Tijd voor dialoog
met het heelal
C
Werkgelegenheid
ZATERDAG 2 JANUAR11998
Een kruising tussen Carl Sagan
en Madonna wordt ze
genoemd, Fiorella Terenzi, een
Italiaanse doctor in de
astrofysica, die in de Verenigde
Straten werkten furore maakt
als wetenschapper, schrijfster
en performer. Ze weet muziek
te distilleren uit haar
observaties van sterren, geeft
concerten compleet met
kosmische striptease en predikt
en passant een nieuwe
culturele revolutie. „Ik wil
wetenschap, kunst en gevoel
verenigen.
1 en hemels lichaam dat hemelli-
I i chamen bestudeert. Het mag ge-
zegd, want la dottoressa Fiorella
Terenzi gooit nadrukkelijk haar vormen in de
strijd, of ze nu professoren in een universi
teitsaula toespreekt, gast is op een internatio
naal computercongres, een workshop doet of
als performer in een concertzaal staat. Ze
verschijnt op gevaarlijk hoge naaldhakken en
gehuld in een zwarte strakke creatie met dui
zelingwekkend decolleté. Lange blonde ha
ren omgeven een knap driehoekig gezicht
met daarin twee wijd uiteenstaande, aman-
delvormige bruine ogen. „Ik ben Fiorella",
zegt ze en lacht bijna verlegen. Ze verbaast
zich kinderlijk over de verbazing die ze te
weegbrengt. Sensueel en op een mystieke
manier sereen. Een tweede Madonna, zoals
ze is genoemd, of de echte?
Nu het nieuwe millennium nadert, melden
zich veel personages met goede contacten
met het bovenaardse, maar weinigen doen
dat met de kennis van zaken die horen bij de
exacte wetenschapper. Fiorella Terenzi is een
in Milaan cum laude afgestudeerd natuur
kundige met een in Los Angeles aan de be
faamde MIT universiteit behaalde specialisa
tie in astrofysica. Ze zegt nu de 20e eeuw af
loopt dat ze niet alleen het universum wil ob
serveren en analyseren. Ze wil er deel van
uitmaken, 'om een ander soort wijsheid te
vergaren'.
„Ik ben ervan overtuigd dat het moment
aangebroken is om een dialoog aan te gaan
met het heelal. -We zijn in de val gelopen van
de 20e eeuw en hebben onszelf ervan over
tuigd dat de gnige kennis die je van het heelal
kunt verzamelen die van het objectieve gege
ven is. We negeren de waarheid die in ons
emotie en poëzie kan doen ontsluiten. We
zijn doof voor de muziek van de sterren."
Een revolutie is nodig en volgens Terenzi
kan alleen een vrouwelijke wetenschapper de
noodzakelijke brug slaan tussen kille analyse
en warme menselijkheid. Ze wil terug naar de
tijd, 'nog voor de Grieken', waarin het univer
sum werd gezien als een vrouwelijke vorm
met vrouwelijke gevoeligheid en dito seksua
liteit. „Besef dat voor de intrede van het pa
triarchaat onze planeet werd gedomineerd
door \TOuwelijke goddelijkheid die stond
voor alle krachtgn van het universum. Voor
oorlog en vrede, voor trouw en promiscuïteit;
voor moederlijke liefde en bloedige vernieti
gingsdrang. Maar boven al voor het leven,
voor een universum dat zichzelf bleef ver
nieuwen."
Drijfveer
Die nieuwe koers komt niet uit het niets val
len. Terenzi stelt dat ze van kinds af aan de
vraag met zich meedraagt of ze deel uit
maakt van het universum, en of dat univer
sum weet dat ze bestaat. „Dat is mijn drijf
veer. Ik wil weten wat het heelal je kan leren
over je eigen leven, en of het kan aangeven
hoe je innerlijke universum te construeren."
Dat 'er meer is', werd Terenzi duidelijk
toen ze als kind met haar oma, zoals zo vaak,
naar de sterren keek. „Ik werd bevangen door
een weldadig gevoel op de hoogte van mijn
borst. Het gaf me een grote sereniteit maar
zadelde me ook op met een wanhopige wens.
Ik begreep niet wat het was, totdat een hond
begon te huilen en ik begon te zingen, zon
der woorden, naar de hemel boven mij. Mijn
oma zei het te herkennen, maar pas latei-
toen ik studeerde en kennis kreeg van de Big
Bang, begreep ik het. Het was het eerste en
ook het laatste lied: een crescendo van vibra
ties, uitmondend in-die geweldige explosie
die tijd en ruimte, en vervolgens planeten en
leven creëerde."
