Een premier heeft geen vrienden
1*
Premier Kok neemt in een Utrechtse zaal in alle rust zijn speech door, vlak voor de start van de verkiezingscampagne vorig voorjaar.
ZATERDAG 2 JANUAR11998
Iedereen kent Wim Kok
Hij speelt de hoofdrol in een film - de
documentaire 'De keuken van Kok'. Er is een
boek over hem geschreven. Bijna dagelijks
staat zijn naam in de krant. Wim Kok.
Minister-p/esident van zijn tweede paarse
kabinet. Voorman van de PvdA.
Gewaardeerd Europees regeringsleider.
Iedereen kent en waardeert hem, ook al is de
glans er een beetje af. Een portret van een
'gewoon' mens in de
ivoren toren van de macht.
M-JMl ltijd op je hoede zijn. Dat doet
E wat met een mens." Jo Ritzen,
voormalig minister van On
derwijs en collega van Wim Kok in twee
kabinetten, is nog steeds een beetje verbaasd
en geëmotioneerd. Wim Kok heeft hem een
'vriend' genoemd. ,,Ik had dat niet gedacht."
Peinzend: „Nadat je weg bent, kun je vrien
den worden. Kok was altijd bang dat ais hij
mij een vinger gaf, ik de hand nam. Terecht.
Die voorzichtigheid heeft hij echter bij ieder-
Of- het ooit echt van een vriendschap zal
komen? ,,De politiek kent maar zelden blij
vende vrienden", zegt Erica Terpstra, WD-
politica en staatssecretaris in het eerste kabi
net Kok. Terpstra is zeer op Wim Kok gesteld
geraakt, maar ziet hem nu nauwelijks meer.
Zo gaat dat in de politiek, weg is weg. Zelfs
Ruud Vreeman, waarnemend voorzitter van
de PvdA," vindt zichzelf geen vriend. „Ik vind
dat ik op een gewone manier met hem omga.
Er is geen afstand in onze relatie. Maar een
vriend? Absoluut niet. Ik ben een collega, die
al lang met hem optrekt. We hebben belang
stelling voor dezelfde dingen."
Het Torentje van de macht is een eenzame
plek.
Wim Kok zit dit jaar tien jaar in het staats
bestuur, waarvan vijf als premier. Daarvoor
was hij in de Tweede Kamer en vakbond ac
tief. Ook al kent Nederland geen persoonlijk
heidscultus, Wim Kok is in drie decennia tijd
publiek bezit geworden.
Extreem nuchter
Tegen de verwachting in, wellicht. Wim Kok
is geen mens die warme gevoelens losmaakt.
Hij is extreem nuchter, kleurloos zelfs. Hij
speelt zijn rol en doet dat behoedzaam, af
standelijk, functioneel in zijn relaties met an
deren.
„Hij is voorzichtig. Gedistantieerd in per
soonlijk commitment. Hij wil mensen niet
bevoordelen. Daarin is hij heel precies. Hij
wil niet verzeild raken in nepotisme. Alle
schijn van dienst en wederdienst vermijden",
zegt Ruud Vreeman.
Rondom Wim Kok cirkelt geen kringetje
van vriendjes en vertrouwelingen. Volgens
een naaste medewerker van Kok is geen en
kele PvtjA'er minister of staatssecretaris ge
worden, omdat Kok dat nu zo graag wilde.
Dergelijke verplichtingen wil hij niet. Dat hij
beschuldigd werd van vriendjespolitiek bij de
benoeming van Johan Stekelenburg tot bur
gemeester in Tilburg heeft hem nog een jaar
dwars gezeten. De relaties zijn hoogstens ka
meraadschappelijk, want de premier houdt
afstand.
Het gebrek aan vrienden maakt van Kok
echter geen eenzaam mens, zegt Terpstra.
„Als hij een andere baan had gehad, had hij
denk ik ook geen grote groep mensen om
zich heen. Dat ligt in zijn karakter. Maar als
hij wil kan hij de afstand overbruggen. Alleen
voor hem hoeft dat niet." Bovendien heeft hij
Rita, zijn maatje. Zij is de klassieke echtgeno
te: klankbord en praatpaal.
