mensen die voor het ANC hebben gestemd,
onder de armen. In sommige opzichten is er
grote vooruitgang geboekt: veel mensen heb
ben water en elektriciteit gekregen. Maar de
werkloosheid groeit, en miljoenen hebben
nog steeds geen dak boven hun hoofd."
Zelf is hij 'niet gedesillusioneerd, maar be
zorgd'. De Klerk vreest een nieuwe polarisa
tie tussen bevolkingsgroepen. Hij is bezig
met de oprichting van een Centrum voor
Verzoening, om ontmoetingen te arrangeren
tussen Zuid-Afrikanen met verschillende
achtergronden. Ook wil hij de rijken - niet
langer alleen blanken zoals hij er steeds na
drukkelijk bij zegt - ervan te doordringen dat
ze meer moeten doen om de kloof met de
miljoenen armen te overbruggen. Het is zijn
bijdrage aan het land waar zijn voorouders,
van wie de eerste afkomstig was uit het
Zeeuwse Serooskerke, sinds april 1688 heb
ben geleefd. Niet alleen blanke voorouders,
overigens. De Klerk onthult in zijn boek dat
ergens in de De Klerk-stamboom een doch
ter van een Indiase slavin voorkomt. Het
maakt hem nog een tikje meer Zuid-Afri
kaan. „Voor mij maakt het geen enkel ver
schil. Mijn wortels zijn hier. En ik blijf hier.
Ik ben een Afrikaan.".
PETER TER HORST
