Roman vol tegenstellingen over modem Amerik^
De Endurance: monument voor mannelijke moed
Van Deel dicht stillevens
Schatgraven op de zolder van de tijd
Boeken
Gitzwarte Euro-novelle
van Jaap Sikkens
DONDERDAG 7 JANUARI 1999
'Het goede van het kwaad'
HET GOEDE
VAN HET KWAAD
jan-hendrik bakker/gpd
'aap Sikkens. Het goede van het
kwaad Uitgeveni De Arbeiderspers.
Pnjs: 25.00.
Twee metallic-zwart gespoten
auto's staan, zij aan zij, te
glimmen op het omslag. De
rest van dat omslag is al even
gitzwart. De lezer is gewaar
schuwd: Dit wordt geen vro
lijk boekje. De inhoud van de
novelle, die zich achter al dit
zwart verbergt, is dan ook aan
de sombere kant. al lijkt de ti
tel. Het goede van het kwaad,
nog een aanleiding voor een
spoortje hoop te bevatten.
Jaap Sikkens is. wat met een
oneerbiedig woord een 'her
intredende auteur' zou kun
nen heten. Vijfendertig jaar
geleden debuteerde hij met
een roman. Glas geheten.
Toen kwam er een weten
schappelijke carrière. En nu
ligt er na zoveel tijd weer een
kleine roman. Zoals gezegd,
het verhaal, dat de kenmer
ken heeft van een novelle, is
een studie in zwarttinten ge
worden, strak gecomponeerd
en gestileerd als de luxe-au
to's op de cover.
Het goede van het kwaad
speelt in het milieu van de
toekomst: EG-ambtenaren in
Brussel. Reken maar dat dat
een aantrekkelijk decor gaat
worden in de nieuwe eeuw
voor thrillers en psychologi
sche romans. Het is immers
een raar, verknipt en ontwor
teld leven, dat men daar leidt,
met altijd de verleidingen van
de corruptie op de loer.
De hoofdpersoon uit deze
novelle heet 'los' en is jurist
I bij de EG. Dat 'Jos' wordt ove
rigens maar een keer ge
noemd. Verder is de man
naamloos gehouden. Een
identiteit bezit hij nauwelijks.
Wel een vrouw (van wie hij
niet houdt) en een vriendin
(die uit is op zijn geld). Verder
is er zijn werk. maar dat is het
dan ook wel. Het is alsof wij
de vleesgeworden anomie
voor ons hebben.
De man is niet meer dan
een oppervlakkig gehouden
personage, zonder geschiede
nis, zonder al te heftige affec
ten. Hij is jurist bij de EG en
wordt geobsedeerd door de
gedachte, dat hij zijn eigen
vtouw onopgemerkt uit de
weg zou kunnen ruimen zo
dat hij eindelijk bij zijn vrien
din kan intrekken. Deze laat
ste wakkert zijn fantasieën
ook nog eens aan.
Naarmate de vriendin ech
ter onverbloemder aandringt
op moord wordt de man te
rughoudender. Geheel zijde
lings raakt hij in zijn werk be
trokken bij een fraude-zaak.
Een collega verdwijnt. En
voordat hij het in de gaten
geeft steekt hij tot aan zijn
nek in de affaire, waarvan hij
omvang noch aanleiding
kent. Het blijkt zelfs, dat hij al
jaren een pion is in het spel
van een gehard misdaadsyn
dicaat. Mogelijk dat zijn
vriendin in dit spel een voor
uitgeschoven post is geweest.
Wat zou nu het goede van
het kwaad zijn in deze cyni
sche wereld? Men komt er
niet achter. De man neemt
weliswaar afstand van zijn
lust zijn vtouw met een slim
migheidje uit de weg te rui
men. Op een zeker moment
doet hij het toch. Althans hij
onderneemt een halfhartige
poging haar ziekte, zij is hart
patiënt, het vuile werk voor
hem op te laten knappen. Het
lukt net niet. Maar de jurist
wordt wel hardhandig te gra
zen genomen door een crimi
nele bende, die vermoedt dat
"hij degene is die hun plannen
wil dwarsbomen. Misschien
wordt dat bedoeld met het
'goede van het kwaad": kwaad
dat kwaad straft.