Fiorella, wat bloempje betekent in het Itali
aans, bracht dagen en weken achtereen door
onder de meest geavanceerde telescopen van
de hele wereld, maar had daar andere erva
ringen dan de gemiddelde astronoom. De
hemellichamen vindt ze sensueel. „Als ik Ori
on - God, held, krijger, zoon van Poseidon -
observeer, raak ik snel gevangen door zijn
licht. Ik voel zijn blik. Zijn vurige explosie van
passie doet mijn hele lichaam trillen. Orion
brandt en ik met hem. Ik voel me mee ge
sleurd in de kolossale blauwe en purperen
stofwolken van mijn hemelse minnaar. Ik
ben opgewonden, kloppend als de jonge ster
ren die worden gevormd in die wolk. Ik heb
visioenen van werelden die exploderen en
zich vermenigvuldigen. Ik voel dat Orion mij
aanraakt door zijn licht, dat het leven in mij
wordt gecreëerd."
De Italiaanse professoren van Terenzi deel
den deze aanpak niet echt. En ze waren hele
maal wantrouwig toen ze aangaf de waarne-
Fiorella Terenzi: „Ik voel me mee gesleurd in de kolossale blauwe en purperen stofwolken van mijn hemelse minnaar." foto cpl
De boodschap van la dottoressa Terenzi
mingen om te willen zetten in geluid. Ze re
deneerde dat het materiaal dat wordt verza
meld door radiotelescopen en op papier be
landt, te weinig vertelt. „Ik vermoedde dat er
parallel aan het zichtbare universum een
hoorbaar universum moest zijn. Ik besloot
me te concentreren op Centaur A, het
dichtstbijzijnde 'hoge energie sterrenstelsel'
dat radiogolven uitzendt van 1 miljard tot
1000 miljard Hertz. Ik realiseerde me dat de
sterren te beluisteren moesten zijn door in
tensiteit en frequentie, want die codificeren
zowel radiogolven als muzikale noten. Dat
was de sleutel!"
Terenzi vertrok naar Los Angeles en werkte
daar in centra voor experimentele muziek
van verschillende universiteiten. Ze bewerkte
met geavanceerde computerprogramma's
het materiaal dat de radiotelescoop 'Very
Large Array' in Nieuw Mexico verzamelde
van de 'UGC 6697'. Dit sterrenstelsel bevindt
zich op 180 miljoen lichtjaren afstand van de
aarde. „Op een dag lukte het de radiogolven
te transformeren in geluid: het waren pulse
rende tonen, superieure harmonieën van ho
ge frequentie vermengd met achtergrondge
luiden. Suggestief, etherisch, gewelddadig,
maar alles zo voltrekt anders dan wat wij
kenden."
De ontdekking veranderde het leven van
Terenzi. „Het geluid drong in mijn ruggen
graat, kwam via het zenuwstelsel uit in mijn
hersenen, en maakte me los van mijn aardse
ankers. De sensatie was overrompelend: ik
dacht deze geluiden hebben de ruimte door
kruist gedurende 180 miljoen jaar. Deze sym
fonie wordt uitgezonden toen op de aarde
het Jurassic tijdperk heerste. Mijn hart ont
plofte. Ik luisterde naar een echo van het
sterrenstelsel UGC 6697, zoals het was in de
prehistorie!"
Afscheid
De ontdekking van de 'akoestische astrono
mie' leidde tot een academische specialisatie,
publicaties, prijzen en lidmaatschappen van
astronomische gezelschappen, maar ook tot
het afscheid van de pure wetenschap. Teren
zi besloot zelf nummers te componeren met
de 180 miljoen jaar oude muziek, onder het
mom 'ik wil deel zijn van die hemelse muziek
en de mensen op een nieuwe manier laten
genieten'. Ze werd ontdekt door Rolling Sto
nes producer Rob Fraboni en de baas van Is
land records, Chris Blackwell, die alles op cd
zette. A star was bom. Ze besloot haar
spreekbeurten uit te breiden met muzikale
optredens en geeft nu vooral 'hemelse con
certen'.
Hoe is die muziek? Op de eerste CD 'Music
from the Galaxies', zijn vooral de onbewerkte
geluiden te horen van de 'UGC 6697': ze
doen denken aan bubbelend water, astmati
sche ademhaling, aanzwellende en weer af
nemende stormen ('Stellar Wind') en vibre
rende ijzeren platen zoals die in hoorspelen
werden gebruikt ('Plasma Waves'). Ook zijn
er opzwepende ritmes ('Galactic beat') en ex
plosieve stukken zoals 'Collision', veroor
zaakt door deeltjes die op elkaar botsen met
de snelheid van het licht. Muziek die perfect
past in de traditie van New Age.
