Kattenbakkorrels van wiet
In Natura
Tijd van leven
WOENSDAG 11 NOVEMBER 1998
TEKENING THEO SCHILDKAMP
Voor wie een plotselinge, enor
me schok ervaart, lijkt de tijd
even stil te staan. Mensen die
een ongeluk krijgen, maken de
rampzalige ogenblikken vaak
als in een vertraagde film mee.
Het tempo waarmee de herse
nen de elkaar bliksemsnel op
volgendegebeurtenissen ver
werken, is in die situatie zó
hoog, dat de werkelijke tijd als
het ware achterblijft en zelfs
tot stilstand schijn t te zijn ge
komen. Intussen werken wèl
alle lichaamsfuncties op volle
toeren: hartslagen stofwisse
ling worden tot het uiterste
opgejaagd door de enorme
stoot adrenaline die in het
bloed terechtkomt.
Bij dieren die een korte levens
duur hebben verlopen alle li
chamelijke processen in hoog
tempo. Het hart van een spits
muis slaat vijfhonderd keer
per minuut, terwijl het nog
geen jaar oud wordt. Een oli
fant kan een jaar of vijfenzes
tig worden en al die jaren be
draagt zijn hartslag slech ts
vijfentwintig tot dertig keer
per minuut. Opmerkelijk is,
dat bij alle zoogdieren het hart
aan het eind van hun leven na
een natuurlijke dood even
vaak heeft geklopt.
Dat de lichamen van kort le
vende dieren uiterstsnel wer
ken, kunnen wij dagelijks
waarnemen. Wie een vlieg tot
ageert in minder dan een hon
derdste van een seconde, ter
wijl onze reactietijd hooguit
Ten opzichte van zijn levens
tempo is het onze zo traag, dat
hij de hand met de vliegen
mepper in slow motion op
zich afziet komen.
Mensen verbazen zich vaak
over de verschillen in tempo
waarmee het eigen leven zich
voltrekt. Iedereen die ouder
aan het worden is, spreekt zijn
vertwijfeling uit over de toene
mende snelheid waarmee de
jaren voorbijgaan. „De tijd
vliegt!" is beslist geen loze
kreet: de tijd vliegt inderdaad
steeds sneller. Gedurende onze
jeugd werken onze lichaams
functies in een hoog tempo.
Op latere leeftijd functioneert
alles in ons lichaam trager,
zodat de tijd zich sneller en
sneller gaat voortreppen.
Wat zouden we ons verbazen
wanneer we een uitstapje
moch ten maken in de wereld
van de dieren! Bij elke dier
soortzouden we een andere,
ons volslagen onbekende we
reld aantreffen. Waren we een
reptiel, dan verliep de tijd af
wisselend vliegensvlug of ui
terst traag. Konden we een
zangvogel worden, dan klonk
ons de vogelzang heel anders
in de oren. Omdat de tijd tra
ger verliep, hoorden we geen
aanhoudend gefluit, maar
honderden afzonderlijke to
nen. Waren we een slak, dan
werden we bestormd door een
op hol geslagen wereld.
Ongetwijfeld speelt ook het le
ven na de dood zich af op een
manier waarvan wij ons vol
strekt geen voorstelling kun
nen maken. Alleen al dat wij
hierover kunnen nadenken
bewijst dat onze wereld een
heel eigen, specifiek menselijke
is.
THEO SCHILDKAMP
Cryptogram
HORIZONTAAL:
1. Door de buien moet moeder bij de dokter komen (6); 7. Voor
het hoofd van een domme timmerman (5); 8. Heidemeisje (5);
9. Ter omlijsting van de staf (5); 10. Bijzonder pijnlijk (4); 11.
Het gevolg van de zonde (6); 12. Als kleding is het enig in z'n
soort (6).
VERTICAAL:
2. Goede hoop om er voor te gaan (5); 3. Voor trams en bussen
is het gelijk (6); 4. Gerookt haasje (6); 5. Snoepgoed van een
varken (4); 6. De vrucht van een Chinees (8); 10. Voorliefde
met weinig weerstand (4); 11. Geen geslepen vis (3).