Deze novelle van Sikkens is
zonder meer een originele le
gende over het cynische 'ner-
gensland'. dat EG heet. Het
bezwaar dat men er tegen
zou kunnen hebben is dat het
verhaal wat al te gestileerd en
beknopt is gehouden. De vijf
hoofdstukken hebben elk,
wat aanstellerig, een Italiaan
se titel met muzikale typerin
gen gekregen. Het volkomen
achterwege blijven van een
psychologische uitwerking is
ronduit een gemis. Ook is het
jammer dat het EG-milieu
niet wat breder geschilderd
is; een gemiste kans, die in de
toekomst waarschijnlijk door
vele andere auteurs goed ge
maakt zal worden. Niettemin:
Het goede van het kwaad is
een opmerkelijke novelle, die
de lezer lange tijd bij blijft.
'In alles de man' van Tom Wolfe: prachtige schetsen
De Amerikaanse schrijver/journalist Tom Wolfe geniet
faam als chroniqueur van het jachtige, eigentijdse be
staan van de maatschappelijke bovenlaag van de VS. Hij
beschreef ruim elf jaar geleden in Bonfire of the Vanities
(Vreugdevuur der ijdelheden) de lotgevallen van een fi
nancier op Wall Street, die min of meer door toeval in de
meest verschrikkelijke persoonlijke problemen geraakte.
Daarbij behandelde Wolfe ook de hypocrisie die ken
merkend was voor de zwarte emancipatie, de politiek,
politie en justitie. Zijn roman, later verfilmd, sloeg in als
een bom: de door hem verzonnen werkelijkheid be
schreef beter dan welk stuk non-fictie ook wat er echt in
Amerika aan de hand was.
james mcgonigal/gpd
Tom Wolfe A Mann in Full. Uitgeverij Jonathan Cape, Prijs 49,90. De Nederlandse
vertaling verschijnt in maart bij uitgeverij Prometheus.
Hij heeft nu een prachtig ver
volg geschreven. A Man in Full.
Dit boek speelt zich af in Atlan
ta, een stad waar blank en
zwart redelijk lijken samen te
leven, maar die eigenlijk een
tijdbom is. De hoofdpersoon,
de 60-jarige Charley Croker, is
een schijnbaar rijke projectont
wikkelaar, die echter in zware
financiële problemen zit. Alles
wat hij heeft opgebouwd, dreigt
hem door de vingers te glippen,
tot en met zijn veel jongere
tweede vrouw. De bank wil
zelfs zijn privé-jet inpikken!
Wolfe laat ook dit keer zien
dat hij een meester is in het
scheppen van tegenstellingen.
Het beste voorbeeld daarvan is
zijn schets van het Amerikaanse
gevangenisleven, waar de twee
de hoofdpersoon, de arme ar
beider Conrad Hensley, in te
recht komt.
De autoriteiten hebben een
afgesloten wereld in elkaar ge
timmerd, waar alles afhangt
van regels en macht. Maar juist
in deze super-gereguleerde om
geving blijkt een informele
machtsstructuur te floreren: de
gevangenen, onderling ver
deeld in zwarte, blanke en lati
no bendes, maken in feite de bergt veel paradoxen in zich.
dienst uit. Maar ook Croker Zijn financiële probleem is uit
zichtloos, maar hij leeft er nog
steeds op los. Hij kan uit de el
lende geraken, mits hij zijn
blanke relaties laat vallen en
steun betuigt aan een zwarte
atleet, die wordt beschuldigd
van verkrachting. En weer to
vert Wolfe een paradox tevoor
schijn: heel Amerika adoreert
grote zwajTe supersterren in
voetbal en basketbal, maar oh
wee als een blank meisje na een
vrijwillig verblijf op een hotel
kamer roept dat zij het allemaal
niet heeft gewild.