De bijdragen van Terenzi, of zoals zij het
zelf noemt, haar duetten van het universum,
zijn onderbouwd met arrangementen voor
harp en synthesizer, een beetje in de stijl van
laat werk van Dire Straits. Soms zingt ze, of
beter het is geen zingen wat ze doet, maar
een soort extatisch fluisteren, en dat is na
tuurlijk logisch gezien de emotie die de ster
ren in een mens volgens Terenzi losmaakt.
Toen ze eens in een enorm auditorium van
een universiteit een lezing moest geven, en
haar sterren liet horen, ging volgens haar een
grote schok door het publiek heen. „Mannen,
vrouwen, jongens en meisjes, iedereen begon
te dansen bij het horen van Quantum Me
chanic." Ze raakte zelf ook bevangen en deed
voor het eerst 'als in een erotische trans' de
'kosmische striptease' die nu vast onderdeel
van haar programma is en volgens haar de
logische transformatie symboliseert van we
tenschapper naar performer.
„Ik ontdoe me langzaam van de kuise witte
laboratoriumjas, gooi de zwarte bril weg,
schud mijn haren los en dans in een metalen
korset en zilverkleurig minirokje. Ik voel me
bevrijd en mezelf. De striptease is de synthe
se van mijn ontwikkeling, van onvrouwelijke
wetenschapper naar vrouwelijke weten
schapper; van humorloze professional naar
fantasievolle lerares; van sobere conferentie
ganger naar kosmische reiziger. Een vriend
noemde me na dat eerste optreden de Car
men van de astrofysici, en dat is het mooiste
compliment, want ook Carmen van Bizet
zoekt de vrijheid, vecht tegen seksuele onder
drukking, maakt zich los van een door man
nen geconditioneerde omgeving."
Een spiegel
Heeft Fiorella Terenzi een boodschap? Ze wil
dat de mensen de opwinding begrijpen die
het reizen door.het universum teweegbrengt.
Op basis van de overtuiging dat het univer
sum leven is en de atomen van de sterren
zich vermenigvuldigen als die van ons li
chaam, stelt Terenzi dat de sterren een spie
gel kunnen zijn die ons de mogelijkheid geeft
onszelf beter te begrijpen. „De sterren leren
over leven en liefde; vechten en bovenko
men; slagen en mislukken. Ik wil dat iedereen
hoort hoe de muziek uit het heelal resoneert
met de muziek van onze harten."
Voor Terenzi staan de sterren voor een
seksuele bevrijding, een afscheid van een
door priesters en nonnen beheerste jeugd.
Tegelijk hebben die sterren van haar een su
per geseksualiseerd wezen gemaakt. Ze ver
telt met graagte over eeuwig durende orgas-
mes in de ruimte, zoals van die van de twee
aan elkaar gekoppelde sterrenstels 'Mice', en
de rillingen die ze voelt bij het observeren
van een komeet. „Het is de meest mannelij
ke, meest verleidelijke en in potentie meest
gewelddadige van alle hemellichamen. Een
soort van kosmische spermatozoa op zoek
naar de vruchtbare grond waar hij zich in kan
boren."
EELC0 VAN DER LINDEN
Onze Taal
Jaren geleden heb ik hem voor het
eerst ontmoet, professor B., op een
feestje van gemeenschappelijke
vrienden. Een internationaal beken
de bioloog, en in kleiner kring ook
bekend omdat hij Surinaamse mu
ziek op de blokfluit spelen kan. Dat
leek me wel wat. En omdat ik om de
hoek woonde, ging ik een blokfluit
halen, enigszins tegen de zin van de
gastvrouw ('Hé Kees, je gaat toch
niet wéér Surinaams blokfluiteren?!
De ware kunstenaar laat zich
echter niet bidden, zeker niet als er
een blokfluit voorhanden is en als er
al enkele glazen wijn gedronken
zijn. Het was heel mooi.
Tegenwoordig stuurt professor B. mij af
en toe een brief over taal.
Deze keer ging het over het woord 'werk
gelegenheid'. Hij schrijft me: 'Wat ik echt
niet begrijp, is dat een normaal mens
spreekt over EETgelegenheid, DRINKgele-
genheid, SLAAPgelegenheid en ZWEMgele-
genheid; waarom zegt men dan werkgeLE-
GENheid? Er moet toch een reden zijn om
zo'n rare klemtoon te gebruiken?'