Imago
Wim Kok heeft het imago van een doodge
wone Nederlander. Doe maar gewoon dan
doe je gek genoeg. Fatsoenlijk, betrouwbaar.
Iemand die zijn eenvoudige komaf en vak
bondsverleden nooit vergeten zal. Altijd op
zoek naar compromissen en draagvlak, maar
niet onfeilbaar. Zijn narrigheid is legenda
risch, emoties zijn sporadisch. Zo kent ieder
een Wim Kok. Zo is hij ook, toch?
De publieke figuur Wim Kok verschilt niet
van de privé-persoon, wordt er in zijn omge
ving gezegd. „Er is meer dan wat de buiten
wacht van Wim Kok ziet. Maar dat betekent
niet dat je een fagade ziet en de binnenwe
reld anders is. Wat je ziet is de beperking van
wat hij wil laten zien", zegt Erica Terpstra.
Vreeman: „Ik kan het niet onderscheiden. Hij
is als politicus wel meer op zijn hoede. Maar
er zijn geen twee Wim Kokken. De speur
tocht naar de mens achter Wim Kok levert
geen ander beeld op. Een publiek gezicht to
nen, dat is veel te ingewikkeld voor die man."
Er zijn twee kanten die het grote publiek
zelden van hem te zien krijgt. Zijn humor en
emotie. „Wat niet veel mensen weten is dat
hij geestig is. Een aanstekelijke lach heeft. Hij
kan je zo'n blik van verstandhouding toewer
pen", zegt Vreeman. Ritzen vindt zelfs dat
Kok de woordkunst van een cabaretier heeft.
„Maar altijd in beslotenheid. Hij wordt ten
onrechte als losbol gezien."
„Wat hij niet wil laten zien zijn emoties die
hij niet functioneel vindt. Die hij voor zich
zelf wil houden", zegt Erica Terpstra. Als hij
toch zijn gevoelens toont - zoals onlangs bij
zijn bezoek aan de weduwe van Allende - dan
is hij daardoor overvallen.
„Het verbaast me niet dat hij daardoor ge
roerd was", zegt Vreeman. „De essentiële
dingen in het leven zijn z'n fascinatie. Niet
het politieke bedrijf. Hij is een beheerste
man, maar er zitten wel emoties in hem."
Een bijzonder moment voor Vreeman was de
manier waarop Kok de verkiezingsoverwin
ning beleefde. „Verstilde emotie. Het gevoel
van 'ik heb het gered', heel introvert."
Politici staan normaal gesproken niet als
erg betrouwbare lieden te boek. De bekend
ste politicus van Nederland, Wim Kok, daar
entegen wordt geroemd vanwege zijn eerlijk
heid. „Hij is een nette man, rechtdoorzee,
geen draaikont. Ook al heeft hij zijn streken,
hij besodemietert je niet", zegt iemand die
jaren met hem is opgetrokken.
Bert de Vries, CDA-minister van sociale za
ken in het derde kabinet-Lubbers: „Hij speelt
geen spelletjes. Hij is zakelijk politiek. Een
prima man, omdat je het gevoel hebt niet be
lazerd te worden. Je kunt open zijn, zonder
dat dat vertrouwen verkeerd gebruikt wordt."
„Hij houdt je nergens buiten. Hij heeft geen
dubbele agenda. Dat is tamelijk uniek in de
politiek", zegt Dig Istha, voormalig campag
neleider van de PvdA. „Kok is tactisch, maar
tegelijkertijd betrouwbaar. Als hij afspraken
maakt, komt hij ze na", zegt Ritzen, die eraan
toevoegt dat Kok overigens zelden afspraken
maakt.
Wim Kok kan wel een schrik voor zijn om
geving zijn. Iedereen die hem kent uit zijn
periode als minister van financiën heeft on
der de terreur van zijn slechte humeur moe
ten lijden. De ene tegenvaller stapelde zich
op de andere. Het ging slecht met de PvdA in
de peilingen, het mes moest met steun van
de PvdA in de WAO, PvdA-staatssecretaris
Elske ter Veld trad af en dan kwamen er ook
nog verkiezingen aan die Wim Kok moest
zien te winnen.