Onderdelen van Wolfe's boek
zijn schetsen van de public re
lations-machine die in de VS
door de machtigen der aarde in
werking kan worden gesteld. En
van de politiek in een stad als
Atlanta - maar het had ook
Washington of Los Angeles
kunnen zijn - waar niet alleen
blank en zwart elkaar wantrou
wend bezien, maar zwarten on
derling verdeeld zijn. 'Politiek
correct' is dit boek allerminst.
Wolfe hanteert de technieken
uit zijn journalistieke verleden
zo goed, dat een aantal delen
van het boek zich ademloos
laat lezen als uitstekende ver
slaggeving. Sommige passages
moeten hardop worden gele
zen, anders is de weergegeven
spreektaal, en de sfeer die daar
mee wordt opgeroepen, niet te
volgen. Ik ben benieuwd hoe de
vertaler (de Nederlandse uitga
ve verschijnt in maart e
In alles de man hete*
daaruit redt. wil
Vernietigend zijn de bya
vingen van de culturele
tenissen die Croker doq
maken om als ordinaire^1
list nog mee te kunnen'
tellen in modern Atlantide
krijg je zelfs een beetje if
den met deze Neande
die zich buiten aannem'
gen geen raad weet. Lai
in een museum met hoi m
tische werken. ^ei-
De schrijver haalt
overhoop, dat je je na
de 740 pagina's als lej*e
rukt/wanhopig afvraagtjaai
er nog een sluitend eindde
weten te maken. Maar tu:;
creëert Wolfe een tegeni.
het einde van het boek re
ceerd, laat veel vragen oïlo:
woord, maar geeft tegelfto
een indicatie waar het a
heen gaat. Namelijk: i
Amerika van na het milling
zal alles draaien, nog nr^
nu, om imago en politielgrak
Critici hebben Wolfe q
ten op een slordige wij)
behulp van een deus exf
na, zijn boek te hebben i
ten. Maar zij gaan vootj?e
de werkelijke strekking®*6
man in Full: een porffes
modern Amerika. En ?Jj)
menleving is nog lang n(
Fraai salontafelboek over zuidpoolexpeditie
Flink afzien is het toppunt van
mannelijkheid. En het toppunt
van afzien is wel een poolexpe
ditie. En het staat buiten kijf dat
het bij Sir Ernest Shackletons
poging in 1914, om als eerste te
voet Antarctica over te trekken,
om een gezelschap van 28 Ech
te Mannen ging. Dat blijkt eens
te meer uit een nieuw verslag
van deze onfortuinlijke reis met
het schip de Endurance, ge
schreven door de Amerikaanse
Caroline Akexander. De foto's
van expeditielid Frank Hurlev,
riant afgedrukt in dit fraaie sa
lontafelboek, spreken boekde
len.
Alleen al Hurley's foto's van
de expeditie rechtvaardigen de
aanschaf van het boek De End
urance. Was hij zo'n geweldig
talent, bezorgde Kodak hem de
allerbeste apparaten en materie
alen, of is er met moderne mid
delen gemanipuleerd met zijn
opnamen? De afgedrukte beel
den zijn van een adembene
mende kwaliteit - en schoon
heid. Enorme ijsmassa's, ruige
mannen, het imposante schip
in het ijs, tijd verdrijvende be
manningsleden, zestig slede
honden, barre omstandigheden
- Hurlev geeft er een indruk
wekkend beeld van.
Nu ging niets deze fotograaf
te ver bij het maken van een
unieke opname: een van de
sprekendste foto's in dit boek
staat op de allerlaatste bladzij
de, een foto vanaf het dek ge
nomen van een wiebelende
Hurley op het puntje van de al
lerhoogste ra, met zijn zware
apparatuur en dik gekleed vér
omhoog geklommen voor een
plaatje.
Het verhaal van Shackletons
Het schip Endurance in het ijs
expeditie met de Endurance is
vooral door haar mislukking
bekend: hij wilde zijn aartsri
vaal R.F. Scott de loef af steken
door als allereerste te voet Ant
arctica dwars over te steken.