Laten we eerst vaststellen dat lang niet ie
dereen 'werkgeLEGENheid' zegt, want
sommigen zeggen 'WERKgelegenheid'.
Maar het is zeker waar dat werkgeLEGEN
heid ook gehoord wordt. Volgens de jongste
editie van de dikke Van Dale is 'werkgeLE
GENheid' zelfs de enige mogelijkheid. In de
vorige editie, die van 1984, werd gezegd:
'het accent wisselt', oftewel: het komt alle
bei voor. Aanvankelijk gaf Van Dale enkel
"WERKgelegenheid'. Leggen we de verschil
lende edities naast elkaar, dan zien we de
ontwikkeling: eerst de klemtoon vooraan,
vervolgens bestaan beide mogelijkheden,
en momenteel kent Van Dale enkel nog de
klemtoon op de derde lettergreep. Ik ver
moed dat Van Dale daarmee vooruiüoopt
op de ontwikkeling: het is nog niet zover.
Maar de ontwikkeling is wel duidelijk. Aan
vankelijk lag de klemtoon vooraan, en de
laatste decennia verschuift die meer en
meer naar de derde lettergreep.
Van Dale noemt het woord voor het eerst
in de 8ste druk: 1961. Koenen vermeldt
het voor het eerst in zijn 23ste druk: 1952.
Het ziet ernaar uit dat het dus een naoor
logs woord is. Koenen zowel als Verschue-
ren kennen tot op heden enkel 'WERKgele
genheid', hetgeen me niet meer helemaal
juist schijnt. Van Dale is op dit punt wellicht
te modem, Verschueren en Koenen hebben
een ontwikkeling gemist.
Maar nu de vraag: is de (nieuwe) klem
toon van 'werkgeLEGENheid' raar, zoals
mijn blokfluitende en geleerde vriend
schrijft? Dat staat nog te bezien. Ik denk dat
die klemtoon helemaal niet raar is, en vol
komen past in het systeem van onze taal.
Om dat in te zien, moeten we eens letten op
de betekenis van deze woorden. Een eetge
legenheid is een gelegenheid om te eten,
een slaapgelegenheid is een gelegenheid
om te slapen, en zo bij bijna alle gelegenhe
den. Maar je kunt niet zeggen dat een werk
gelegenheid een gelegenheid is om te wer
ken. Kijk, dat is van belang. Het hele rijq'e
woorden op '-gelegenheid' (minus 'werkge
legenheid') zijn samenstellingen, waarvan
de betekenis volgt uit de delen. Maar bij
'werkgelegenheid' is dat niet (meer) het ge
val. Dat heeft een betekenis die we niet
kunnen afleiden uit de delen.
Welnu, het is in onze taal zo gesteld dat
in samenstellingen de klemtoon op het
eerste element ligt, het onderscheidende of
bepalende element. Vergelijk bijvoorbeeld
WIJNglas, DAKgoot, KEUKENdeur en
PROEFexamen. In andere woorden, woor
den die geen samenstelling zijn, gelden an
dere regels voor de plaats van de klemtoon;
vergelijk bijvoorbeeld: baNAAN, onge-
HOORzaam en kandiDAAT.
Wat er nu gebeurt is dit: het woord 'werk
gelegenheid', een betrekkelijk jong woord,
had aanvankelijk de klemtoon op de eerste
lettergreep, net als alle andere woorden op
'-gelegenheid'. Maar omdat de betekenis
daar eigenlijk niet mee strookt (het is geen
gelegenheid om te werken), verplaatst men
intuïtief, maar intuïtief goed, de klemtoon
naar elders.
Dat is overigens geen uitzonderlijk ver
schijnsel. Om dezelfde reden zeggen we
naast 'BROODachtig' en 'AAPachtig' ook
'reusACHtig' en sommigen ook al 'fabel-
ACHtig' en 'zenuwACHtig'. Als de betekenis
verschuift, zal de klemtoon zich aanpassen
aan de nieuwe toestand. 'Reusachtig' bete
kent al lang niet meer 'zoals een reus', en
bijgevolg is het feitelijk geen samenstelling
meer, en dus gelden er andere regels voor
de positie van de klemtoon.
Waaruit maar weer eens blijkt dat het
toch heel goed was dat ik toen die blok
fluit ben gaan halen, want anders waren.wij
allicht zo goed niet met elkaar geweest, ik
zou geen brieven gekregen hebben en ik
zou nooit op het idee gekomen zijn dat het
woord 'werkgelegenheid' aan het verande-
JOOPVAN DER HORST
universitair docent Nederlands