„Het was heel erg. Het was nooit goed. Die
nukkigheid was echter niet op jou persoonlijk
gericht. Het was gewoon omdat de dingen
niet liepen, de stress", zegt een vroegere me
dewerker. Oud-minister De Vries herinnert
zich de buien van Kok ook nog levendig. „Dat
narrige had hij als voorzitter van de FNV en
PvdA al. Maar hij had nu een geweldige werk
druk. En hij moest een onaangename bood
schap brengen in de partij. Op het ministerie
zullen ze het er wat moeilijker mee hebben
gehad dan wij. Als collega's accepteer je toch
wat minder. Dan zeiden we: zet je er toch
overheen."
Kribbigheid
Toch is het narrige ook in mooie tijden niet
verdwenen. Als Kok te veel aan zijn hoofd
heeft, speelt zijn kribbigheid op. „Hij is het
tegendeel van een knorrig man. Maar als hij
zich ergert, zucht en steunt hij. Als het lang
dradig is, als er vervelende beslissingen geno
men moeten worden, dan kim je wel zien dat
het 'm geen plezier doet", zegt Terpstra. Als
je je werk niet naar behoren uitvoert, of din
gen doet waarmee hij het niet eens is, dan
kan hij hard zijn, zegt iemand die voor hem
werkt. „Zonder aanzien des persoons."
De zwarte periode op Financiën heeft Wim
Kok gemaakt tot wat hij nu is, meent Bert de
Vries. „Tien jaar oppositie had ertoe geleid
dat de PvdA een niet-realistisch beeld had
Van wat je met politieke besluiten teweeg kan
brengen. Toen de PvdA zelf het heft in han
den had (vanaf '89, red.), kwamen ze erachter
dat het links niet anders kersen eten is dan
rechts. Dat heeft Kok wel gevormd." Vree
man: „De atmosfeer was toen heel anders.
Van dag tot dag denken: hoe verdelen we de
pijn. Het was de allerzwaarste periode in zijn
leven. Mentaal een dieptepunt."
De Vries: „Hij heeft een aantal moeilijke
WW
a*- -
w
Wim Kok wrijft zich 'es over de neus tijdens
een gesprek met de Britse staatssecretaris van
buitenlandse zaken, Robin Cook, tijdens de
Europese top in Wenen, afgelopen december.
FOTO AP MARTHA HERMANN
beslissingen moeten nemen, waarvan hij wist
dat hij zich er niet mee geliefd zou maken.
Dat heeft hij bij zijn volle verstand gedaan, in
de diepe overtuiging zo aansluiting te hou
den met de maatschappelijke werkelijkheid.
Qua persoonlijke ontwikkeling is hij van ui
terst links naar betrekkelijk rechts gegaan.
Dat zou ik me van mezelf niet kunnen voor
stellen. Hij kan het echter met overtuiging
doen. Ik denk dat hij erin gelooft. Hij is een
overlever, een volhouder."
Ook in zijn persoonlijk leven heeft Wim
Kok tegenslagen gehad. De zoon uit een eer
der huwelijk van zijn vrouw Rita, is gehandi
capt. „Hij heeft een getormenteerde geschie
denis als mens. Daar gaat hij goed en even
wichtig mee om", zegt een PvdA'er, die zich
ook al geen vriend van Wim Kok wil noemen.
Weifelachtig
Na vier relatief gemakkelijke jaren, staan er
nu weer wat moeilijker tijden voor de deur.
De economie zakt ineen. Er is kritiek op de
weifelachtige en soms hulpeloze houding van
Kok. Allerhande problemen uit de vorige ka
binetsperiode komen in alle hevigheid terug.
Vreeman: „Het is het beeld van een kabinet
dat opruimt wat het vorige heeft laten liggen.
Niet offensief. Niet van we gaan het waarma
ken."
„De vijandiger omgeving vertaalt zich naar
Kok", zegt Ritzen. „Iedereen kon op zijn vijf
vingers natellen dat paars-2 het moeilijker
zou krijgen. Het is meer van hetzelfde. Het
nieuwe en spannende is er vanaf. D66 zoekt
een plek in het politiek spectrum en maakt
soms rare sprongen. Dat gaat ten koste van
het kabinet en Wim Kok zonder dat daar re
den voor is."