Nog voordat hij het zuidpool-
continent bereikte, kwam zijn
schip echter vast te zitten in het
pakijs om na enige tijd onher
roepelijk versplinterd te wor
den. De groep mannen en hon
den bivakkeerde daarna bijna
twee jaar op ijsschotsen, tot
Shackleton met een paar man
nen in een gammele sloep zo'n
1600 kilometer verderop hulp
wist te halen.
'Gevoelsmatig gezien is dit de
laatste grote poolreis die nog te
maken is', schreef Shackleton
in een wervende prospectus
voor zijn tocht, 'en ik vind dat
de Britse natie haar moet vol
brengen, aangezien we al zijn
verslagen bij de strijd om de
noordpool en bij de strijd om
de zuidpool.' Op de dag van
vertrek verklaarde Engeland
juist de oorlog aan Duitsland.
De regering legde Shackletons
halfgemeende aanbod om met
zijn ploeg een torpedoboot te
bemannen naast zich neer, zo
dat de reis echt kon beginnen.
Twee jaar later vroeg hij ter
loops aan een van zijn redders
'Zeg eens, wanneer was de oor
log afgelopen?' Het antwoord
luidde: 'De oorlog is niet afgelo
pen. Er worden miljoenen
mensen gedood. Europa is gek.
De wereld is gek.' De ironie wil
dat van de mannen, die onder
zulke barre omstandigheden op
de zuidpool wisten te overle
ven, er velen na hun redding
alsnog gewond of gedood zou
den worden tijdens die Eerste
Wereldoorlog.
Shackleton schreef over zijn
uitzonderlijke avonturen en de
ontberingen het spannende
boek South (1919). Hij stierf in
1922 bij een nieuwe expeditie
op Antarctica aan een hartaan
val.
De schrijfster van het boek De
Endurance. Caroline Alexander,
zette voor het American Muse
um of Natural History eflbe
tentoonstelling op overlrer
letons legendarische reifrin
bij ze uiteraard veel meeals
nen raadpleegde dan pnt
South. Ze las dagboekenbe
nabestaanden, legde diver
op onbekende egodocuiijk
onderzocht briefwiss^ie
officiële documenten, envai
bestaande boeken over.
onderwerp. Op vlottdoe
praat ze in De Enduram i
wetenswaardigheden a$te
kaar, zodat een goedla
verslag ontstaat vanuit Idc
gezichtshoeken. hei
Wat is nu het boeien(En
fascinerende manieren
de eindeloze verveling v^lt.
streden of juist de bovjn
selijke inspanningen taar
richt werden? In elk da
dwingt de heldhaftige
waarop de mannen fisi
maanden de meest lik
wreedheden van de natu hi
ten te overleven in het ize
herbergzaamste oord teegr
veel respect af. bei
'De mannen waren #m
leen doorweekt tot op boo
en bevroren, maar hadd! n
akelige schaafplekken dt f
natte kleren die in geeidei
maanden uit waren gewt d
steenpuisten van het zou Ir
ter. Hun natte voeten ent h
hadden een ziekelijk win
en waren opgezwollertek
handen waren zwart vfla;
spek, brandwonden vankw
musbrander en bevriezifcr
schijnselen. De geringstem
ging was een foltering.' ilti
In deze deplorabele stalf 1
den ze zestien dagen dcK
men en ijsbuien, om r®
tocht over de bergen vani j
land Zuid-Georgië met efiei
wandeling van 36 uur zoHet
rusten een walvisvaardeira
on te bereiken. Het boek|el
durance is een monumefcn
mannelijke moed en d(ev
tingsvermogen. :hi
Je
Nieuwe bundel 'Nu het nog licht is'
poëzie recensie
hans warren/gpd
T van Deel Nu het nog licht is 32 pag Uitgeverij
Quendo Prijs 35.00
Sinds zijn verzamelbundel Gedichten
1969 - 1986 is het tien jaar geleden dat
de dichter T. van Deel (53) iets van zich
liet horen. Toch was het geen verwij
zing naar dit lange stilzwijgen toen zijn
collega Willem Wilmink in een rondeel
opmerkte: 'Alles staat stil bij Tom van
Deel'. Hij had het over het karakter van
deze poëzie in het vers dat vervolgde:
'het weerhuis geeft voor eeuwig regen,/
de vogels blijven opgestegen/ in een
bedrieglijk duintafreel'.