Oplossing van dinsdag:
iets-fiets-Fiesta
eter-stere-Eerste
vore-vloer-Eervol
rang-argon-Sarong
meer-meter-Temmer
mara-maria-Amaril
taal-vaalt-Valuta
10teil-steil-Distel
Gevraagd woord: Feestavond
Boeren in het noorden van ons land verbouwen jaarlijks ongeveer duizend hectare hennep. De plant is bestemd voor Duitse en Engelse fabrieken,
die de vezels gebruiken voor het maken van textiel en papier. foto pr
PETER DE JAEGER
De vezelplant hennep (cannabis
sativa) is niet alleen geschikt om
te blowen. Je kunt er papier en
textiel van maken. Of de vezels
verwerken in luiers, auto-on
derdelen, bouwmaterialen en
zelfs rotorbladen van windmo
lens. Wetenschappers in Wage-
ningen onderzoeken momen
teel de mogelijkheden. „De as
sociatie van hennep met soft
drugs belemmert de financie
ring van ons onderzoek. Dat is
jammer, want er is een scala
aan nieuwe toepassingen mo
gelijk", zegt Jan van Dam van
het DLO-Instituut voor Agro-
technologisch Onderzoek (ATO-
DLO) te Wageningen.
„De hennepplanten die worden
geteeld voor de vezels hebben
een extreem laag gehalte aan
THC, het geestverruimend be
standdeel van nederwiet. Van
deze hennep wordt je beslist
niet high."
Sinds 1990 zijn in Wageningen
160 hennepplanten van over de
hele wereld genetisch bekeken
door onderzoekers van het
DLO-Centrum voor Plantenver-
edelings- en Reproductieonder-
zoek. Zij selecteerden enkele
planten om mee verder te gaan.
De meest geschikte rassen voor
vezelproductie die zijn toege
staan door de Europese Com
missie, komen uit Frankrijk en
Hongarije. Op het DLO-Insti
tuut voor Agrobiologisch en Bo-
demvruchtbaarheidsonderzoek
zijn de optimale teeltcondities,
zoals plantdichtheid en mestbe-
hoefte, onderzocht. Vervolgens
ontwikkelt het ATO-DLO hoe de
vezels het beste kunnen worden
verwerkt.
Er zijn uiteenlopende manieren
om de vezels geschikt te maken
voor gebruik. Hennep kan bio
logisch worden voorbehandeld
met enzymen en schimmels.
Hierdoor komen de vezels los
ser te liggen en is minder ener
gie nodig om ze van elkaar te
halen. Een andere manier is
hennep koken in alcohol. Pro
bleem is dat hierbij veel lignine,
een houtstof, vrijkomt. Van
Dam: „Die methode is pas
bruikbaar als er een bestem
ming is voor de afvalstroom lig
nine, bijvoorbeeld door er een
bio-afbreekbare lijm van te ma
ken." De vezels kunnen ook in
een bad met natronloog worden
gedompeld en verpulpt. Maar
ook dit geeft chemisch afval.
Meeste perspectief biedt extru-
sie. Van Dam legt uit: „In een
soort spaghettimachine worden
de vezels met schroeven verma
len en kleiner gemaakt. De ge
wenste vezellengte is te krijgen
door te spelen met tempera
tuur, druk en bijgevoegde che
micaliën. Dit proces kost weinig
energie en geeft het minste af
val." Van deze milieuvriendelij
ke techniek wordt binnenkort
een kleine proeffabriek opgezet
in Wageningen.
Hennep komt oorspronkelijk uit
India. Al sinds de middeleeu
wen worden wereldwijd touwen
voor de scheepvaart en canvas
of zeildoek gemaakt van de lan
ge bastvezels. De Chinezen ont
dekten dat je van hennep pa
pier kunt maken. „Maar pulpfa
brieken zitten niet te wachten
op een alternatieve grondstof.
Die werken veel goedkoper met
snoeihout en oud papier. Ook
de papierindustrie in ons land
importeert eucalyptuspulp uit
Portugal en Brazilië. Dat is nog
altijd veel goedkoper dan hier
geteelde hennep."
Wel ziet Van Dam kansen om
met behulp van hennep de pa
pierkwaliteit op te schroeven.
Aan pulpmengsels kan hennep
worden toegevoegd, om papier
dichter, minder doorzichtig en
steviger te maken. De lange
bastvezels worden overigens al
langer gebruikt als grondstof
voor speciale papiersoorten,
zoals sigarettenvloei.
Hennep ter versterking van
kunststoffen biedt meer per
spectief. „Vooral de auto-indu
strie is geïnteresseerd", zegt
Van Dam. „In auto's kan hen
nep bijvoorbeeld worden ge
bruikt in dashboards, sturen,
dakbedekking aan de binnen
kant en stoelbekleding. Ook in
de bouwwereld kunnen hen
nepvezels worden verwerkt in
wandplaten en isolatiedekens."