Dat er problemen uit Kok-1 zijn blijven lig
gen, ligt volgens De Vries aan de manier
waarop Wim Kok opereert. „Hij neemt de tijd
om te wikken en wegen. Als collega's er niet
uit komen, is er te weinig druk vanuit de pre
mier om de knoop door te hakken. En dan
komt het terug. Dat is een kwetsbaarheid van
Wim. Als hij niet zeker is dan is hij weinig be
sluitvaardig. Dat is een zwakheid. Je kunt
best veel ruimte geven, maar er moet wel een
besluit genomen worden dat houdbaar is."
Druk
De druk op Kok om beslissingen te forceren
is groter geworden. Vreeman: „Hij stimuleert
mensen het zelf uit te zoeken. Dat werkt ver
tragend. Maar de dynamiek van de politiek
maakt het af en toe ook nodig iets jachtiger
op te treden. Dan moet er iets opgelost wor
den. Volgens mij voelt hij dat goed aan. Dan
wil hij opschieten."
Zal Kok zijn nieuwe ploeg bijeen weten te
houden? Het kabinet kan onder grotere druk
komen te staan, erkent Vreeman. „Dan zal
het niet alleen aan Kok liggen, maar ook aan
de weerbaarheid van de ploeg. De persoonlij
ke verhoudingen zijn dominant en bepalen
of je overeind blijft. Je moet iets met elkaar
hebben. Dan kom je eruit."
Als de economie inzakt, wordt de consu
ment ontevreden en daalt het aantal PvdA-
stemmers, constateert voormalig campagne
leider Istha. Hij ziet het gevaar vooral vanuit
de PvdA zelf ontstaan. „Voor je het weet be
ginnen de wetenschappers en gefrustreerde
politici weer te raaskallen, om verandering te
roepen." Kok is vaak verweten niet bevlogen
en visionair genoeg te zijn.
Naarmate iemand langer aan de macht is
ontstaat er een soort onaantastbaarheid en
de neiging tot vleierij. Maar ook Kok maakt
fouten en foutjes. Heeft de premier wel ge
noeg onafhankelijke denkers om zich heen?
„Hij heeft genoeg mensen in zijn omgeving
die hem van repliek kunnen dienen.
Adelmund en Melkert bijvoorbeeld. Er is
geen sfeer van braafheid. Hij creëert geen
sfeer van hofhouding. Hij heeft er juist een
hekel aan", zegt Vreeman.
„Lubbers had in zijn laatste periode geen
ander die gelijk aan hem was. Hij stak er met
kop en schouders bovenuit. Dat is voor Kok
ook zo", zegt Bert de Vries. De CDA'er denkt
dat het voor Kok steeds moeilijker zal worden
niet met anderen 'mee te gaan denken', zoals
zijn voorganger Lubbers dat deed. „Och, Kok
heeft niet het idee dat hij een genie is. Hij
heeft een rol en die speelt hij zo goed moge
lijk. Als hij al last heeft van grootheidswaan
zin, dan zal zijn vrouw dat snel onderdruk
ken", zegt een aud-inedewerker.
In Nederland wordt een politicus boven
dien niet zo snel een 'buitengewoon' mens.
„Je wordt niet afgeschermd tegen de normale
samenleving. Dat geeft je de mogelijkheid je
zelf te blijven", analyseert De Vries. Kok wil
ook niet anders, weet oud-staatssecretaris
Terpstra (Sport) uit eigen ervaring. „Tijdens
de Olympische Spelen in Atlanta, ging Kok er
met Rita een weekje op uit met een caravan
netje. De Amerikaanse geheime dienst wilde
wat agenten meesturen. Maar dat zag Kok
niet zitten. Als compromis moest hij elke dag
even met de CIA bellen. Hij rijdt een klein
dorpje in, en gaat bij de sheriff naar binnen.
Met de benen op tafel hoort die het verhaal
ongelovig aan. Een stoel krijgt Kok niet. Het
nummer op het briefje wordt gebeld, en de
sheriff begint te vertellen over die toerist die
beweert minister-president van Nederland te
zijn. Daar kan Kok zelf het hardst om la
chen."
ANSBOUWMANS