Inderdaad is Van Deel een auteur die
de neiging had èn heeft - zoals in zijn
pas verschenen boek Nu het nog licht
is blijkt - om de dingen stil te zetten.
Wat altijd beweegt, verstart in zijn
werk. In de kunst wordt de natuur ge
stold. Zodoende worden Van Deels ge
dichten een soort kijkdozen, waarin je
kunt zien wat anders aan je aandacht
ontsnapt.
Hij schreef zelf eens: "Vogels leer je
van plaatjes kennen,/ daar staan ze stil,
je ziet ze echt./ Buiten vliegt alles zon
der naam'. De realiteit is volgens deze
dichter nauwelijks te kennen. Dat moet
MONDRIAAN
Dit is geen boom, dit is het metrum
van de boom. Een eenvoud waartoe
alles,
ooit, moet herleid om heel en afgerond
begrijpelijk te zijn. Ook de gemberpot
en de vuurtoren, de zee en het duin
lieten zich zo uit beeld en gelijkenis
bevrijden. Het denken geeft een hand
aan wat het oog aanschouwt: geraamte
dat het vlees ontstijgt, vlees als
een voorwaarde voor 't bot
via een omweg: pas wanneer de mens
gaat rangschildcen en ordenen, wordt
duidelijk wat er te zien is. Het is een
thema waarop hij in zijn poëtische
loopbaan steeds weer terugkomt: 'Wat
vloog vond rust/ in namen.' Voortdu
rend probeert hij de onrustige werke
lijkheid terug te brengen tot een stille
ven. Afgebeelde vogels genieten zijn
voorkeur boven vrij rondvliegende
exemplaren. Vlinders komen volgens
hem het best tot hun recht aan een
speld. Bloemen moeten gedroogd zijn
en beesten worden opgezet. Zelfs een
poes wordt pas definitief een poes
wanneer hij is overreden.
Vaak is deze poëzie een poging tot
stilzetten in het kwadraat. Een opge
zette roodborst - 'al dagen dood, maar
nu voor jaren/ achter glas' - wordt im
mers ook nog eens in een gedicht ge
fixeerd. In zijn nieuwe bundel blijkt
Van Deel na al die jaren nauwelijks te
zijn veranderd. Deze keer worden er
zeeschildpadjes door 'jachtige banden'
overreden. En in Zelfportret als ijsvogel
wordt het stilzetten zelfs tot de derde
macht verheven. Het gaat over een vo
gel 'geprepareerd/ gekocht in Parijs',
die vervolgens 'met een snel penseel'
wordt afgebeeld, om daarna in woor
den te worden vastgelegd.
Het klinkt misschien een beetje saai:
een dichter bij wie alles verstart, bij wie
het leven eindigt en de tijd stopt. Het is
echter Van Deels methode om de es
sentie van dingen te doorgronden. Hij
doet in taal ongeveer hetzelfde wat vol
gens hem - in één van de mooiste ge
dichten uit Nu het nog licht is - Mond
riaan deed met verf. Namelijk proberen
het kenmerkende van iets te achterha
len, het te bevrijden 'uit beeld en gelij
kenis'.
Jawel, alles staal stil bij T. van Deel.
Maar dat is vooral een poging om de
chaos en het vergaan een ogenblik te
stuiten. Gedichten waarin het even
licht is voor het eeuwige duister valt.
boek recensie
nop maas
Heen Montijn Leven op stand
1890-1940 Uitgeverij Thomas Rap Ptijs
35.00.
Op de variaplanken van anti
quariaten - ze zien er door
gaans uit alsof er al jaren geen
boek meer van zijn plaats is ge
komen - treft men voor een
paar tientjes of minder oude
etiquetteboeken aan. Ze heb
ben titels als De Goede Toon of
Gevoelsbeschaving of De Vrouw
'Comme II Faut'. Het zijn ideale
boeken om alleen of in gezel
schap in te bladeren en te le
zen.