Samen met Energiecentrum
Nederland en de Technische
Universiteit Delft werkt het
ATO-DLO aan een rotorblad
voor windmolens, dat volledig
bestaat uit hennepvezels. Van
Dam: „Nu zijn de bladen van de
kunsthars gemaakt van epoxy
en glasvezels. Hennep is veel
lichter en geeft na jarenlang ge
bruik geen chemisch afval, want
is biologisch afbreekbaar. Dat
past volledig in het duurzaam
energiebeleid."
Lange vezels kunnen door hun
groot absorptievermogen ook
worden toegepast als vulsel in
luiers, tampons en maandver
band. Van Dam weet dat sinds
kort in Engeland hennep wordt
verwerkt tot een soort kattebak-
korrels. Die korrels worden op
de paardenstalvloer gestrooid in
plaats van stro. „Het absorbeert
sterker en geeft minder veeg-
werk dan stro", zegt Van Dam.
Na gebruik gaan de hennepkor
rels richting champignonkwe
kerij als meststof. Andere toe
passing van hennepvezels bin-,
nen de landbouw is het gebruik
als substraat in de glastuin
bouw. Uit experimenten van
het proefstation voor de glas
tuinbouw in Naaldwijk blijkt dat
hennep een uitstekende vervan
ger is van steenwol. Steenwol
geeft jaarlijks een enorme berg
afval, hennep niet.
In ons land wordt jaarlijks onge
veer duizend hectare hennep
verbouwd voor de vezelop
brengst. Groningse en Drentse
akkerbouwers leveren hun pro
duct aan Duitse en Engelse fa
brieken om er textiel en papier
van te maken. „De internatio
nale belangstelling voor natuur
lijke vezels groeit sterk. Vooral
als de markt voor vezelversterk-
te kunststoffen aantrekt is Ne
derland te klein. Dan zullen de
grotere arealen in Oost-Europa
en de Derde Wereld moeten
worden aangesproken.
HEINZ
//A '98 dAASTOP AF* BEL'JAMAKEZ
MAAR Z&dS Z? VAAtr&E&Zo&T, VA£T
A/ETJX&AVA/TAAA/CEA//CERE A&W7~.
A/A ££//rv/LP£ 7RAP/VAAR
Scccerr pjurbe. 4-z
£0/ S0A&AT/0 //AS&T /A/&0 /.OOST,
ma/ie hkt M/A/isr&v wore r/jp>
ZOtëT A/E/MZ M£TE£fd *&A>BAL
A-LA-B£P&A&/t/GAd£A4J<5> WOR
PS. AAA&Z//T/A/&
7&X £R£0- T/j£> c$£8aj£7'*!£r
A4V TZ&/: KA £&S AR££
A/AAR D£ /£KA/7Y-ST/A> 7Z FV/dZEM.
TOMPOES
Tom Poes en het Monster Trotteldrom
De vlakte was nu geheel verlaten. Zo
ver het oog reikte, strekte de kale
rotsbodem zich uit, slechts onder
broken door de gaten en holen waar
in de inboorlingen verdwenen wa
ren. Aan de kim pakten donkere wol
ken zich samen en een dunne wind
floot kil over het akelige landschap.
Het werd de toeschouwers vreemd te
moede. ,,Ik zie nergens een mon
ster", zei Tom Poes beklemd. „Jij?"
„N-nee", stamelde de lichtmatroos
Waaikant. ,,M-maarikhoorwat!
D-daar!" Hij wees met een bevende
vinger in de richting van een grot, die
zwart in de rotswand gaapte en toen
Tom Poes goed luisterde, vernam hij
een aanzwellend gerommel uit die
richting. Ook stegen er nu stofwolken
uit de spelonk op en er verscheen
langzaam een brede platte vorm in
de opening. Een ogenblik bewoog
die zich aarzelend heen en weer als
om de lucht op te snuiven en daarna
kronkelde er een langgerekt, vorm
loos lichaam naar buiten. Nu wilde
het geval, dat heer OUies vliegtuig
niet ver vandaar, juist geland was. De
piloot had de machine keurig op de
brokkelige bodem neergezet en hij
was bezig om de bagage van zijn
passagier af te laden. „Voorzichtig!"
riep heer Ollie uitstappend. „Er zit
ten gevoelige instrumenten in om de
trilling van de grond te meten. En
denk om de sijsjeslijm en het slak-
kenzout. Waar is mijn verrekijker?
Ik..." Hij zweeg plotseling en hief
luisterend het hoofd op. „Vreemd",
sprak hij. „Ik hoor iets. Een soort ge-
borrel. Zou het de wind zijn?"