Verbazing en herkenning
strijden om de voorrang. Al dat
gedoe met het afgeven van visi
tekaartjes, met nu weer eens
dit, dan weer dat hoekje omge
vouwen om deze of gene bood
schap over te brengen. Regels
voor de omgang met de mede
mens, voor thuis en in de we
reld, voor kerk, sociëteit en the
ater: regels voor doop, verlo
ving en huwelijk. Soms ontdek
je de achtergrond voor regels
die je ook nu nog gedachteloos
toepast. In De Goede Toon
wordt bijvoorbeeld voorge
schreven dat een heer aan een
dame wel een ruiker mag offre
ren, maar geen vaste plant:
'Voor een heer is het niet ge
past, eene plant in een bloem
pot ten geschenke te geven,
want zijn geschenk moet alleen
dienen als eene opmerkzaam
heid voor den dag zeiven, en
mag niet de gedachte doen ont
staan, als wilde hij zijn persoon
voor een langeren tijd in herin
nering brengen.'
In Leven Op Stand geeft Ileen
Montijn een beeld van het le
ven in de hogere standen in de
periode 1890 - 1940. Dat zij het
woord 'stand' voorop stelt in
haar titel is volkomen terecht.
Want standsbesef was in de be
schreven wereld een centrale
notie. Het verdwijnen daarvan
in de afgelopen eeuw is zón
stiUe revolutie die het leven in
grijpender veranderd heeft dan
we ons bewust zijn.
Ileen Montijn baseert zich
voor haar beschouwing op een
aantal, nogal ongelijksoortige,
bronnen: etiquetteboeken, me
moires en brieven, herinnerin
gen van vrienden en van haar
zelf, romans. Men kan de vraag
stellen in hoeverre etiquette
boeken en romans de echte
werkelijkheid representeerden,
maar in het algemeen zal het
beeld wel kloppen. Men kan
ook - positiever - zeggen dat ze
geen bron onbenut laat om
voor de lezer allerlei wetens
waardigheden op te delven.
Neem nu het belang van de
piano. Die was niet alleen es
sentieel om überhaupt muziek
in huis te hebben - want radio
en grammofoon waren er nog
niet - maar ook om jongelui
van verschillend geslacht onge
zochte gelegenheid tot flirten te
geven (zij zit mooi rechtop te
spelen: hij beijvert zich de bla
den van de partituur tijdig om
te slaan). Alleraardigst zijn ook
de gegevens die in het voorbij
gaan opgegeven worden over
het dagelijkse leven: hoe de
leunstoel geïntroduceerd werd
in de Nederlandse huiskamer,
of hoe het met de verwarming
gesteld was. Men leefde in de
winter bij temperaturen van
ongeveer zeventien graden. De
kachels werden pas in oktober
van zolder gehaald en
voorjaar - ter hoogte
grote schoonmaak - we
boven gebracht. Het w
zuinige wereld, waar d
gedweild werd met het g
te sop van de was. Het v
vieze wereld, waarin de i
naar zweet stonken, oir
zich weinig wasten. H
een dienstbare wereld,
personeel nog in grote
beschikbaar was, waart
ranciers alles kwamen hi
brengen en waarin wel v
per dag post werd bezorg
Een boek als Leven Op
doet sommigen missch
rugverlangen naar het vi
(toen we Indië nog had(
een dubbeltje nog een d
tje was), maar het laat
zien wat we aan luxe en
lijkheden hebben in v
king met onze ouders en
ouders. Voor wie romai
auteurs als Louis Coupe
Marcellus Emants leest,
dit boek op een aUeraa
manier achtergrondinfo
Maar voor hetzelfde ge
men ook in een antiq
zón sfeervol oud etiquet
kopen, dat - in tegenstel
dit afschuwelijk stug
backte boek - de leze
kramp in de handen bezo
JAAP SIKKENS