Schildpadden 1
Ongeveer 600 kilometer ten oosten van het eiland Mac
ligt een klein eilandengroepje dat luistert naar de idyllj
naam Mascarenen. De twee grootste eilanden zijn Réu
Mauritius. Réunion is bij geologen bekend, omdat het
spot' bevat - een plek in de aardkorst waaronder zich e
hoeveelheid magma bevindt. Bijna 180 kilometer ten ii
oosten van Réunion ligt Mauritius, door een Nederlani
expeditie vernoemd naai' de toenmalige prins Maurits
Nassau. De zeelieden die er kwamen troffen er duizeni
nog eens duizenden grote schildpadden aan. Nog geer
halve eeuwlater was net met de schildpadden gedaan,
dwenen massaal in de soep. De door de mens meegehj
honden en vreemde ziektekiemen deden de rest.
Schildpadden 2
De Engelse zoöloog Jeremy Austin heeft zich in de sch
den verdiept. Hij is met name geïnteresseerd in de he!
van de dieren en onderzoekt momenteel de beenderei
dieren. „De grootste beenderen en schilden die zijn gij
duiden op afmetingen vergelijkbaar met de schildpad!
de Galépagos. Maar ze waren veel minder zwaar. Hunj
waren dunner en platter dan de dikke, bultige schilde!
Galópagosschildpadden. Verder waren de openingenj
rug- en buikschild voor kop en poten veel groter. Ze hj
sterk ontwikkelde poten, duidelijk voor het ontwikkeld
veel kracht." Volgens Austin moet het DNA-onderzoeij
heid verschaffen over de oorsprong van de dieren enh
dere evolutie. „En misschien", hoopt Austin, „zijn zei
maal in de soepketels verdwenen. Misschien moeten
maar eens extra goed zoeken daar."
Biologisch zuiveren
Gebouwen die niet zijn aan
gesloten op een rioleringssys
teem kunnen hun afvalwater
toch milieuvriendelijk reini
gen en lozen. De werking van
de installatie is eenvoudig:
toiletspoelwater wordt in de
septictank geloosd, terwijl
water van de keuken, badka
mer en wasmachine in een
vetafscheider terechtkomt. De
voorzuiveringen voorkomen
verstopping en leiden het wa
ter naar een verzamelput. Die
verzamelput pompt enkele
malen per dag het water via
in grind gelegen verdeelbui-
zen naar het filter. Deze zeef
ligt ongeveer één meter onder
de grond en bestaat uit onder
meer speciaal zand en ijzer.
Vervolgens begint del
gische werking: de ho
wortels en het zakken
ter zorgen voor luchtti
in het filter. Daardooi
allerlei bacteriën afva!
in het water omzetten
onschadelijke luchtsti
Het gezuiverde water
ten slotte naar bijvooi
een poel waar het g
kan worden als drink*
voor onder meer koei
afvalwater van één pet
schoon te krijgen, is
van ongeveer vier vier
meter nodig. De coraj
stallatie kost tussen di
en 12.000 gulden. Voo
informatie: BrinkVos,
wold, telefoon: 0522
Satellieten in gevaar
De astronomische wereld
kijkt uit naar de Leoniden-
zwerm, die in de avond en
nacht van dinsdag 17 op
woensdag 18 november
wordt verwacht. De ruimte
vaartorganisatie NASA vreest
grote problemen voor de vele
satellieten rondom de aarde.
De Leoniden zijn buitenge
woon snel: 70 kilometer per
seconde! Bij dergelijke snel
heden heeft zelfs een klein
stofdeeltje de impact van een
antitankgranaat. Om de kans
op beschadiging of vernieti
ging te beperken gaat de NA
SA de satellieten draaien. „We
draaien ze zoveel mogelijk
evenwijdig aan de bewegings
richting van de Leoniden.
Dan is de kans op een
minimaal. Meer kunn
niet doen", aldus een
voerder. De Amerika: t
neetdeskundige Geoi t
wijst op nog een twef
vaar. „In het Russisch
testation MIR verblijv
monauten tijdens de! c
denstorm. Ik vrees da'
mensen in levensgeva c
Ais ik goed geïnforme
kreeg de MIR-bemani ,j
langs de opdracht om j,
16 en 18 november in j
Soyuz-terugkeerkapsi
verblijven. In hun ruii
Mocht de MIR bescha
worden dan koppelt a n
meteen los om naar d
terug te keren."
De ruimtetelescoop Hubble (kosten vijf miljard) kan
deeltje van de Leonidenzwerm worden vernietigd.